Azərbaycan Arxeologiyası 31

Azərbaycan Arxeologiyası 2000

Azerbaijan Archeology Vol.: 2 Num.: 3-4

öyrənərək, beta bir nəticəyə gəlmişdir ki, Qobustan qayaüstü qadın təsvirləri yuxarı (üst) paleolit dövrü sxematik incəsənət ənbnəbrinin davamı olmuşdur (8).

P.P.Yefımenko bu tip qadm təsvirlərinin nəslin yaradıcısı və ona rifah verən qüvvə inammın yaşadılması (9), S.N.Zamyatnin maqik əhəmiyyət daşımaları (10), Z.A.Abramova qadmlarm müyyən bədən üzvbrinin təbiətin bir qüvvəsinin ifadəçisi olmaları və orqanik şəkildə bir-birini tamamladığını (11), A.D.Stolyar, A.P. Okladnikova istinadan doğulan və öbnbrin kultu ib bağlı qadm ruhlarmın təsvirbrdə yaşadılması (12) kimi təqdim edirbr.

Qobustan qayaüstü qadm təsvirlərini nizəyə bənzədən İ.Cəfərzadə onları ovçuluq mərasimi ayinbrinin daha üstün mövqeli dövrb əlaqələndirərək, ovçuluq allahları və ilahələri adlandırır (13).

L.Y.Şternberq yazır ki, qədim müəlliflərin mə'lumatlarına görə bir sıra xalqlarda qadm allah və ilahələri ilkin mə'nada dağlarm və heyvanlarm mühafizəçisi hesab olunmuşdur (14). İ.Uruşadze Gürcüstan tayfalarından biri olan svanlarda ov allahınm Daya adlı qadın olduğunu yazaraq, qeyd edir ki, ovun uğurlu və müvəffəqiyyətli keçməsi üçün qədim ovçular Dayaya müraciət edər və bu işdə ondan xeyir-dua alardılar (15).

Böyük Daş abidəsinin yuxarı terraslarmda, Kənizə adlanan məntəqənin aşağı mezolit dövrü təbəqəsindən əhəng daşmdan hazırlanmış iki qadm fiquru parçaları da tapılmışdır. Kiçik ölçülərinə görə onlarm amulet xarakteri daşımaları ehtimal olunur (16).

Azərbaycanm Şomu təpə, Töyrə təpə, Qarğalar təpəsi, Çalağan təpə və eləcədə Fizuli, Şamxor, İsmayıllı, Ağdam, Ağsu, Mingəçevir və s. rayonlarm arxeoloji abidələrindən aşkar olunmuş qadm fıqurlarınm hər biri mütəxəssislər tərəfindən dövrünün mə'nəvi həyatım əks etdirən nümunələr hesab olunur.

Arxeoloji ədəbiyyatda bu haqda xeyli mə'lumat vardır (17). Mütəxəssisbr əsasən qadm təsvirlərinin və fiqurlarmm semantik məzmunu və ideoloji görünüşü yaxın və uzaq ölkəbrdən aşkar olunmuş bu tip maddi mədəniyyət nümunələri ib analoji surətdə müqayisələndirərək, onların ibtidai icma quruluşu dövründə ananm, nəslin, məhsuldar qüvvənin bədii təfəkkürdə simvollara çevrilmə prosesinin nəticəsi olub, sonralar allah, ilahə və s. bənzədilməsində əhəmiyyətli rol oynadığmı göstərirlər. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda qadm fiqurlarının xronoloji çərçivəsi çox geniş olub, eramızm I əsrinədək olan böyük bir dövrü əhatə edir (18). Qadın fiqurlarm insanlarda ruhun varlığı inammın ya-şadılması ib əlaqədar olaraq-animizm, astral dini görüşbr, ibtidai atəşpərəstlik, bütpərəstlik və s. maqik təsəvvürlər ib izahlanmış, yığıcılıq, ovçuluq, maldarlıq, əkinçilik, sənətkarlıq və s. təsərrüfat məşğuliyyəti inamlarmın Azərbaycanda dairaa yaşadılması və zənginbşməsi ib əlaqələndirilmişdir.

Luka Vrublevskidən aşkar olunmuş və qadın məhsuldarlıq ayininin yüksəlişi ib əlaqəbndirilmiş cam (19) üzərindəki qadm təsvirbri haqqında bəhs edən B.A.Rıbakov yazır ki, təsvirbr bizə çox mühüm olan bir hadisənin mahiyyətini açır ki, bu da əkinçilərin Su istəyi ib Göyə müraciət etməbri səhnəsidir. Bəs, bu müraciət kimədir və göy allahı песо təsəvvür oluna bibr sualma isə, о beb cavab verir ki, bu gözə görünməyən qadm, Böyük ana-Yerin yaradıcısı olmahdir (20).

Akademik İ.İ. Meşşaninov yazır ki, Su hələ yeganə allah olub, həyat və ölüm gətirdiyi zamanlarda insana həyat verən ana, qadm kimi yeganə varlıq deyə, başa düşülmüşdür. Buna görə do qadm ilahəsi və Su allahı ifadələri doğru olaraq bir-birini tamamlayan həyat əlaməti kimi başa düşülməlidir (21).

Qədim Şumer mifoloji qaynaqlarmdan belə mə'lum olur ki, hələ tarixin yada salma bilməyən çağlarında səma altmda ilahi Su mövcüdatı (Okean) var idi. Burada Nammu adlı analar anası yaşayırdı. Nammudan Ana (Göy) və Ki (Torpaq) adlı bacı və qardaş doğulmuşdur. Əvvəllər onlar bir-birindən aynlmaz varlıqlar olmuş, sonra isə ayrılmışlar (22).

Mə'lumdur ki, əfsanəvi Su ilahəsi, Göy və Torpaq kimi motivlər Qafqaz Albaniyası ərazilərindən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət nümunəbrində е.э. VII-VI əsrlərdə işbnilməyə başlanılmışdır. Beb dekor daha qədim dövrlərdə Hurrit-Mitanni sənətkarları tərəfindən işbdilmişdir. Bu Ön Asiya abidələrindən aşkar olunmuş gil boyalı qablar üzərindəki təsvirlərdə öz əksini tapır (23).

Е.э. I minilliyin əvvəllərindən başlayaraq atəşpərəst-Zərdüşt dininin geniş yayılmış olduğu Ön, Orta və Kiçik Asiyada, Yaxm Şərq ərazilərində aparılmış arxeoloji tədqiqatlar zamanı ilahibşdirilmiş dekorativ qadm təsvirli nümunəbrə çox təsadüf olunmuşdur. Alimlərdən B.Braun, R.Dayson, İ. Yanq, E.Poroda, P.Diba, R.Qirşman, B.Brontyes, M.Bois, R.Fray, M.Drezden, V.Lukonin, İ.Kuroçkin, Ə.Cahanyani, S.Müstəhfəvi, N.Rzayev və bir çox başqaları qadın təsvirli dekorativ sənətkarhq nümunələrini е.э. III-IV minillikbrdə qədim Ön Asiya və Azərbaycan ərazibrində məskun olmuş tayfalarm əfsanəvi mifləri, əsasən isə Zərdüşt dininin müqəddəs kitabı "Avesta" ilahilərindən biri Anahita ib əlaqəbndirmişbr. Anahita qadm surətli, Su və Həyat əlamətli personajlardan biri qədim Misir ilahəsi İsidadır. İsida е.э. IV-III minilliklərdən başlayaraq Şərq və Qərb sənətkarhğmda özünə məxsus yer tutur (24). О "Avesta" Su ilahəsi Anahitanm prototipbrindən yalnız biridir.

"Avesta"da Xeyir allahı Ahuraməzdanın (Hormüzdün) qızı olan Su və Ay ilahəsi Anahita ilahəbr içərisində çox böyük hörmətə və nüfuza malikdir. Əsərdə Anahita Xordad adlanır (25). Qədim Şərq paleoestetik sənətkarhq əsərbrinin dekorativ tərtibatmda Anahita ilahəsi qadm surətində həm sxematik və həm də simvolik mə'nalar daşıyır. Etnoqrafik tədqiqatlardan mə'lumdur ki, Anahita çox gözəl bir qadındır. O, karetaya oturub, dörd ağ atm cilovunu toplayıb, açıq səmada dövr edir. "Avesta"nm xüsusi fəsli "Abanyəşf'də yazıhr ki, bu atlar Günəş, Bulud, Yağış və Şehdır. Ahuraməzda Günəş qübbəsində ona yer verib, onun əmri ib Anahita Göydən yağış, dolu, qar və şeh yağdırır. Anahita yer üzündə olan bütün su mövcudatmm sahibi və mütbq hakimidir (26).

Tunc, dəmir və antik dövrlərdə Azərbaycanda Su ilahəsi Anahitaya sitayiş mühüm yer tutmuşdur. İlk orta əsrlər dövründə isə müqəddəs "Od"a sitayış onu əvəz etmişdir. Məhz eb buna görə də Azərbaycanda qadm fiqurlarmm və digər bu tipli antropomorf maddi mədəniyyət nümunələrinin hazırlanmasmın və ilahələşdirilməsinin eramızın I əsrindən başa çatmasını qanuni hal kimi qəbul etmək olur. Göstərilən faktlardan belə nəticəyə gəlmək olur ki, Azərbaycan e.ə.I minilliyin əvvəllərindən başlayaraq nəinki Zərdüşt dini arealma daxil olan bir ölkə olmuş, о həm də е.э. VI- V minilliklərdən başlayaraq Zərdüşt dininin yaranaraq, formalaşmasmda və dünyanm çox böyük regionlarına yayılmasında mühüm mədəni əhəmiyyətə malik mərkəzlərdən biri olmuşdur.
Ədəbiyyat

1. 
   OAK за 1896г. СПб, 1898, с. 113-114
   
2. 
   Тревер К.В. Блюдо серебряное с изображением Нереиды. Советский художник, Ленинград, 1964, №28.
   
3. 
   Svectruleoitsche Z.Diebysatisehe Antike. Berlin-Leipsig, 1929, P.138
   
4. 
   Xəlilov C.Ə. Xmıslı qədim yaşayış yeri. Azərb.SSR EA Xəbərləri, 1961, №3, s.31-47, V şək.
   
5. 
   Layf. Nyu-York, 1950, №12.
   
6. 
   Геродот. История. Кн.IV, с. 190: Страбон. География, kh.XY, гл.З; Кн. IV, гл.З.
   
7. 
   Джафаров Ю.Р. О локализации храмовой области в Кавказской Албании. ВДИ, 1985, №2, с.97-108;
   
8. 
   Формозов А.А. Очерки по первобытному искусству. Москва, 1962, с.34.
   
9. 
   Ефименко П.П. Первобытное общество. Киев, 1953, с. 308.
   

10. Замятнин С.Н. Очерки по палеолиту. Москва-Ленинград, 1961, с.54.
П.Абрамова З.А. Изображения человека в палеолитическом искусстве Евразии.

Москва-Ленинград, 1966, с. 46.

10. 
    Столяр А.Д. Происхождение изобразительного искусства. Москва, 1985, с. 257.
    
11. 
    Cəfərzadə I.M. Qobustan (qayaüstü rəsmləri) Bakı, 1973, s. 164-165; Böyük Daş (Yuxarı terras) 29; 39;42;45 saylı qaya üstü təsvirlər.
    
12. 
    Штернберг Л.Я. Первобытная религия в свете етнографии.Ленинград., 1936,
    
13. 
    Урушадзе И. Изобразительная символика палеолита Грузии. Тбилиси 1989, с.82.
    
14. 
    Алиев Шахин. К семантике женских изображений Гобустана. Сб. докладов третьей Республиканской научной конференции молодых исследователей по проблемам истории Азербайджана. Баку, 1995, с. 19-21.
    
15. 
    Пахомов Е.А. Статуэтка из Молла-Исаклинского сельбища и ее датировка. Изв Аз. ФАН СССР, 1937, №2, с. 21; 25-27; Ямпольский З.И. О статуе, найденной на территории Кавказской Албании. КСИИМК, вып.60, 1955, с. 15-158; Нариманов И.Г. Археологические исследования поселения Шому тепе в 1963 г. Археологические исследование Азербайджана. Баку, 1965; Памятники материальной культуры Азербайджана. Баку, 1986, с. 4-7. Рис.3; Ахундов Д.А. Архитектура древного и средневекового Азербайджана. Баку, 1986, с. 137-148; Osmanov F.L. Qafqaz Albaniyasının maddi-mədəniyyəti. Bakı, 1982; Халилов Дж. А. Материальная культура Кавказской Албании. Баку, 1985. tablo. XXIII.
    
16. 
    Osmanov F.L. Göstərilən əsəri, s.90.
    
17. 
    Бибиков С.Н. Поселение Лука-Врублевецкая. МИА СССР, 1953, №38, с.205.
    
18. 
    Рыбаков Б.А. Космогония и мифология земледельцев энеолита. Советская Археология, 1965, №1-2.
    
19. 
    Мещанинов И.И. Закавказские поясные бляхи. Махачкала, 1927, с.7.
    
20. 
    Ключков И.С. Духовная культура Вавилонии. Человек, судьба, время. Москва 1983; Белицкий М. Забытый мир шумеров. Москва, 1980.
    
21. 
    Османов Ф.Л. Терракота Азербайджана античной эпохи и их Ближневосточные параллели. Сб. Искусство и археология Ирана, (к 25000 летии Иранского искусства), Москва 1981, с. 236-142.
    
22. 
    Коростовцев М.А. Религия древнего Египта. Москва, 1976.
    
23. 
    Məmməd Dadaşzadə. Azərbaycan xalqının orta əsr mə'nəvi mədəniyyəti (tarixi etnoqrafık təqiqat), Bakı, 1985, s. 134,
    
24. 
    Purdavud I. Yəsna (jeld dovvom). Bombey, 1316, s. 171 (fars dilində).
    

A CULTURAL EXAMPLE OF ZERDUST RELIGION - SILVER DISH