Azərbaycan Arxeologiyası
Yüklə 218,97 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Demographic changes in Azerbaijan during the decline of primitive
| 54  Azərbaycan Arxeologiyası 2006
Azerbaijan Archcolog Vol.: 8 Num.! tBTlDAl CƏMlYYƏTtN DAĞILMASI GEDlŞlNDƏ AZƏRBAYCANDA DEMOQRAFİK DƏYl§lKLlKLƏR Təvəkkül Əliyev (Azərbaycan MEA Arxeologiya və Etnoqrafıya Institute) Əlverişli coğrafi mövqeyə və zəngin təbii sərvotlərə malik olan Aim baycan insan cəmiyyətinin təşəkkül tapıb formalaşdığı ilk mədəni ocaqlarl dandır. Cənubi Qafqazm şərq hissəsini və miiasir Iranın şimal qərbini ahatJ edon Azərbaycan ərazisində bütün tarixi dövrlorə aid maddi-mədəniyyət abl dələri aşkar olunmuşdur. Bu abidələr cəmiyyət tarixinin müxtəlif inkişaf məl hələlorini - yüksəliş və tənəzzül dövrlərini izləməyə imkan verir. Hazırkı ıııəl qalodə iki milyon ilə yaxın davam etmiş ibtidai cəmiyyətin neolit dövründəl sonrakı tarixi-mədoni inkişaf xüsusiyyətlərinə, cəmiyyətdaxili münasibotləriı yeni məzmun kəsb etməsinə diqqət yetirilir. Mənimsəmo təsərrüfatının hökm sürdüyü dövrlərdən fərqli olaraq isteh^ təsərrüfatınm yarandığı (neolit) və inkişaf etdiyi (eneolit) dövrlərdə insanl daha geniş ərazilərdə məskunlaşmışdılar. Cənubi Qafqazda 150-don çox eneo lit dövrü yaşayış məskəni aşkar edilmişdir. Bunların da əksəriyyəti Azərbay-и can ərazisindədir. Tədqiqatlar oturaq qəbilələrin mis-daş dövründə çox gcnifl əraziyə yayılmasını göstərsə də, onlara məxsus qədim yaşayış yerlərinə müəye yən bölgolərdə, başlıca olaraq Kür çayından cənubda məhsuldar düzənlərde rast gəlinmişdir. Eneolit dövründə Azərbaycanm iqtisadi və mədəni həyatmda yüksoliş başlamış, əkinçilik və maldarhq təsərrüfatın əsas sahəlorinə çevrili miş, qəbilolərarası əlaqələr güclənmiş, əhalinin sayı xeyli artmışdır. XX yüzil-i liyin 50-ci illərində Naxçıvan şəhəri yaxınlığmda (I Kültəpə), 60-cı illərdfl Mil-Qarabağ düzənliyində (Çalağantəpə, tlanhtəpə, Leylatəpə), Quruçay vJ Köndolənçay vadisində (Qaraköpəktəpə, Xantəpə, Günəştəpə), 70-ci illərdə Muğanda (Əliköməktəpə), 50-70-ci illərdə Kür çaymın orta axarmda - Şəmkir və Qazax rayonlarmda (Şomutəpə, Töyrətəpo, Babadərviş, Qarğalartəpəsi və s.), XXI əsrin başlanğıcında Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft vo Cənubi Qafqaz qaz1 kəmərlərinin çəkilişi zamanı Ağstafa rayonunda (I və II Poylu, I və II Böyük Kəsik), о cümlədən XX əsrin ortalarında Azərbaycanm cənubunda - Urmiya gölü ətrafında (Həsənli, Dəlmətəpo, Göytəpə) erkən əkinçilik mədəniyyətinə moxsus yaşayış məskənləri aşkar edilib öyrənilmişdir (1). Mis-daş dövrünün yaşayış yerləri bir qayda olaraq, şirin su qaynaqlarının yaxmlığmda yerləşirdi. Yəqinliklə demək olar ki, Mil düzü də eneolit döv-ründə indiki kimi susuz çöl deyil, yaşayış üçün olverişli olan bir ərazi olmuşdu. Yuxarıda adı çəkilon məskənlərin bir qismində eneolit dövrünün sonlarmda yaşayış kəsilmiş və ya seyrəlmişdir. Bunu orta holosendə - atlantik dövrdə Azəıbaycan Arxeologiyası 2006 Azerbaijan Archeology Vol.: 8 Num.: 1-4 temperaturun və yağıntılann aşağı düşməsi ilə əlaqələndirmək olar (2). Təbii ki, belə dəyişikliyin nəticəsində quraqlaşma artmış, axar suların bir qismi qu-rumuşdur. Azərbaycanda eneolit yaşayış yerləri adətən kiçik olub, orta hesabla 0,5 ha sahəni tutur. Nisbətən iri (2-4 ha) sahəli abidələr də vardır. Bir qayda olaraq bütün yaşayış yerlərində tikintilər çox sıxdır. Məskənlərdə çiy kərpic və ya möhrədən həm dairəvi (Kür və Araz çaylan arasında), həm də dördkünc şəkildə (Muğanda vo Urmiya ətrafında) inşa olunmuş bina qalıqlarma rast gəlinir. Bəzi çoxıəbəqəli abidələrdə eneolit dövrü təbəqəsi 1,5 m (məsələn, Şomutəpə), bəzilorində isə 9 m-dən çoxdur (I Kültəpə). I Kültoponin eneolit təbəqəsində 85 qəbir açılmışdır. Onlardan 12-si uşaq, biri uşaqlarla birgə böyük (61 saylı qobir), qalanlan isə böyük - yaşlı qəbirləridir. Bu qobirlərin bəzilərinde 2, 3, hotta 4 nəfər dəfn olunmuşdur (3). Göstərilən faktlar istehsal təsərrüfatının inkişaf etdiyi eneolit dövründə ailədə uşaqlara qayğının artma-sından, uşaqlar arasında ölüm hallarmın azalmasından xəbor verir. Körpə uşaqların о dövr üçün nadir hesab olunan bəzək əşyaları ilə birgə dəfn olun-ması da diqqəti colb edir. Güman etmək olar ki, əkinçi-maldar icmaların təsor-rüfat həyatında uşaq oməyinin rolunun artması da onlara olan münasibətin dəyişmosino tosir etmişdir. Dünyanın bir sıra regionlannda neolit dövrünə keçiddən sonra demoqrafık vəziyyət köklü şokildə dəyişmişdir. Bunu istehsal təsərrüfatına keçidlə əla-qələndirib «ilk demoqrafik inqilab» adlandıranlar da var (4). Ncolit dövründə əhalinin say tərkibinin kəskin artması şəksizdir. Bunu təkcə yaşayış məskon-lorinin çoxalmasını və əhalinin sıxlığının artdığını göstərən arxeoloji material-lar dcyil, həra də etnoqrafık materiallar təsdiq edir (5). Təxmini hesablamalara görə əgər e.ə. X minillikdə Yer kürəsi əhalisinin sayı 5 milyon nəfər idisə, e.ə. V minilliyə yaxm 25 milyonu ötmüşdür (6). Bu mərhələdə insanın təbiət-don asıhlığına demək olar ki, son qoyulmuşdur. Sabit azuqə təminatı əhalinin say artıraı üçün maddi zəmin yaradırdı. Daha çox adamın oturaq həyata keç-masilə bütün yaş hədlərində ölüm halları azalır, qadınların və azyaşlı uşaqlarm yaşayış şəraiti əvvəlki dövrlərə nisbətən yaxşılaşırdı. Bu proses sonrakı tarixi dövrdo də davam ctmokdə idi. Azərbaycanda eneolit dövrü abidələri üzərində Tunc dövrü mədəniyyəti toşəkkül tapmış və öz inkişafma başlamışdır. Erkən tunc dovründə Azərbayca-nm qədim sakinlərinin təsərrüfat və məişət həyatında əhəmiyyətli irəliləyişlor baş verir. Maldarlığın əkinçilikdon ayrılması ilə ilk böyük ictimai əmək bölgü-sünün meydana golməsi, toxa əkinçiliyindən xış əkinçiliyinə keçid, süni suvar-raa şəbəkələrinin yaranması, metal lurgiyanın inkişafı və əmək alətlərinin tək-milloşməsi, sənətkarhq sahəlorinin artması bohs olunan dövrün səciyyəvi Azərbaycan Arxeologiyası 2006 Azerbaijan Archeology Vol.: 8 Num.: Я xüsusiyyətlərindəndir. Maldar və əkinçi tayfalar bu dövrdə, eneolit dövrunM olduğu kimi, təkcə düzən yerlərdə deyil, dağlıq və dağətəyi bölgələrdəe məskən salmış və Kür-Araz arxeoloji mədəniyyətinin daşıyıcıları olmuşdue Azərbaycanın demək olar ki, bütün bölgələrində, о cümlədən сэгшЫшИ (Yanıqtəpə və Göytəpə) erkən tunc dövrünə aid yaşayış məskənləri açıfl öyrənilmişdir. Xankəndi yaxmlığında, Xanlarda, Mingəçvirdə, Mil düzündH Daşkəsən rayonunda, Şəmkir rayonunda Osmanbozuda, Tərtər rayonunda Borsunluda, Astara rayonunda Telmankənddə erkən tunc dövrü dəfn abidələıi qeydə alınıb tədqiq edilmişdir. Kür-Araz mədəniyyəti yaşayış yerləri orta hesabla 1-2 ha sahəni tutur (Babadərviş, Qaraköpəktəpə, Mişarçay, Cüttəpə və s.). Abidələrdən bəzilə-rinin sahəsi isə çox böyükdür. Məsələn, Azərbaycanın cənubunda Təbrız ya-xınlığındakı Yanıqtəpə 9 ha sahəni tutur. Bu isə ilk tunc dövrünün bəzi yaşayıj yerlərində böyük əhali kütləsinin cəmləşməsini və bir çox əsrlər ərzində ara-sıkəsilməz həyat tərzini əks etdirir. Yaşayış yerlərində qalm mədəni təbəqəl lərin yaranması uzun müddətli həyat tərzi ilə bağlıdır. I Kültəpədə mədəığ təbəqənin qalınlığı 8 m, Qaraköpəktəpədə 7 m, Mişarçayda 4 m-dən artıq, Ure miya gölünün qərbində Göytəpədə 9 m-dir (7). Bu məskənlərdəki evlərin qa-lıqları əsasən eneolit dövründə olduğu kimi dairəvi quruluşdadır. Dairəvi plan lı evlərin diametri bəzi hallarda 13 metrə çatır, əksər hallarda isə onların dia-metri 3 m-dən 5 m- ə qədər olur. Xaçmaz rayonundakı Sərkərtəpə erkən tunl dövrü yaşayış məskənində açılmış dairəvi planlı evlərin diametri isə 6-lm hüdudlarındadır. Uzun illər bu abidədə tədqiqat aparmış D.Musayev Sərkəri təpə memarlığındakı ənənəviliyi, xüsusilə evlərin tikintisində əsrlər boyu də-yişikliyin baş verməməsini əsas gətirərək Azərbaycanm şimal şərqində erkəi tunc dövründə etnik proseslərin ciddi xarici təsirə məruz qalmadan fasiləsiı davam etdiyini qeyd etmişdir (8). Azərbaycanın cənubunda Yanıqtəpə yaşayıl məskənində ikimərtəbəli yaşayış evlərinin aşkar olunması da maraq doğuraıj faktlardandır. Orada xüsusi məqsəd daşıyan yardımçı tikililər olmuşdurl Evlərin divarlarında asılmış gön və dərilərin izləri qalmışdır. Bütün bunlal Yanıqtəpənin qədim sakinlərinin məişət mədəniyyətinin nisbətən yüksəll inkişafına dəlalət edir (9). Qarabağda Quruçay və Köndələnçay vadisində erkən tunc dövrünə aid bir-birinin yaxınlığmda yerləşən onlarla abidə qeydə alınmışdır. ProfessoJ Q.Ismayılov bu abidələri tədqiq edərək belə qənaətə gəlmişdir ki, Quruçay va Köndələnçay vadisi e.ə. III minillikdə Qafqazın ən six əhaliyə malik bölgələrindən biri olmuşdur (10). Dağıstan abidələrinin görkəmli tədqiqatçısı V. Kotoviçin fıkrincə, erkə tunc dövrünün sonlarmda Qafqazm bir sıra çiçəklənən əkinçilik məskənlə tərk edilərək atılmışdır (11). Bunu bəzən e.ə. Ill minilliyin ikinci yarısında iqlim şəraitinin pisləşməsi və tez-tez baş verən quraqlıqlarla izah edirlər. Ha-lbuki, həmin dövrdə iqlimin rütubətliyi artmışdır. Azərbaycanın holosen dövrü paleocoğrafiyasını tədqiq edən alim S. Vəliyevin fıkrincə, yaşayış məskənləri uzun müddət fəaliyyət göstərdiyindən torpağın münbitliyi aşağı düşmüş, bu-nunla əlaqədar Kür-Araz mədəniyyəti sakinləri zəifləyərək regiona soxulmuş naməlum tayfalar tərəfindən darmadağın edilmiş və son nəticədə Kür-Araz mədəniyyəti tənəzzülə uğramışdır (12). Tədqiqatçının bu nəticəsi sanballı faktlara söykənməsə də, onun belə bir fikri ilə razılaşırıq ki, erkən tunc dövrünün son mərhələsində Azərbaycan təbiətinin dəyişilməsində antropogen amil əsas rol oynamışdır (13). Kür-Araz mədəniyyətinin son dövrlərində və orta tunc dövrünün əvvəllə-rində yarımköçəri maldarlığın meydana gəlməsi və metal emalımn inkişafı, qonşu quldar cəmiyyətlərin inkişaf etmiş şəhər sivilizasiyalan ilə six əlaqələr məhsuldar qüvvələrin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlişinə, artıq izafı məhsulun yaranmasına, ictimai təbəqələşmənin dərinləşməsinə, qədim tayfaların iqtisa-di, siyasi və mədəni həyatında mühüm dəyişikliklərə gətirib çıxarırdı. Bu də-yişikliklər də öz növbəsində etnik proseslərə təsir edirdi. Arxeoloji materiallar bu dövrdə əhalinin xeyli dərəcədə çoxalmasını, iri tayfa ittifaqlarının meydana gəlməsini (kuti, lullubi və b.), hərbi toqquşmaların artdığmı göstərir. Maldar tayfaların yeni məskən saldığı ərazilərdə möhkəmləndirilmiş məskənlərin sayı durmadan çoxalırdı. Belə tikililər hərbi toqquşmaların intensivləşməsindən xəbər verirdi. Artıq təbii şəraitdən doğan aclıq və ölüm halları ikinci plana, müharibə və kütləvi xəstəliklər isə ön plana keçir, demoqrafık vəziyyət tez-tez dəyişirdi. Azərbaycanda tunc dövrü tayfalan min il ərzində öz yaşayış yerlərini tərk etməmişdilər. Orta tunc dövründə onlar yenə başlıca olaraq əvvəlki məskənlə-rində qalmaqda idilər (14). Digər tərəfdən, Yaxm Şərq ölkələri ilə həmsərhəd olan Naxçıvan və onun şərqində yerləşən Mil-Qarabağ bölgəsi istisna olmaq-la, Azərbaycanm bir sıra bölgələrində orta tunc dövrünə aid abidələrə seyrək halda rast gəlinir. Qərbi Azərbaycanda Qarakopəktəpə, Üzərliktəpə, Sortəpə, 1 və II Kültəpə kuimi abidələrdə orta tunc dövrü təbəqəsi bir qayda olaraq 3 metrə yaxın olduğu halda, Muğan və Abşeron abidələrində (I Mişarçay, Bö-yükdaş və b.) müvafıq mədəni təbəqə 0,3 - 0,7 metrdir (15). Azərbaycanda orta tunc dövrünə aid şəhər və kənd tipli yaşayış məskən-ləri aşkar edilmişdir. Məskənlərin sahələrinə, oradakı evlərin sayına və ölçü-lərinə görə belə məskənlərdə yaşamış əhalinin təxmini sayını müəyyən etmək mümkündür. О dövrdə kənd tipli yaşayış məskənlərinin sahəsi 2-3 ha olur, hər bir ailə isə orta hesabla 5-6 nəfərdən ibarət olub ayrıca evlərdə yaşayırdı. Belə halda 100-ə yaxın ev olan məskəndə təxminən 500 nəfər sakin vardı. V.Əlil yev Naxçıvan ərazisindəki şəhər tipli məskənləri sahəsinə görə iki qrupaj ayırır: 6-10 ha sahəsi olan (Govurqala, II Kültəpə) və 30-40 ha sahəsi olan (Qalacıq, Oğlanqala) məskənlər. V.Əliyevin hesablamalarına gorə I qrup şəhəıl tipli məskənlərdə 2000-3000 min, II qrup məskənlərdə isə 5000 nəfərdən соя əhali yaşamışdır (16). Tunc dövrünün erkən çağları ilə müqayisədə ibtidai cəmiyyətin axırıncıj mərhələsi olan son tunc və erkən dəmir dövründə Azərbaycanda əhalinin sayıj kəskin şəkildə artmışdır. Olkənin bütün bölgələrində rast gəlinən şəhər va kənd tipli yaşayış məskənləri, müdafıə tikililəri, sahəsi 10 ha-dan artıq olan] nekropollar həmin dövrdəki demoqrafık sıçrayışdan xəbər verir. Qərbi Azər-J baycanda, о cümlədən Naxçıvan ərazisində qeydə alınmış siklopik tikililər onj minlərlə işçi qüvvəsinin səyi nəticəsində ucaldüa bilərdi. Bu tikililərə sərfl olunan əmək bütövlükdə Misir ehramlarına sərf olunan əməkdən geri qalmır-j dı. Gədəbəy rayonunda Xar-Xar - Söyüdlü - Arıxdam kəndləri arasında, 8-10ı km diametrində olan bir ərazidə 12 möhkəmləndirilmiş yaşayış məntəqəsinin - siklop tikilisinin, hər biri 3-5 ha sahə tutan 6 nekropolun olması son tunc vəj erkən dəmir dövründə Azərbaycanda əhalinin sıxlığını bariz şəkildə nümayişi etdirir (17). Maraqlıdır ki, erkən tunc dövründə tərk edilmiş bəzi məskənlərdə (məsələn, Şomutəpə) son tunc dövründə həyat yenidən canlanmağa başlayır. Bu gün arxeologiya elmində pasport qazanmş Xocalı-Gədəbəy, Naxçıvan vs Talış-Muğan arxeoloji mədəniyyətlərinin daşıyıcıları da son tunc və erkənj dəmir dövründə Azərbaycanda yaşamış tayfalar olmuşdur. Həmin mədəniy-yətlərə aid yüzlərlə qəbir abidəsi açılıb tədqiq edilmişdir. Hələ XIX əsrin sonlarında Gədəbəydə Simens qardaşlarının misəritmə zavodunda mühəndis işləyən V.Belk cəmi 3 - 4 il ərzində (1888-1891) təkcə Qalakənd ətrafında 300-ə yaxın daş qutu qəbir açmışdır (18). V.Belkdən bir neçə il sonra - 1896-cı ildə Moskva tmperator Arxeoloji Cəmiyyəti tərəfindən Gədəbəyə ezam edilən və özünün dediyi kimi «əsas məqsədi tunc əşyalı qəbirləri qazmaq olan» A.Ivanovski də Gədəbəy - Qara Murad - Qara bulaq - Qalakənd arasında 72 daş qutu qəbir açmışdır (19). XX yüzillikdə Gədəbəy, eləcə də onunla qonşu olan Daşkəsən rayonlarının ərazisində daha bir neçə yüz qəbir abidəsi - kurqan və daş qutu tipli qəbir qazılıb öyrənilmişdir (20). Qarabağm arxeoloji abidələrinin tanınmış tədqiqatçısı H.Cəfərov iri həcmli monoqrafıyasında bu bölgədə XIX əsrin sonu və XX əsrdə aşkar olun-muş çoxsaylı abidələrin xülasəsini verməklə yanaşı, bilavasitə özünün qeydə alıb tədqiq etdiyi onlarla abidə haqqında məlumat vermişdir (21). Naxçıvan ərazisindəki son tunc və erkən dəmir dövrünə aid nekropollar da öz sahələrinin genişliyinə görə diqqəti cəlb edir. Məsələn, Şahtaxtı nekro polu 10 ha-a yaxm, Qarabağlar nekropolu isə 12 ha-dan çox sahəni əhatə edir. Maraqlıdır ki, Şahtaxtı nekropolunda açılan 34 daş qutu qəbirdən heç birində skelet qalığma rast gəlinməmişdir. Halbuki, Qızüvəng nekropolundakı qəbir-lərdə bir neçə (hətta 14) skeletə təsadüf olunmuşdur (22). Göründüyü kimi, son tunc və erkən dəmir dövründə Azərbaycanın demək olar ki, bütün ərazisi, istər düzən, istər dağətəyi, istərsə də dağlıq bölgələri six məskunlaşmış və burada bir neçə əsr ərzində davamlı həyat olmuşdur. Ibtidai cəmiyyətin finişində belə demoqrafık sıçrayışa səbəb nə ola bilərdi? Fikrimiz-cə, bu səbəblər aşağıdakılardı: \. Yaylaq maldarhğınm ön plana keçməsi, xırda buynuzlu mal-qaranın başlıca var-dövlət mənbəyinə çevrilməsi, azuqə ehtiyatının artması, gündəlik rasionda ət və süd məhsullarının mühüm yer tutması;
5. «Böyük köç» ün ardmca nisbi sabitliyin bərqərar olması, tayfalararası toqquşmaların artmasma baxmayaraq, bir müddət tarixi Azərbaycan ərazisinin qüdrətli dövlətlərin və tayfaların təcavüzündən kənarda qalması, yaxud hər- hansı təcavüzün qarşısmı almağa qadir siyasi birliyin olması (ən müxtəlif çe- şidli silah nümunələri, təmtəraqlı dəfnlərin keçirildiyini göstəjən zəngin ava- danlıqlı qəbir abidələri, bu abidələrdə güc və qüvvət rəmzi olan at skeletlərinə rast gəlinməsi, Ön Asiyanm qüdrətli dövlətlərinin şəhər-qalalarına bənzəyən möhkəmləndirilmiş yaşayış məskənləri, kifayət qədər geniş ərazidə vahid mədəniyyətin formalaşması artıq belə siyasi birliyin yaranmasma dəlalət edir). Qeyd etdiyimiz bu amillər Azərbaycanda e.ə. II minilliyin sonu - I minilliyin əvvəllərində əhali artımı üçün münbit şərait yaratmışdı. Belə demoqrafik vəziyyət e.ə. VIII-VII əsrlərədək davam etmişdi. Qərbdən Assuriya və Urartu nun qarətçi yürüşləri, şimaldan - Qara dəniz sahillərindən skif tayfalarmın Xə-zərin qərb sahilləri boyunca cənuba doğru axınları Azərbaycanda bir neçə yüzillik ərzində sabitləşmiş etnik duruma təsir gostərdi. Urartu qoşununun Göyçə gölündən cənub şərqə doğru yürüşü zamanı ələ keçirdiyi qəniməti və əsirlərin sayını əks etdirən rəqəmlər yuxarıda deyilənləri təsdiq edir. Təkcə bir yürüş nəticəsində işğalçılar 10.000 gənc, 4600 kişi, 23.200 qadın - cəmi 37.000 nəfər əsir aparmışdılar (23). Bu faktlar dəmir dövrünün əvvəllərində Qərbi Azərbaycanda əhalinin sıxlığı haqqında dolğun təsəvvür yaradır. Arxeoloji tədqiqatlar'göstərir ki, Urartu hücumları həmin bölgədə həyat ritminin pozulması ilə nəticələnmişdir (24). Azərbaycanın şərqində - Abşeron yanmadasında da e.ə. VIII-VII əsrlərdə əmin-amanlığın pozulması müşahidə olunur. Uzun müddət Abşeron abidələ-rini tədqiq etmiş Q.Aslanov yazır ki, təxminən tunc dövrünün sonlarında təbii və siyasi şəraitin dəyişilməsi ilə əlaqədar Abşeronun bütün yaşayış məskənlə-rində həyat dayanır. Yalnız dəmir dövrünün əvvəllərində «Ağdaşdüzü» ərazi-sində həyat yenidən canlanır (25). Güman ki, Q.Aslanov «siyasi vəziyyətin dəyişməsi» dedikdə arilərin e.ə. II minilliyin sonlarında Xəzərin qərb sahilləri ilə cənuba doğru yürüşlərini nəzərdə tutmuşdur. Q.Aslanov daha sonra qeyd edir: «E.ə. VII-VI əsrlərdə şərqi Abşeronun tədqiq olunmuş hissələrində, ehtimal ki, xarici hücumlar nəticəsində həyat sönmüşdür. Yaşayış məskənləri və digər tikililər dağıdılmışdır. Bu tətbiqi incəsənətdə xüsusilə nəzərə çarpırdı» (26). Bu dağıntıların skif yürüşləri dövrünə təsadüf etməsi diqqəti cəlb edir. Beləliklə, e.ə. II minilliyin sonlarında Azərbaycanda başlanan demoqrafık sıçrayış e.ə. VIII-VII əsrlərdə yadelli basqınları nəticəsində dayanmış, ənənə-vi həyat ritmi pozulmuş, tənəzzül dovrü başlanmışdır. Sonrakı əsrlərə aid (e.ə. VI-V) abidələrin əvvəlki dövrlərlə müqayisədə nəzərə çarpan azlığı göstərir ki, həmin dövrdə Azərbaycanda əhali xeyli seyrəlmişdir. Lakin bu tənəzzül uzun çəkməmişdi. Artıq e.ə. I minilliyin ortalarında istər Azərbaycanın cənub, istərsə də şimal bölgələri yeni demoqrafik sıçrayış ərəfəsində idi. ƏDƏBİYYAT
Автореферат канд. дисс. Баку, 1986, с. 17-20; Yenə onun: Палеогеография Восточного Закавказья и сопредельных областей в позднем плейстоцене и голоцене. Автореферат докт. дисс. Баку, 1994, с. 28.
Demographic changes in Azerbaijan during the decline of primitive society Tavakkul Aliyev. Summary This article is about the demographic changes in Azerbaijan during the declined the primitive society. In the article it is revealed that at the end of the II millennium! B.C. in Azerbaijan was started the demographic increase. The author also made Щ conclusion that in Azerbaijan in the 8 - 7th centuries B.C. as a result of attacks ol aliens the demographic progress was stopped. However, the demography of Azerbaijan was on the eve of progress in the middle of the 1st millennium B.C. gün təd( xila dan lən 1,5 qəı ГШ də uz bi Yüklə 218,97 Kb. Dostları ilə paylaş:
|