Azərbaycan dili haqqında ümumi məlumat

Dissimilyasiya

Sözdəki eynicinsli səslərin birinin digərinə təsir edərək onu başqa səsə çevirməsinə dissimilyasiya deyilir. Məsələn, sararmaq və qararmaq sözlərinə nəzər yetirək.

Çəmənlər, bağçalar, bağlar sararsa,

Fəzalar dönərək sular qararsa,

Hər şeyi bir ölüm qorxusu sarsa

Əyilməm bir daha.... bir həvəs məni....

(S.Vurğun)

Azərbaycan dilindəki dissimilyasiya hadisəsi öz istiqamətinə və sözdəki yerinə görə irəli və geri, yaxın və uzaq olur.

Sözdəki qonşu səslərin bir-birinə təsiri nəticəsində yaranan dissimilyasiyaya yaxın dissimilyasiya deyilir. Məsələn, hammal sözündəki birinci m səsi “qonşusu” olan ikinci m səsinə təsir edib, onu b səsinə çevirir. Buna görə də həmin söz hammal yox, hambal formasında tələffüz olunur.

Səsartımı – (Proteza) Azərbaycan dilinin təbiətinə görə sözdə iki sait, yaxud eyni hecada iki və daha artıq samit yanaşı işlənmir.Buna görə də sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlayan şəkilçi qoşulduqda iki sait arasına müəyyən bir samit artırılır ki, buna da səsartımı deyilir.

Azərbaycan ədəbi dilində sözlərə artırılan samitlər bunlardır: n, y, s. Bir neçə misal göstərək:

y səsinə aid: su + (y)u, işlə + (y)ən, gözlə + (y)ən və s.

S səsinə aid: başçı + (s)ı, əmi +(s)i, nənə +(s)i və s.

N səsinə aid: Əli +(n)i, Vəli + (n)i və s.

Ədəbi dildə ancaq samitlərin artırılmasına təsadüf edildiyi halda, danışıq dilində sözlərə saitlərin də artırılması geniş yayılmışdır. Ümumiyyətlə, dialekt və şivələrlə sözün əvvəlinə səs artırılmasına alınma sözlərdə daha çox təsadüf edilir.Bu, əsasən 2 halda özünü göstərir.

1) R səsi ilə başlanan sözlərdə. Məsələn: Rza əvəzinə İrza, Rayon əvəzinə İrayon və s.

2) Qoşa kar samitlə başlanan sözlərdə. Məsələn: Şkaf əvəzinə İşkaf, stəkan-istəkan, stol-istol, stansiya-istansiya.

Yenə söz başındakı samit yanaşı gəlirsə, iki samitin arasına bir sait səs artırılır. Məsələn, klub-kulub, qram-qıram, qrup-qurup

Sözün sonunda da alınma sözlərdə iki samit yanaşı gəldikdə onların arasına sait səs artırılır. Məsələn, dövr-dövür, sədr-sədir, qəbr-qəbir, səbr-səbir

Səsdüşümü – (Eliziya) Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə səs düşümü deyilir. Səsdüşümü həm saitlərdə, həm də samitlərdə müşahidə olunur. Lakin saitlərə nisbətən, samitlərin söz tərkibindən düşməsi azdır.

Azərbaycan ədəbi və danışıq dilində səsdüşümü hadisəsi müxtəlif şəkillərdə təzahür edir.

Ədəbi dil üçün xarakterik olan səsdüşümü hadisəsi iki vəziyyətdə özünü göstərir: 1) sözlə şəkilçilərin birləşməsi, 2) sözlərin yanaşmasında.

Sözlə şəkilçilərin birləşməsi zamanı aşağıdakı hallarda səsdüşümü hadisəsi yaranır.

1.İkihecalı sözlərə saitlə başlanan şəkilçi əlavə edildikdə sözün ikinci hecasındakı sait düşür; məsələn:

Fikir – fik(i)r + in – fikrin, sinif – sin(i)f + in – sinfin və s.

2.Sonu saitlə bitən miqdar saylarına saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda şəkilçinin əvvəlindəki sait düşür; məsələn:

İki – iki(i)nci – ikinci, altı – altı(ı)ncı – altıncı, yeddi – yeddi(i)nci – yeddinci və s.

3.Felin inkar şəkilçisini (ma, mə) qəbul etmiş sözlərə indiki zaman şəkilçisi artırıldıqda sait səslər düşür; məsələn:

Yazma – yazm(a) + (y)ır – yazmır, bilmə – bilm(ə) + (y)ir – bilmir, gəlmə – gəlm(ə) + (y)ir – gəlmir və s.

4.Sonu qoşa samitli sözlərə cəm şəkilçisi qoşulduqda qoşa samitlərin biri düşür; məsələn:

Fənn – fən(n) + lər – fənlər, xətt – xət(t) + lər – xətlər, sirr – sir(r) + lər – sirlər və s.

Ayrı-ayrı sözlərin yanaşması əsasında aşağıdakı hallarda səsdüşümü meydana çıxır.

1.İki müxtəlif sözün birləşməsi ilə mürəkkəb söz əmələ gətiriləndə sözlər arasında yanaşı gələn saitlərin biri düşür; məsələn:

Mirzə Əli – Mirzəli, Ağa Əli – Ağəli, Əli Əsgər – Ələsgər, Əli İsa – Əlisa və s.

2.İdi, imiş, isə sözləri bəzən başqa felə bitişdirildikdə bunların birinci saiti düşür; məsələn:

Gəlmiş + idi – gəlmişdi, gəlib + imiş – gəlibmiş, görmüş + isə – görmüşsə və s.

Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə yerdəyişmə (metateza) deyilir; məsələn:

Layihə – lahiyə – (yh – hy), torpaq – topraq – (rp – pr), Fərhad – Fəhrad – (rh – hr), yanlış – yalnış – (nl – ln), məşhur – məhşur – (şh – hş) və s.

Yerdəyişmə dilimizdə geniş şəkildə yayılmamışdır. Bu, əsasən, danışıq dili üçün xarakterikdir. Dilimizdəki kirpik sözü danışıq dilində kirpik və kiprik formalarında işlənir; məsələn:

Çəkilib bağa divar,

Üstümə yağa divar.

Gözün bağ, qaşın bağman,

Kipriyin bağa divar.

Yaxud:

Atıbdı çoxlar məni,

Bircə yar yoxlar məni.

Amandır, elə baxma,

Kirpiyin oxlar məni.

Ədəbi dil bu formalardan birini (kirpik) götürür.