Azərbaycan döVLƏT İQTİsad

2005	2010	2012	2013	2014
2015
Cəmi	26533	97504	91461	90110	90887	92872
əvvəlki ilə nisbətən %-lə	114.0	99.8	93.8	98.5	100.9	102.2
Dəmir yolu	9628	8250	7845	8212	7957	6710
əvvəlki ilə nisbətən %-lə	127.8	108.7	95.1	104.7	96.9	8432
Dəniz	7521	4859	5186	5062	4632	4125
əvvəlki ilə nisbətən %-lə	111.1	78.7	106.7	97.6	91.5	89.1
Aviasiya	310	139	224	357	443	482
əvvəlki ilə nisbətən %-lə	98.4	125.8	161.4	159.8	124.1	108.8
Avtomobil	7536	11325	12356	13307	14120	14516
əvvəlki ilə nisbətən %-lə	108.2	106.5	109.1	107.7	106.1	102.8

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatları əsasında müəllifin hesablamaları

Qeyd:Metodik təlimatlarda həm avtomobil (50-700 ton, 5-60 km), həm də dəmir yolu nəqliyyatı (250-2000 ton, 200-3000 km) üçün məsafədən asılı olaraq illik optimal məhsulgöndərmə normativləri nəzərdə tutulur.
Bütün bunlara yanaşı 2014-cü ildə nəqliyyat sektorunda yük dövriyyəsinin həcmi 3.5 dəfə artaraq 92872 milyon ton/km təşkil etmişdir. Əgər 2005-ci ildə nəqliyyat növləri içərisində dəmir yolu (ümumi yük dövriyyəsində xüsusi çəkisi 9.1%) nəqliyyatı yük dövriyyəsinin artım sürətinə görə birinci yeri tuturdusa (127.8%), 2012-ci ildə bu hava nəqliyyatı (159.8%) ilə əvəzləndi. Müqayisə aparılan 2005-2012-ci illərdə yük dövriyyəsinin artım sürətində dəniz nəqliyyatı istisna olmaqla digər nəqliyyat növlərində artımlar müşahidə olunmuşdur. Belə ki, yük dövriyyəsinin artım sürəti dəmir yolu nəqliyyatında 23.1% bənd azalaraq 104.7%, hava nəqliyyatında 61.4% bənd artaraq 159.8%, avtomobil nəqliyyatında isə 0.5% bənd azalaraq 107.7% təşkil etmişdir.

Perspektiv dövr üçün yük dövriyyəsinin həcminə bütün bərabər şərtlər daxilində ən çox sənaye istehsalının həcmi, xüsüsilə dəyər və fiziki həcm göstə-riciləri arasındakı fərq təsir göstərəcəkdir. Belə bir halda iqtisadiyyatın dinamik inkişaf imkanları və kollek­tiv (aksioner, kooperativ, birgə və s.) və fərdi mülkiyyət formalarının başlıca rol oynayacaqları təsərrüfatın çoxsektorlu modelinin inkişafı şərtsiz olaraq mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Bu isə, öz növbəsində, daşınacaq yüklərin intensivli­yi­nin artmasına, müxtəlif formalı bazar münasibətləri əsasında istehsal vasitələri tica­rətinin genişlənməsinə, bir çox yük növləri üzrə orta daşınma məsafəsinin artmasına, ilk növbədə yerli tələbatın ödənilməsi prinsipinin reallaşmasına gətirib çıxaracaq, nəticə etibarı ilə mövcud nəqliyyat-iqtisadi əlaqələrin həm xarakterini, həm də istiqamətini dəyişəcəkdir.

Hazırki şəraitdə respublikanın nəqliyyat təsərrüfatının mövcud vəziyyəti və onun­la əlaqədar məhsulların nəqledilməsinə çəkilən məsrəflərin hədsiz dərəcədə yüksək olması respublikada istehsal olunan məhsulların istər dünya, istərsə də daxili bazarda rəqabət qabiliyyətinin aşağı olmasını şərtləndirən əsas faktor­lardan biridir.Həqiqətən də Azərbaycan Respublikasında məhsul vahidinin nəql edilmə-sinə çəkilən nəqliyyat xərcləri (təqribən eyni miqyaslı ərazidə) ABŞ ilə müqayisədə 6, Çindən isə 4,5 dəfə çoxdur [14]. Belə bir vəziyyətin mövcudluğu, hər şeydən əvvəl, həm nəqliyyat xidməti ba­za­rında, xüsusilə vəsaitlərə qənaət edilməsinə görə stimullaşdırıcı faktorların olmaması, ehtiyatların idarəedilməsi ilə bağlı məsələlərin həlli sahəsində kifayət qədər çatışmazlıqlarla izah olunur. Bir çox hallarda məhsugöndərmələrlə bağlı müqavilələrin üçüncü bir ölkə ilə bağlanması məhsulgöndərmələrin yerinə yetirilməsinə çəkilən məcmu məsrəflər içərisində nəqliyyatın xüsusi çəkisinin yüksək olması ilə diktə olunur.

İqtisadi vəziyyətin tez-tez dəyişməsinə, əvvələr mövcud olan təsərrüfat əlaqə­lərinin pozulmasına, bütün növ məhsulların qiymətinin sürətlə artmasına baxma­ya­raq belə bir şəraitdə nəqliyyat xidməti özünün iş qabiliyyətini qoruyub saxlaya bilib. Lakin onu da nəzərə almaq lazım gəlir ki, belə bir şəraitdə nəqliyyat xidmətinin səviyyəsini tələb olunan səviyyədə saxlamaq olduqca çətindir.

İstehsal güclərinin, ixtisaslaşmanın və istehsal kooperasiyasının inkişafı, həmçinin istehsal sahələrinin ilkin xammal mənbələrindən tədricən uzaqlaşması obyektiv olaraq yolda olan məhsul partiyasının həcminin artmasına gətirib çıxarır. Bu ənənəni ayrı-ayrı nəqliyyat növləri içərisində ümumi yükdövriyyəsinin son üç ildə 8.7 və 13.3%-ni təşkil edən dəmiryolu və avtomobil nəqliyyatı ilə (boru-kəmər nəqliyyatı istisna olmaqla) yükdaşımalarda da müşahidə etmək olar. Belə ki, son 25 ildə əsas növ xammalın ilkin yaranma mənbəyindən son təyinat yerlərinə qədər orta daşınma uzunqluğu 30% artsada, müqayisə aparılan 1995-2012-ci illərdə Respublikamızda bu göstəricidə müvafiq olaraq 229.0 km, yəni 2.2 (əsasən hava və avtomobil nəqliyyatı hesabına 2.2 və 3) dəfə artmışdır (cədvəl 2.3).

Cədvəl 2.3

Bir ton yükün orta daşınma məsafəsi (km)