Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi elmlər assosiASİyasi (afse a) FƏLSƏFƏ və sosial-siyasi elmlər elmi-nəzəri jurnal

Qərb düşüncəsi: geriyə dönüş, yoxsa nisbiləşən həqiqət(lər)?

Orta əsrlərdə Şərq sivilizasiyasının yaşadığı digər bir coğrafya da Av­ro­pa idi. Lakin özündə kifayət qədər rasional elementlər daşıyan İslam di­nin­dən fərqli olaraq, ifrat şərqi təmsil edən Xristianlığın hegemonluğu altın­da olan o günkü Avropa düşüncəsi “absurd olduğu üçün inanıram” cümləsi ilə formullaşdırılan fəlsəfə qütbündə dayanırdı. Bu qütbdə insan əsasən ruhi bir varlıq kimi götürülür və bir subyekt və obyekt olaraq ilahi varlıqla bir yer­dədir, onun bir parçasıdır. Maddi varlıq olaraq insan və kainat (təbiət) isə yal­nız uzaqlardan seyr edilir. Bu yanaşmanı mənimsəyən və bütün digər ya­naşmaları qadağan edərək təzyiq altında saxlayan kilisənin mövqeyinin ya­ratdığı reaksiya Avropada fəlsəfi spektrin bir qütbündən digər bir qütbünə doğ­ru bir dəyişməyə gətirib çıxardı. Düzdür bu dəyişmə bir anda və qur­ban­sız baş vermədi. Lakin artıq düşünən (ağıllı) insanlar kilisəni təmsil edən dü­şüncədən, necə deyərlər, gördüklərini görmüşdülər və hər vəchlə bu dü­şün­cədən mümkün olduğu qədər ən uzaq nöqtəyə (digər qütbə) getməyi hə­dəf­ləmişdilər. Digər qütbdə isə insan əsasən maddi bir varlıq olaraq götü­rü­lür və bir subyekt və obyekt olaraq təbiətlə, kainatla birlikdədir, onun bir par­çasıdır. İnsanın ruhi aspekti və ilahi gerçəklik isə nəinki uzaqdan seyr edi­lir, maddi dünyanın dərinliklərinə getdikcə və zülmətə daha çox gömül­dük­­cə onu (ilahi gerçəkliyi) görmək imkansızlaşır. Səbəb bəllidir: “Qərb dü­şün­cəsi” kimi səciyyənən “hissi-emprik metod hadisələrin hissələrə ayrılma­sı­nı, parçalanmasını tələb edir.”[14, 8] Bu zaman əlbəttə ki, ancaq birtərəfli bir fəlsəfə yarana bilərdi. Bunun ilk işarələrini Qərb düşüncəsinin bani­lə­rin­dən olan və klassik Şərq (İslam Şərqi) fəlsəfəsinin son ən böyük nüma­yən­də­si olan Molla Sədra ilə təxminən eyni dövrdə yaşamış Dekartda görmək müm­kündür. Belə ki, Dekart bizi “təbiətin əsl sahibkarı və hakimi” edəcək olan tətbiqi elmləri “mücərrəd fəlsəfə”dən üstün hesab etməkdə[8, 152] və “mü­cərrəd fəlsəfə”yə yalnız tətbiqi elmlərin epistemolojik təməlini qurmaq və əsaslandırmaq üçün müraciət etməkdəydi. Dekartın məhz bu epis­te­mo­lo­jik təməli rasionalist idi. Və o, “düşünürəm deməli mövcudam” fikrinə əsas­la­nan bu təməli qurarkən solipsizmdən yaxa qurtara bilmək üçün tanrının var­lığını isbatlamağa çalışmış və fərdlərdəki biliklərin tanrı tərəfindən on­la­rın zehninə yerləşdirdiyi fikrini irəli sürmüşdür. Dekarta görə, tanrı insanları al­datmaz və ona görə də zehnimizdə olan biliklər bu aləmdəki obyektiv gerçəkliklərə adekvatdır.

Dekart fəlsəfəsində Allah ideyası və ruh konsepsiyası kimi kom­po­nent­lər hələ qalırdısa da, artıq Qərb düşüncəsinə məxsus olan bölünməni (par­çalanmanı) onun fəlsəfi sistemində asanlıqla görmək olardı. Belə ki, De­kart­da Allah sadəcə maddi aləmə yönəlmiş filosofun özünə epistemoloji bir tə­məl tapması üçün bir vasitə rolunu oynayırdı. Ruh isə bədənlə bütövləşmiş bir şey kimi yox, əsasən bədəndən müstəqil bir varlıq kimi götürülürdü. Do­la­yısıyla, Qərb fəlsəfəsinin ideya xəttinin inkişaf qanunauuğunluqlarına mü­va­fiq olaraq bütövü parçalayaraq dərk etmə yoluna üstünlük verilirdi. Qərb dü­şüncə tərzi mahiyyəti etibarilə təkcə dərk etmək istədiyi obyekti yox, fəl­sə­fi idrak formalarının özünü də parçalayaraq onları bir-birindən ayırmağa me­yillidir. Özü rasionalist olan Dekartla birlikdə başlamış bu tendensiya son­ralar da davam etdi və rasionalistlərlə əks mövqedə dayanan empirist­lər­də daha kəskin şəkildə özünü göstərdi. Məsələn, empiristlər biliklərin ye­ga­nə ilkin mənbəyinin hisslər olduğunu irəli sürürdülər ki, bu da bir daha sa­də­cə maddi aləmə və təbiətə yönəlmənin nəticəsi idi. Düzdür, empiristlərin bir ço­xu Allah ideyasını qəbul edirdilər, lakin bir növ fideist bir mövqedən çıxış edə­rək onu tamamən kor-koranə iman və inancın sferası ilə məhdudlaş­dı­rır­dı­lar. Qərb fəlsəfəsində olduqca önəmli keçidlərdən biri olan Kant fəlsəfə­sin­də isə harada isə həqiqətin mövcud olduğu qəbul olunsa da onu qismən də olsa dərk etmənin imkansızlığı vurğulanırdı. Kant Allah, ruh və s. me­ta­fi­zik məsələlərin, o cümlədən, əşyanın mahiyyəti kimi məsələlərin, bir sözlə, Kan­tın öz ifadəsi ilə desək, “özlüyündə şey”in, noumenanın dərkini ta­ma­mi­lə idrak hüdudları xaricində dəyərləndirirdi. Kant “özlüyündə şey” məf­hu­mu­nu izah edərkən yazır: “...əgər biz noumena (“özlüyündə şey” B. H.) ilə bir qeyri-məntiqi sezginin obyekini nəzərdə tuturuqsa, onda biz dolayısıyla sez­ginin xüsusi bir üsulunu, yəni intellektual sezgi üsulunu mümkün hesab etmiş oluruq ki, biz ona sahib deyilik, və hətta biz onun mümkünlüyünü də dərk edə bilmərik” [18, 268]. Beləliklə də, Kantla birlikdə Qərb düşün­cə­sin­də fəlsəfənin əsas missiyası olan həqiqəti arama və ona çatma funksiyası in­kar edilmiş oldu. Düzdür, Kant fəlsəfəsində “özlüyündə şey”in əlçat­maz­lı­ğı xal­is zəkanın idrak hüdudları çərçivəsində nəzərdən keçirilir və bu kon­tek­st­də Kanta haqq verməmək mümkün deyil. Lakin, əgər söhbət “öz­lü­yün­də şe­y”in dərkindən gedirsə, onda “özülüyündə şey”in məhdud id­rak im­kan­la­rı ilə dərkindən yox, “özlüyündə şey”i dərk edə bilmək üçün id­­rakın yeni qat­la­rının açılmasından danışmaq lazımdır. S.Xəlilov bu ba­rə­də yazır: «“Öz­lü­­yün­də şeyin” “bizim üçün şeyə” çevrilməsindən yox, bi­zim “öz­lü­yün­də şey­dən” “bizim üçün şeyi” intixab etməyimizdən söhbət get­mə­li­dir» [12, 226].

Qərb fəlsəfəsində Kantdan etibarən fəlsəfənin mütləq həqiqəti və hik­mə­ti arama funksiyasından vazgeçmə və sadəcə görünən dünyaya (zahirə) yö­nəlmə istiqamətindəki “inkişafı” davam etdi. Kant metafizik məsələləri id­rakın hüdudları xaricində dəyərləndirsə də, bir növ praqmatik bir möv­qe­dən çıxış edərək bu məsələlərin həyatımızdakı əxlaqi-praktik faydaları və də­yəri olduğunu düşünürdü. Kantdan sonra ən geniş yayılmış fəlsəfi cərəyan olan pozitivizm isə metafizik dövrün, dolayısıyla da fəlsəfə dövrünün, artıq ar­xada qaldığını və bəşəriyyətin ancaq elmi (dəqiq elm, təbiət elmləri) hə­qi­qət­ləri əsas götürən və pozitivizm adı verilen yeni inkişaf mərhələsinə keç­di­yini elan etdi. Pozitivizmin banisi olan Ogüst Kont (1789-1857) əsl fəl­sə­fə­nin elə müsbət elm olduğunu irəli sürdü. Pozitivizmə görə, metafizik mə­sə­lələrin heç əxlaqi-praktik baxımdan da hər hansı bir dəyəri yox idi. Po­zitivizmin xələfi olan məntiqi pozitivizm daha da “irəli” gedərək empirik ba­xımdan, yəni praktik olaraq və müşahidə vasitəsilə, təsdiqlənə və inkar edilə bilməyən mülahizələrin mənasız olduğunu irəli sürdü. Məntiqi po­zi­ti­viz­min ən görkəmli nümayəndələrindən olan Alfred Ayer (1910-1989) ya­zır­dı: “Bizim metafizikləri tənqid etməyimizin səbəbi, onların düşüncəni fay­dalı şəkildə nüfuz edə bilməyəcəyi bir sahədə istifadə etmələrinə görə de­yil, istifadə etdikləri cümlələrin, həqiqətən də bir məna ifadə etməsi üçün bir cümlənin tabe olmaq məcburiyyətində olduğu şərtlərə uyğun olma­ma­sı­na görədir”[3, 15]. Deməli, təkcə metafizik mülahizələr yox, həm də əxlaq, sə­nət və buna bənzər sahələrdə irəli sürülən bütün fəlsəfi mülahizələr mə­na­sız­dır. Məntiqi pozitivizmin əsas təmsilçilərindən olan Vitgenşteyn başda ol­maqla bu cərəyanı təmsil edən bir sıra filosoflar fəlsəfənin vəzifəsinin sa­dəcə dil təhlili olduğunu irəli sürdülər. Məntiqi pozitivizm Qərb fəlsəfəsinin mahiyyətini ən bariz şəkildə nümayiş etdirən cərəyanlardan biridir.

Buraya qədər deyilənlərdən belə bir təsəvvür yarana bilər ki, biz Qərb fəlsəfəsində ancaq bir xətti götürərək, o birilərini inkar edir və ya nəzərdən qaçırırıq. Lakin bizim yuxarıda Hegel və Şellinq kimi filosoflardan bəhs etməməyimizin səbəbi onların fəlsəfələrinin Qərb fəlsəfəsində aparıcı yox, sadəcə fraqmental bir xarakter daşıması və Qərb fəlsəfəsinin əsl mahiyyətini əks ettirməməsidir.

Biz yuxarıda Qərb fəlsəfəsinin daha çox ontoloji və epistemoloji as­pektdəki “inkişaf” xəttindən danışdıq. Lakin, əslində “aksioloji” aspektdə də bənzər situasiya müşahidə olunur. Əgər XX əsrə qədər dəyər və əxlaq prob­le­mi Qərb fəlsəfəsində önəmli bir yer tuturdusa və Kant ən azından praktik hə­yatımızdakı zəruriliyini nəzərə alaraq əxlaqa böyük önəm verərək onu tan­rı ideyası ilə əsaslandırmaq istəyirdisə, getdikcə mütləq həqiqəti inkar edən Qərb, mütləq dəyərləri də inkar etməyə başladı. Xüsusilə, Nitsşedən eti­barən Qərbdə nihilist bir ab-hava hakim oldu və insanların dəyər kimi qə­bul etdikləri hər şey illüziya olaraq görüldü. Eyni yanaşmanı sonralar Sartr və Kamyu kimi filosoflarda da görürük. Onlar da əslində insanların tabe ol­malı olduqları hər hansı dəyişməz bir dəyərin olmadığını, insanın öz dün­ya­sı­nı və dəyərlərini özünün formalaşdırdığını və formalaşdırmalı olduğunu irə­li sürürlər. Digər tərəfdən, Amerikanın milli fəlsəfəsinə çevrilmiş praq­ma­tist yanaşma həyatımızı dəyərlərə görə deyil, dəyərləri həyatımıza görə mü­əy­yənləşdirməli və formalaşdırmalı olduğumuzu irəli sürərək, bir növ ənə­nəvi yanaşmanı baş-ayaq çevirmiş oldu. Və nəhayət, bu gün bütün dün­yada geniş yayılmış və Jak Derrida, Mişel Fuko, Umberto Eko ve Riçard Ror­ti kimi folosofların öndərlik etdiyi “fəlsəfi” bir cərəyan olan post­mo­der­nizm əsasən ümumbəşəri, dəyişməz və mütləq bir həqiqətin yox, hər in­sa­nın, qrupun, millətin öz həqiqəti olduğu fikri üzərində qurulub. Riçard Rorti (1931-2007) yazır: “Mən “obyektiv həqiqət”, “obyektiv dəyərlər” kimi an­la­yış­lardan çox da istifadə etmirəm. mən postmodernistlərin şüur haqda ənə­nə­­vi söhbətlərə tənqidi yanaşmasını qəbul edirəm.”[23, 105] Deməli, belə olan halda, fəlsəfənin məqsədi də İslam Şərqindəki kimi artıq, vahid, mütləq və dəyişməz həqiqəti yox, hər kəsə görə fərqlilik göstərən və çoxlu sayda möv­cud olan həqiqətlər və yaxud mövqelər toplusunu aramaqdır. Hər kəsin öz həqiqətinin olduğunu iddia etmək elə əslində həqiqətin və dəyişməz də­yər­lərin mövcud olmadığını iddia etməkdir. Bu, Qərb fəlsəfəsinin “zirvəsi”, onun mahiyyətindən doğan məntiqi bir nəticə və nəhayət Qərbdə tanrıdan son­ra fəlsəfənin də ölməsi və ya öldürülməsi deməkdir. Qərbəqədərki dövr­də əsas missiyası varlığı qəbul edilən “mütləq həqiqət”ə çatmaq olan fəl­sə­fə­yə mütləq həqiqətin və mütləq dəyərlərin mövcudluğunun qəbul olunma­dı­ğı yerdə artıq ehtiyac da qalmır. Lakin maraqlıdır ki, “mütləq” və ya “ob­yek­­tiv” həqiqətin mövcud olduğunu inkar edən pstmodernistlər öz fikir­lə­ri­ni, yəni “mütləq” və ya “obyektiv” həqiqətin mövcud olmadığı fikrini müt­ləq bir həqiqət kimi təqdim etməyə çalışırlar. Və bu zaman “unudurlar” ki, irə­li sürdükləri bu fikir də onların elə öz meyarlarına uyğun olaraq, “mövqe­lər toplusu” içindəki mövqelərdən sadəcə biri kimi dəyərləndirilməkdən sı­ğor­talanmayıb.

Əslində, Qərbdə fəlsəfənin böhranını hiss edən və çıxış yolları axta­ran­lar da yox deyil və bu mənada Qərb fəlsəfəsində bir Şərq küləyi əs­mək­də­dir. Səlahəddin Xəlilovun qeyd etdiyi kimi, XX əsrdə yaranmış feno­me­nologiya və ekzistensializm əslində mahiyyəti etibarilə Şərq hadisəsidir. Bu mənada, fenomenologiya və ekzistensializm Qərbə fəlsəfənin missi­ya­sı­nı xatırlatması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.

Şeylərə ancaq təbiət elmlərinin gözü ilə baxmağın və onları atom­lardan ibarət görməyin əleyhinə çıxan Fenomenologiya “kainatı onun bütün tamlığında və çoxcəhətliliyində, onun bütün keyfiyyəti ilə rekonstruksiya etmək istəyir” [24, 682]. Tamı dərk etmə səyi isə artıq Şərqə məxsusdur.

Ekzistensialist fəlsəfə Qərbdə artıq çoxdan unudulmuş olan insanın özünüdərk məsələsini və həyatın mənasını düşünməyi fəlsəfi bir problem kimi qabartmaqla mənəvi böhran keçirən Qərbin həqiqətə yönəlmə haqqında düşünə bilməsi üçün yeni imkanlar açmışdır.

Bu iki fəlsəfi cərəyan mahiyyəti etibarilə Şərq hadisəsi olsalar da, əslində ikisi də müəyyən məqamlarda dalana dirənirlər və heç birisi Qərbi bu böhrandan çıxartmağa qadir deyil [12, 350-362].