Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi elmlər assosiASİyasi (afse a) FƏLSƏFƏ və sosial-siyasi elmlər elmi-nəzəri jurnal

Ключевые слова: семья, Запад, Восток, общество
Cəmiyyətin sosial strukturuna dair marksizm təlimi və müasir stratifikasiya nəzəriyyələri



Osman Hacıyev^
Marksizm fəlsəfəsinin formalaşması XIX əsrin 40-cı illərinə təsadüf edir. Almaniyada meydana gələn bu təlimin baniləri K.Marks və F.Engels he­sab olunur. K.Marksın sosial sinfi struktur haqqındakı baxışlarının for­ma­laş­masına bu dövrdə baş verən iki obyektiv proses çox mühüm təsir göstərmişdir:

1. 1848-ci ildə Qərbi Avropada baş verən burjua inqilabları. Məhz bundan sonra Marks özünün ilk traktatlarını dərc etməyə başladı.

2. Bu dövrdə ənənəvi cəmiyyət tipindən sənaye cəmiyyətinə keçidin baş verməsi. Yeni cəmiyyət tipi iki əsas sinfə – burjuaziyaya və proletariata bölünməsi ilə xarakterizə olunurdu .

Marksın sosial dünyagörüşünə Hegel dialektikası, A.Smit, D.Rikardo, K.A.Sen-Simon kimi mütəfəkkirlərin siyasi, iqtisadi, sosial fikirlərinin təsiri danılmazdır.

Marksizm cəmiyyətin sosial strukturuna determinist mövqedən ya­na­şır. Bu təlimə görə bütöv sistem olmaq etibarilə cəmiyyət iqtisadi, sosial, si­ya­si və ideoloji yarımsistemlərdən ibarətdir. Həmin yarım­sis­temlərin hər bi­ri isə özlüyündə sistem kimi əsaslandırılır. Sistemlər arasındakı qarşılıqlı mü­nasibətlərdə səbəb-nəticə əlaqələri başlıca rol oynayır. Bu o deməkdir ki, ya­rımsistemlərdən hər biri öz-özlüyündə deyil, digər sistemlərlə səbəb-nə­ti­cə asılılığında mövcuddur və onların hamısı iyerarxiyalı struktura malikdir. Mark­sizmə görə bütün sosial sistemlər iqtisadi sistemin xüsusiyyətləri ilə şərt­lənir. İctimai həyatın bütün digər sistemlərinin inkişafı da iqtisadi sis­tem­lə bağlıdır.

Sosial siniflər nəzəriyyəsi K.Marksın fəlsəfi yaradıcılığının vacib tərəfini təşkil edir. K.Marksın fikirlərinə istinad edərək, qeyd etmək olar ki, bu onun əsərlərinin başlıca mövzusudur. Lakin bu mövzuya onun yara­dı­cı­lı­ğın­da tez-tez rast gəlinsə də, K.Marks bəzən sinifləri ziddiyyətli şəkildə nə­zər­dən kecirmişdir. Əgər biz onun əsərlərindən «Cəmiyyətdə neçə sinif var?» sualına cavab axtarsaq, onda bir neçə ziddiyyətli varianta rast gələrik. Mə­sələn, Fransada 1848-ci il burjua inqilabı dövründə, eləcə də Lui-Filippin re­jimi çərçivəsində Marks cəmiyyətdə burjuaziya ilə yanaşı, fəhlə və kən­d­li­lə­ri, həmçinin burjuaziyanın müxtəlif tiplərini: maliyyə burjuaziyası, kom­mer­santlar və s. ayırır. «Kommunist partiyasının mani­fes­ti"n­də o yazırdı: «Lui-Filippin zamanı bütün fransız burjuaziyası deyil, onun yal­nız bir frak­si­yası: bankirlər, birja və dəmiryol kralları, kömür və dəmir mədənlərinin sa­hibləri, meşə sahibləri iri torpaq sahiblərinin onlarla əla­qə­dar olan hissəsi, yə­ni maliyyə aristoktariyası adlananlar hökmranlıq edirdi» (1, 219). Həmin əsər­də Marks yuxarıda adları çəkilənləri müxtəlif siniflər ad­landırırdı. Gö­rün­düyü kimi o, burada yeddi, səkkiz sinfi fərqləndirir. Hə­min əsərin digər hissəsində isə Marks, cəmiyyətdə iki əsas sinfin-burjuaziya və proletariatın mövcud olduğunu qeyd edir. Ümumiyyətlə, Marks sinifləri hec vaxt sistemli olaraq tədqiq etməmişdir. Yalnız, «Kapital» əsərinin ücün­cü hissəsinin başa çatdırılmamış 54-cü fəsli siniflərə həsr olunmuşdur. Buna gö­rə də Marksın siniflər nəzəriyyəsi onun müxtəlif əsərlərindən o cümlədən En­gelslə birgə hazırladığı işlərdən və Engelsin Marksın ölümündən sonra yazdığı əsər­lə­rin­dən istifadə etməklə öyrənilir. Marksizm təliminə görə cəmiyyətin sosial struk­turu üc əsas elementin-siniflər, ictimai təbəqələr və so­sial qrupların qar­şılıqlı təsirini əks etdirir. Çox vaxt siniflər və ictimai təbəqələr arasında hec bir fərq qoyulmasa da, Marks və Engels bəzi əsər­lə­rin­də sinifləri icimai təbəqələrdən fərqli olaraq xalq təsərrüfatında-sənayedə, kənd təsərrüfatında iştirak edən qruplar kimi müəyyənləşdirmişlər. İctimai tə­bəqələr isə istehsal vasitələrində aydın ifadə olunmuş spesifik münasibəti ol­mayan və deməli, bütün sinfi əlamətlərə malik olmayan aralıq və ya keçid ictimai qruplardır. Sosial təbəqələr sinifdaxili (sinfin bir hissəsi) və si­nif­lə­r­ara­sı ola bilər. Beləliklə, sosial təbəqə strukturu sinfi ilə tam üst-üstə düşmür.

Marksizmə görə siniflər cəmiyyətin sosial strukturunun nüvəsini-əsasını təşkil edir. Bu təlimə görə cəmiyyətdə sosial münasibətlərin əsasını sinfi münasibətlər təşkil edir (9, 37). Düzdür, siniflərin mövcudluğu Marksa qədərki dövrdə-XIX əsrin əvvəllərində elmdə qeyd olunmuşdur. Fransız tarixçiləri F.Gizo, O.Tyeri, ingilis və fransız iqtisadçıları A.Smit, D.Rikardo öz əsərlərində bu anlayışdan geniş istifadə etmişlər. Lakin, siniflər haqqında təlimin inkişaf etdirilməsi marksizmlə bağlıdır.

Marksizmin siniflər nəzəriyyəsini anlamaq üçün onun sosial-iqtisadi aspektlərinə diqqət yetirmək lazımdır. Belə ki, K.Marks siniflərin meydana gəlməsini iqtisadi səbəblərlə əlaqələndirir. O, cəmiyyət həyatının bütün sa­hə­ləri içərisindən iqtisadi sahəni, bütün ictimai münasibətlər sistemindən istehsal münasibətlərini ayıraraq ona bütün başqa münasibətlərin ilkin əsası, müəyyənedici amili kimi baxır. Marksın təlimində iqtisadiyyat daha dəqiq, is­tehsalın üsul və xarakteri sinifyaradıcı əlamətlər kimi cıxış edir. Cə­miy­yə­tin siniflərə bölünməsi ictimai əmək bölgüsü və xüsusi mülkiyyətin bərqərar olmasının nəticəsidir. Marksa istinad edərək, sinifləri cəmiyyətin iqtisadi strukturunda eyni mövqe tutan insanların birliyi kimi müəyyənləşdirmək olar. İnsanların cəmiyyətin iqtisadi strukturundakı mövqeyi isə onların mülkiyyətə sahib və ya ondan məhrum olması ilə bağlıdır. Bu faktorlara əsasən Marks kapitalist cəmiyyətində mülkiyyətə sahib olan burjuaziya və mülkiyyətdən məhrum edilmiş proletariat siniflərini müəyyənləşdirir.

Marksizmə görə bütün formasiyalarda özgə əməyinin istismarı baş vermişdi. İstənilən cəmiyyət tipində hakim sinfi təşkil edən mülkiyyətçilər mül­­kiyyətdən məhrum olan digər sinfi istismar edir. Bütün tarixi dövrlərdə bir qayda olaraq əhalinin azlıq təşkil edən hissəsi istehsal vasitələri və cə­miy­­yətin maddi resursları üzərində nəzarət edərək özgə əməyini istismar et­miş­­dir. Qədim Romada torpaq sahibləri patrisilər idi, qullar isə istehlak mi­ni­­mumu müqabilində onlar ücün işləməyə məcbur idi. Orta əsrlərdə Av­ro­pa­da torpaq sahibləri feodallar olduğundan, təhkimli kəndlilər istifadə et­dik­lə­ri torpaq müqabilində təsərrüfat və hərbi mükəlləfiyyətlər yerinə ye­ti­rir­di­lər. Kapi­talizmdə isə burjuaziya müəssisə, torpaq və banklar üzərində nə­za­rət edirdi. Öz işlək əllərindən başqa heç bir mülkiyyəti olmayan proletariat isə muzd­lu işçi olmaq məcburiyyətində qalır. Buradan da onların istismarı başlanır.

İstismar özgə əməyinin mənimsənilməsidir. Marksa görə fəhlə sinfi öz tə­­lə­batından artıq məhsul istehsal edir. Başqa sözlə, onlar izafi dəyər ya­ra­dır. Lakin onlar yaratdıqlarından istifadə etmək imkanlarına malik de­yillər. Çünki istehsal vasitələrinin sahibləri həmin izafi məhsulu «gəlir» adlan­dı­ra­raq mə­nimsəyirlər. Kapitalistlər tərəfindən izafi məhsulun mənimsənilməsi on­ların istehsal vasitələri üzərində mülkiyyət hüququna görə mümkün olur (5, 42).

İzafi dəyər burjuaziya sinfi ilə fəhlə sinfi arasında istismar müna­si­bət­lə­rini əks etdirir. İzafi dəyərin istehsalı və mənimsənilməsi kapitalist istehsal üsu­lunun daxili məqsədini əks etdirir və kapitalizmin əsas iqtisadi qanununu müəyyən edir. Kapitalizmdə izafi dəyərin istehsalı ictimai inkişafın başlıca hərəkətverici qüvvəsidir. Bu, eyni zamanda istehsal qüvvələri və mü­na­si­bət­lərinin inkişaf hüdudlarını müəyyənləşdirən amil hesab olunur. Marksizm istismarın, eləcə də, sinfi mübarizənin iqtisadi əsasını belə təsvir edirdi.

Marksizm azad olmaq uğrunda fəhlə sinfinin tarixən üç – iqtisadi, ide­o­loji və siyasi mübarizə formaları kecdiyini göstərir (2, 490). Gündəlik eh­ti­yac­lar uğrunda iqtisadi mübarizə ilkin formadır. Bu, həyat və iş şəraitini yaxşılaşdırmaq, iqtisadi islahatlar həyata keçirmək, maddi tələblər uğrunda olan mübarizədir. İdeoloji mübarizə – ideyalar, əqidələr, dünyagörüşlərin mü­barizəsidir. Sinfi mübarizənin yekunu və əsas forması isə fəhlə sinfinin siyasi hakimiyyəti ələ alması uğrunda mübarizəsi olan – siyasi mübarizədir. K.Marks sinfi mübarizənin son nəticədə proletariat diktaturası doğuracağına inanırdı. O, özünün siniflər nəzəriyyəsini digərlərindən fərqləndirərək ya­zır­dı: «Mənə gəldikdə nə müasir cəmiyyətdə siniflər mövcud olduğunu açmaq, nə də bunların arasında mübarizə getdiyini kəşf etmək mənim xidmətim deyildir. Burjua tarixçiləri bu siniflər mübarizəsinin tarixi inkişafını, burjua iqtisadçıları isə siniflərin iqtisadi anatomiyasını məndən çox əvvəl şərh etmişlər. Mənim gördüyüm yeni iş bunu sübut etməkdən ibarət olmuşdur ki,

1. 
   Siniflərin mövcud olması ancaq istehsalın inkişafındakı müəyyən tarixi mərhələlərlə əlaqədardır;
   
2. 
   Sinfi mübarizə hökmən proletariat diktaturasına doğru aparır;
   
3. 
   Bu diktaturanın özü bütün siniflərin məhv edilməsinə və sinifsiz cəmiyyətə doğru yalnız bir keçiddir (1, 578).
   

XIX əsrin sonlarında Marksın bu «uzaqgörənliyinə» qarşı ilk çıxan al­man filosofu Georq Zimmel oldu. Zimmel cəmiyyətdə sinfi mübarizənin möv­cud olduğunu qəbul edirdi. Lakin, o, Marksdan fərqli olaraq sinfi mü­ba­ri­zənin sistemin dağılmasına və ya hər hansı sosial dəyişikliklərə gətirib çı­xa­racağına inanmırdı. Zimmelin fikrincə, cəmiyyətdə orta siniflərin ya­ran­ma­sı burjuaziya ilə proletariat arasında sinfi mübarizənin sonu deməkdir.

Müəyyən çatışmazlıqlarına baxmayaraq, marksist nəzəriyyə sinfi ana­li­zin əsası kimi cıxış edir. Sonradan əgər alimlərin bir hissəsi Marksın ar­xa­sın­ca gedərək, iqtisadiyyatı cəmiyyətin sinfi strukturunda əsas kimi qəbul et­sə də, digərləri bundan imtina edərək, öz sosial struktur konsepsiyalarını irəli sürdülər.

Müasir sosial fəlsəfi fikirdə cəmiyyətdə müxtəlif siniflər, sosial qrup­lar və təbəqələrin öyrənilməsi zamanı daha çox sosial stratifikasiya nəzə­riyyəsinə istinad olunur. Sosial stratifikasiya sosial təbəqələşmə deməkdir. Sosial təbəqələşmə əhali arasında təbəqələrin yaranma prosesi və onun nəticələridir. Bu prosesin başlanğıc nöqtəsi sosial yekcins cəmiyyətdir, yəni insanların əmlak və sosial vəziyyətinə görə fərqlənmədikləri cəmiyyətdir.

Sosial stratifikasiya nəzəriyyəsinin cavab verməli olduğu əsas suallar aşağıdakılardan ibarətdir:

• 
  cəmiyyətdə təbəqələşməyə səbəb nədir?
  
• 
  sosial bərabərsizliyi doğuran amillər hansılardır?
  
• 
  təbəqələşmə cəmiyyətə nə verir?
  
• 
  bu sahədə əsas hipotezaları empirik şəkildə necə yoxlamaq olar?
  

Bu nəzəriyyəyə görə stratalar (təbəqələr) cəmiyyətdə mühüm rol oynayır və cəmiyyətdəki sosial münasibətlər müxtəlif stratalar arasındakı münasibətlərdən ibarətdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, «stratifikasiya» termini daha çox elm sahə­sin­də, «təbəqələşmə» isə daha çox gündəlik məişətimizdə, bəzən elmdə də iş­lədilir. Məsələ burasındadır ki, təbəqələşmə sözündən daha çox cəmiy­yə­tin yoxsullara və varlılara ayrıldığı halda istifadə edilir. Bu halda həmin an­la­yış çoxsaylı orta sinfi əhatə etmir. Buna görə də stratifikasiya reallığı daha dol­ğun əks etdirir. O, təkcə əhalinin yoxsullara və varlılara ayrılması pro­se­si­ni deyil, həm də cəmiyyətdə orta sinfin yerini və rolunu düzgün əks etdirir.

Stratifikasiya sosial sistemin üzvlərinin, yəni insanların qeyri bərabər statusa malik strata və ya səviyyələrdə yerləşməsi kimi nəzərdən keçirilir. Bu mənada stratifikasiya sosial bərabərsizliklə eyniləşdirilir (4, 62). Sosial bərabərsizlik ilk növbədə müxtəlif sosial faktorların təsiri ilə yaranır: əmək bölgüsü (əqli və fiziki əmək nümayəndələri), həyat tərzi (şəhər və kənd əhalisi), yerinə yetirilən funksiyalar və s. Sosial fərqlər ən əvvəl status fərqləridir. Bu, cəmiyyətdə insanların yerinə yetirdiyi müxtəlif funksi­ya­lardan, ayrı-ayrı imkan və mövqelərdən, eləcə də malik olduqları qeyri-bərabər hüquq və məsuliyyətdən xəbər verir.

Sosial bərabərsizlik cəmiyyətin ierarxiyalı strukturunun olmasını təs­diq edir. Bir fərd, qrup, sinif və təşkilat başqasından yuxarıda və ya aşağıda yer­ləşir. Bu isə o deməkdir ki, onlar başqası ilə müqayisədə çox və ya az sər­vətə, hakimiyyətə malikdir. Bərabərsizliyin bu prinsipindən cıxış edərək, so­sial stratifikasiya sosial qurumların (qrupların, siniflərin, təbəqələrin) iye­rar­xiya qaydasında yerləşdirilmiş vəhdətidir. Beləliklə, stratifikasiya fərdlə­rin, qrupların, siniflərin məlum sosial sistemdə tutduqları yerə müvafiq ola­raq bə­ra­bərsizliyidir. Bu hadisəni H.Spenser «sosial diferensiasiya» adlandırmışdır.

Sosial stratifikasiya nəzəriyyəsi marksizmin sosial sinfi struktur nəzə­riy­­yəsinin inkarıdır. Marksizm cəmiyyətin sosial strukturunu araşdırarkən yal­nız bir vacib meyara-istehsal vasitələri üzərində mülkiyyət münasi­bət­lə­ri­nə əsaslanırdı. Buna görə də marksist nəzəriyyə cəmiyyətdə yalnız iki-mül­kiy­yətçilər (quldarlar, feodallar, burjuaziya) və istehsal vasitələri üzərində mül­kiyyətdən məhrum olunmuş sinifləri (qullar, proletariat, həmçinin mül­kiyyət üzərində məhdud hüquqa malik kəndlilər) fərqləndirirdi. Lakin, XX əs­rin əvvəllərində cəmiyyətin sosial strukturuna belə yanaşmanın məh­dud­lu­ğu üzə çıxdı. Sosial stratifikasiya nəzəriyyəsi göstərdi ki, nəinki təkcə gəlir­lə­rin miqdarı və mülkiyyət münasibətlərinin daxil olduğu iqtisadi meyar, eləcə də müəyyən siyasi elitaya məxsusluq, sosial nüfuz, qohumluq əlaqələri və s. əlamətlər fərdin və ya qrupun sosial iyerarxiyada yerini müəyyən­ləş­di­rir. Bundan başqa, XX əsrin ikinci yarısında cəmiyyətin özündə keyfiyyət dəyişikliyi-industrial mərhələdən postindustrial mərhələyə kecid baş verdi. Sosial stratifikasiya nəzəriyyəsinin tərəfdarlarına görə keçmiş cəmiyyətin, o cümlədən industrial kapitalist cəmiyyətinin sosial strukturunun təhlili ücün sinif anlayışı müəyyən mənada qəbul ediləndir, lakin müasir postindustrial cəmiyyətdə marksizmin sinif anlayışı işləmir. Çünki, əsas sinif yaradıcı əlamət kimi çıxış edən mülkiyyət artıq Marksın dövründə olduğu dərəcədə əməyin nəticələrinin mənimsənilməsi yollarını müəyyənləşdirmir. Bu, cə­miyyətdə iri səhmdarların istehsalın idarə olunması sferasından çıxa­rıl­ması və onların muzdlu menecerlərlə əvəz olunması ilə əlaqədar mülkiyyət münasibətləri heçə enmişdir, öz müəyyənediciliyini itirmişdir. Buna görə də, sosial stratifikasiya nəzəriyyəsinin tərəfdarları göstərirlər ki, cəmiyyət daxilindəki dəyişiklikləri daha dərindən araşdırmağa imkan vermədiyinə görə sinif anlayışı strata-təbəqə anlayışı ilə, cəmiyyətin sosial-sinfi təşkili nəzəriyyəsi isə sosial stratifikasiya nəzəriyyəsi ilə əvəzlənməlidir. Sosial strukturu araşdıran postmodern sosioloqların əksəriyyəti isə müasir cəmiyyətdə ümumiyyətlə siniflərin mövcud olmadığını israr edirlər (10, 11).

Sosial-fəlsəfi fikirdə stratifikasiyanın müxtəlif meyarları əsaslandırılır. Əgər K.Marks istehsal vasitələri üzərində mülkiyyəti cəmiyyətdə bərabərsizlyin əsas mənbələrindən biri sayırdısa, Maks Veber bu nöqteyi-nəzərdən üç komponenti belə ayırırdı: hakimiyyət, sərvət və prestij (11, 85). Sər­vət fərdin malik olduğu mülkiyyəti, var-dövləti, gəlirin miqdarını, ümu­miy­yətlə maddi dəyərlərin məcmusunu əks etdirir. Veber göstərirdi ki, sər­vət adi əmək haqqından daha geniş anlayışdır. Varlılar cox vaxt işləmir, ma­lik ol­duqları mülkiyyət, səhmlər və qiymətli kağızlar, daşınmaz əmlak, sər­ma­yə qo­yuluşu və s. hesabına böyük gəlirlər əldə edə bilirlər. Müxtəlif sosi­al təbəqələr gəlir və sərvət əldə etmək ücün qeyri-bərabər imkanlara malik­dir­­lər. Veber hakimiyyəti ayrı-ayrı təbəqələrin və sosial qrupların (status qrup­­la­rı) öz iradəsini başqalarına qəbul etdirmək və mövcud resurslardan məq­­sə­də çatmaq ücün istifadə etmək qabiliyyəti kimi başa düşürdü. O, ha­ki­miy­­yəti siyasi kontekstdə qəbul edərək, müasir cəmiyyətdə daha təsirli qüv­vəyə çevrilmiş bürokratların hakimiyyətini qeyd edirdi. Prestij isə insanlara cəmiyyətdə malik olduqları sosial atributlarına görə göstərilən hörmət və ehtiramdır. Veberin fikrincə, hakimiyyət fərdin cəmiyyətdə siyasi statusunu, sərvət iqtisadi statusunu, presetij isə sosial statusunu müəyyənləşdirir (3, 119). Bu üç komponent bir-biri ilə əlaqədar olsa da, bəzən üst-üstə düşməyə də bilər. Məsələn, universitet müəllimləri yüksək prestijə malik olsalar da, hakimiyyət və sərvət baxımından aşağı qiymətləndirilirlər:

Amerikan sosioloqu U.L.Uorner cəmiyyətdə stratifikasiyanı bir neçə meyar üzrə – gəlir, təhsil, peşə, hakimiyyət, etnik mənsubiyyət, həmçinin insanların özünü subyektiv qiymətləndirməsi əsasında müəyyənləşdirir. 40-cı illərdə Amerika şəhərlərində apardığı sosioloji tədqiqatın nəticəsində Uorner cəmiyyətdə 6 əsas təbəqəni və ya özünün adlandırdığı kimi «sinif»ləri müəyyənləşdirmişdir .

1.