Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi elmlər assosiASİyasi (afse a) FƏLSƏFƏ və sosial-siyasi elmlər elmi-nəzəri jurnal

Tehran ALISHANOGLU – We are guilty – the literary criticism is also

responsible for the current situation in human sciences (the

reaction to the article of Ramiz Mehdiyev) 123

PHILOSOPHICAL SKETCH 131
PHILOSOPHICAL ESSAYS
Kenul BUNYADZADE – The twists and turns of life 140

Adil ASADOV – Imagination: the philosophical comments 143

Shirinkhanum AIVAZOVA – The feminine characters of Daosizm 147


TRANSLATIONS
Dhammapada 154

Muhammed IKBAL – Is religion possible? 173

NEW PUBLICATIONS 190

* Ученый секретарь Института философии и политологии МОН Республики Казахстан.

 Ph.D., AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu Etika və Estetika şöbəsi.

 PhD., Şərq-Qərb Tədqiqat Mərkəzinin əməkdaşı.

^ Bu məqalədə Şərq fəlsəfəsinə İslam Şərqindəki fəlsəfi düşüncə kontekstində nəzər salacağıq.

 Təsəvvüf əsasən sufiyanə bir həyat tərzini ifadə etdiyi halda, təsəvvüf metafizikası və ya irfan termini ilə sufi həyat tərzi ilə daxilən təmizlənmiş ariflərin kəşflə və digər transendental təcrübələrlə əldə etdikləri metafizik həqiqətlərin ifadəsi nəzərdə tutulur.

 Biz “Mütləq İdeya” istilahını heç də Hegel termi­no­logiyası kontekstində deyil, ilahi ru­hun vəhylə veril­miş məqamları və onun məntiqi təfəkkür məcrasına düş­mə­si prosesi kimi qəbul edirik.

* PhD., AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Sosiologiya şöbə­si­nin böyük elmi işçisi.

 BDU-nun aspirantı.

 AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun Beynəlxalq münasibətlər və beynəl­xalq hüquq şöbəsinin aspirantı.

1 Г.В. Лейбниц. Сочинения в 4-х томах, т. 2, М., Мысль, 1983, с. 363.

2 Э.Гуссерль. Кризис европейских наук и трансцендентальная феноменология. Введение в феноменологическую философию. Пер. с нем. Д.В.Скляднева. С.-Пб., 2004, стр. 22-23.

1 Suhrawardi, The Philosophy of Illumination, Brigham Young University Press, Provo, Utah, 1999, p. 97.

1 Mənsur Həllacın sirli dünyası, Bakı, Adiloğlu, 2008, s. 155.

1 Pali dilində Budda Sakyamuninin müxtəlif hadisələrlə bağlı söylədiyi kəlamlar toplusu.

1 Mara – şər ruh, yoldançıxaran.

2 Sarı libas – buddaçı icmanın (sanqha) üzvlərinin geydiyi paltar.

1 Tanrılar – buddist ənənədə rast gəlinən bu səma varlıqları, islamda mələklərə uyğun gəlir.

2 Maghavant – “səxavətli” deməkdir. Vedalarda və vedalarsonrakı zamanlarda əsas etibarı ilə İndra üçün işlədilərdi.

3 Bhikkhu – Budda təliminin ardıcılına verilən ruhani ad, fəqir.

1 Yama – ölüm səltənətinin hakimi.

1 Taqara – Tabernaemontana coronaria, kol bitkisidir, ondan ətirli kirşan düzəldirlər.

1 Vassika – Jasminum Sambac, jasminin iri çiçəkləri olan növü.

2 Yocana – yojana, 11 km-ə bərabər uzunluq ölçüsü.

3 Sansara – samsara, doğuluşlar və ölümlər zənciri. Budduzmə görə yalnız həqiqi dhammanı dərk edərək və Nirvanaya yetişərək ondan azad olmaq olar.

1 Kus otu – Poa cynosuroides.

1 Nəcib – ariya, Budda və onun baxışlarının tərəfdarlarına işarə edilir.

1 Arhatlar – arahant, bağlardan azad olaraq ali azadlığa qovuşmuş kəslər.

1 İndranın sütunu – indakhila, deyilənə görə belə sütunlar Hindistanın müxtəlif yerlərində ucaldılardı. Onları kərpicdən və ya möhkəm ağacdan düzəldərdilər. Onlar möhkəmlik və güc rəmzləri idilər.

2 Inanmayan insan – Buddanın təliminə görə, insan hər şeyi öz təcrübəsində dərk etməli, avtoritetlərə kor-koranə inanmamalıdır.

3 Nirvana nəzərdə tutulur.

1 Brahman – hinduist ənənədə ən ali tanrı, kainatın yaradıcısıdır. Vedalardakı panteon qismən buddizm tərəfindən qəbul olunurdu.

2 Qandharva – gandhabba, göydəki müsiqiçi-nəğməkarlar, xüsusi yarımtanrılar sinfini təşkil edirlər.

 Təkrar doğulmaq, ruhun başqa bədənə keçməsi nəzərdə tutulur.

1 Sal – sala, Shorea robusta növünə aid ağacdır.

2 Maluva – maluva, sarmaşıq bitkisidir, sal ağacının üzərində parazitlik edir və çox zaman onun ölümünə səbəb olur.

3 Katthaka – katthaka, meyvə verəndən dərhal sonra məhv olan qamış növü.

1 Iddhi – iddhi, psixi, fövqəlhissi qüvvələr (on sayda). Hesab olunur ki, onlara özün dalma və mistik trans vasitəsi ilə yetişmək olar.

2 Sotapatti – sotopatti, Nirvanaya aparan selə daxil olmaq, xilas yolunda ilk addım.

1. 
   1Bu, İqbalın səmimi bir sufi olan atasına istinad olunur. Bax. S. Sulaiman Nadvi, Sair-i Afghanistan, səh. 179; S. Nadhir Niyazi, Iqbal ke Huzur, səh. 60-61. Ehtimal olunur ki, çox cəsarətli, lakin dini baxımdan xeyli mühüm olan bu ifadə məhz İqbalın özünə aiddir. Burada onun “naməlum bir sufi” kimi qeyd olunması bəlkə də, onu ortodoksal anlayış üçün daha münasib hala salmaq üçündür. Bax. M. Saeed Sheikh, 'Philosophy of Man', Iqbal Review, XIX/i (April-June 1988), səh. 13-16, İfadənin İqbalın poeziyasındakı ifadəsi belədir: Kulliyat-i Iqbal (Urdu), Bal-i Jibril, Pt. II, 60-cı qəzəl/ 4:
   

Aşkar olmadıqca qəlbində

Kitabın hər misra və parçası

Onun incəliyini şərh edə bilməz

Nə qədər çalışsa da şərhçi.

1 Xalis Zəkanın Tənqidi, VI bölüm, səh, 57-58; həmçinin Kemp Smitin (Kemp Smith) Kantın “Tənqid”-i barəsindəki şərhinə bax: səh. 68-70. Əgər metafizika ilə “transsen­den­tal”-ın bilinməsi və ya “özündə şeylər” nəzərdə tutulursa, Kant bunu doqma kimi rədd edir, çünki belə bilik insan gücünün tənqidi, yoxlanılması ilə başlamır. Bu mövzuda Karl Rah­nın (Carl Rahn) “Elm və dini həyat (Science and the Religious Life, London, 1928)” ad­lı əsərinin İqbala aid olan şəxsi nüsxəsinin son səhifəsindəki çox önəmli qeydlərinə is­ti­nad oluna bilər. Muhammad Siddiq, Descriptive Catalogue of Allama Iqbal's Personal Lib­ra­ry, səh. 21-22 və Plate No. 7.

1 Bax: Fususu`l-hikəm (Afifinin redaktəsi ilə), I, 108, II, 11-12. Böyük müsəlman sufinin (İbn Ərəbinin) sözləri belədir: الخلق معقول و الحق مشهود – (hərfi tərcüməsi: yaradılanlar-aləm əql edilən Haqq-Allah isə müşahidə edilən-görüləndir). Maraqlıdır ki, bu dərin mistik müşahidənı İqbalın ən tez 1903-cü ildə yazılmış bir şeirində tapmaq mümkündür. Bax: Baqiyati İqbal, səh. 146/2.

1 Bax. John Passamore, A Hundred Years of Philosophy (Fəlsəfənin yüz ili), səh. 98. Metafizika haqqında bu ifadələrin hər ikisi Hans Vaihingerin (Hans Vaihinger') aşağıdakı qeydlərə istinad edən əsərində tapılıb. Vaihinqer kitabının Nitşe ilə əlaqəli fəslindı deyir ki ,“ Lanqenin metafizikanın dəlilləndirilmiş bir şe`r forması olduğuna dair görüşü Nitsşedə dərin bir təəssürat yaratdı” (səh. 341). O, eyni zamanda Nitsşenin xəstə halda “Biz niyə metafizika və dinə yaşlıların (böyüklərin) qanuni oyunu kimi baxmağı öyrənə bilmirik” şəklində özünə verdiyi suala istinad edir (səh. 346, qeyd). Vaihinqerin əsərinin İqbaldakı şəxsi nüsxəsində bu parçaların hər ikisinin altından xətt çəkilib. Bax. M. Siddiq, səh. 6.

1 Bu, “Guyanın fəlsəfəsi (1924)” adı ilə tərcümə edilən kantçı alman filosofu Hans Vaihinqerin (1852-1933) Die Philosophie des Als Ob (1911) adlı məqaləsinə istinad edir. Fiktionizm kimi tanınan “guya” fəlsəfəsi Ceymsin (James) praqmatizmi və ya Deveyin (Dewey) instrumentalizminin ifrat formasıdır; onun izləri Kantdan F.A.Lanqe (F. A. Lange) və Şopenhauerə qədər gedib çıxır.

1 Hind, yunan, müsəlman və modern atom nəzəriyyələrinin müqayisəli tədqiqi üçün bax: Encyclopaedia of Religion and Ethics, II, 197-210. Modern atomçuluq haqqında daha müasir məlumat üçün Nils Borun (Niels Bohr) Britanika Ensiklopediyasındakı (Encyclopaedia Britannica) “atom” maddəsinə (II, 641-47) baxmaq olar.

2 A. Eddington. The Nature of Physical World (Fiziki aləmin təbiəti), bölüm: 'Science and Mysticism' (Elm və Mistisizm), səh. 323.

1 Bax: Nitsşe. Şən Elm (The Joyful Wisdom), V Kitab.

1 Burada şərqşunasların səhv müşahidələrinə istinad edilir. Belə müşahidələrə A. Sprenqer (A. Sprenger) Des Leben und die Lehre des Mohammed (1861, 1, 207), D. S. Marqolioutun (D.S. Margoliouth) Mohammed and the Rise of Islam – Məhəmməd və İslamın mənşəyi (1905, p. 46), R.A.Nikolsonun (R. A. Nicholson) A Literary History of the Arabs – Ərəblərin ədəbi tarixi (1907, pp. 147-48) və D. B. Makdonaldın (D. B. Macdonald) Religious Attitude and life in Islam – Dini mövqe və İslamda həyat (1909, p. 46) kimi tədqiqatlarında rast gəlmək mümkündür.

1 Karl Yunq (C. Jung). Contribution to Analytical Psychology, səh. 225.

1 Idem. Psychology of the Unconscious –Təhtəlşüur psixologiyası, səh. 42-43.

1 Bax: Şeyx Əhməd Sirhindi, Məktubati Rəbbani, I cild, 253-cü məktub, eyni zamanda 34, 257 və 260-cı məktublar. Bu məktublarda beş məqamın siyahısı var; bunlar Qəlb, Ruh, Sirr (daxili aləm, Xafi (gizli) və Əxfa (ən gizli) adlanır. Bunlar birlikdə Cəvahiri Xəmsei Aləmi Əmr (Mənəvi aləmin beş cövhəri)-in 34-cü məktubunda da belə adlandırılıb. Bax: Fəzlur Rəhman, Selected Letters of Shaikh Ahmad Sirhindi – Əhməd Sirhindinin beş seçilmiş məktubu, III fəsil, səh. 54-55.

1 Bax: Cf. Stray Reflections. ed. Dr Javid Iqbal, səh. 42. Burada Nitsşe “Aristokratiyanın böyük peyğəmbəri”i adlandırılır.

2 Bax: Kulliyat-i Iqbal (Farisi). Javid Namah, səh. 741/4 3.

3 İqbal Nitsşenin mənəvi Işığı çağdaşı olan Şeyx Əhməd Sirhindidən almasını arzulamışdır. Bax: Kulliyat-i Iqbal (Farisi), Javid Namah, səh. 741/10.

4 Bax. A. Schimmel. 'Some Thoughts about Future Studies of Iqbal,' Iqbal, XXIV/iv (1977), 4.

5 Eyni əsər, səh. 145-46.

1 Bax: Bertrand Russell. 'Relativity: Philosophical Consequences', Section: 'Force and Gravitation', Encyclopaedia Britannica, XIX, 99.

- -