Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Sənə Karvanqıran derlər,

Yara ilqar verən derlər,

Mənə dərdli Kərəm derlər,

Dönə, karvanqıran, dönə!”²²⁶
Kərəm daha sonra Əslinin evinin bacasına çıxır: “Kərəm ba­cadan baxıb gördü ki, Əsli xan yatıb. Ürəyi qubar elədi, al­dı sazı (5 bəndlik şeir – S.R.):
Gah gedirəm, gah gəlirəm bacaya,

Oyan Əslim üzdə xalın sevdiyim!

Karvanqıran gəldi çıxdı ucaya,

Oyan Əslim üzdə xalın sevdiyim!...”²²⁷

Bütövlükdə “Karvanqıran ulduzla xəbərləşmə” ad­lan­dı­­ra biləcəyimiz bu motiv/epizodda kosmoloji strukturu işa­rə­lən­dirən üç sintaqm/işarə var:

Birincisi, karvanqıran ulduzla xəbərləşmə;

İkincisi, bacadan keçid/adlama;

Üçüncüsü, Əslinin yuxudan oyadılması.

Bu üç semantem məna baxımından bir-biri ilə bağlı sin­taqm­­lardır. Başqa sözlə, bunların düzülüşündən sintaqmatik bü­töv – Kərəmin Əslini Kosmosa qaytarmaq istəməsi haqqın­da sxem-süjet yaranır. Diqqət edək.

Kərəmin gecə göyün ortasında gördüyü ulduz Kar­van­qı­ran adlanır. Dastanın tərtibçilərinin verdiyi izaha görə, “Kar­van­­qıran – gecə vaxtı aydın görünən işıqlı bir ulduzun adıdır. Dan ulduzuna oxşadığı üçün çox zaman ondan seçilmir. Hətta bir xalq əfsanəsinə görə, guya bir karvan onu dan ulduzu he­sab edərək yola çıxmış, karvan çovğuna düşüb qırılmış, buna görə də ulduz karvanqıran adlandırılmışdır”²²⁸.

Lakin tərtibçilərin verdiyi bu izah Karvaqıran ul­du­zu­nun bu motiv/epizodda təqdim olunan funksiyası ilə uyğun gəl­­mir. Kərəm bu ulduza müraciətlə: “Sənə Karvanqıran der­­lər, // Yara ilqar verən derlər” – deyir. Bu, ziddiyyət ya­ra­dır: Kar­van­qıran adı ilə bağlı mövcud epik ənənə və Kə­rə­min onu “Ya­ra ilqar verən” ulduz adlandırması bir-birini təs­diq etmir. Kə­rəmin dili ilə təqdim olunan ənənədə “Kar­van­qı­­ran” adı xaotik deyil, kosmik yük daşıyır. Başqa sözlə, Kar­vanqıranın “yara ilqar verən” ulduz olması onun se­vən­lə­ri birləşdirmə funk­siyasını ortaya qoyur. Mifoloji-epik ənə­nə­də “sevənlər” anlayışı kişi və qadın başlanğıclarını nə­zər­də tutur. Bu halda Karvanqıranın “yara ilqar verən” ulduz ol­ması onun mediativ funk­siyasını, başqa sözlə, kişi və qadın (baş­­lanğıcları) ara­sın­da əlaqə yaratmasını ifadə edir. Kə­rə­min kosmoloji funksiya ba­xımından Şaman/Qəhrəman ol­du­ğunu nəzərə alsaq, bu hal­da Karvanqıran ulduzun me­diativ (vasitəçilik) funksiyası onun öz sevgilisini tapdıqdan son­ra Kos­mosa qayıtmaq is­tə­yən Kərəmə yol göstərməsində ifa­də olu­nur. Lakin mövcud epik ənənəyə görə, Kar­van­qı­ran al­dadıcı ulduzdur. O, bir ul­duz kimi, “sübhi-kazib” vax­tına, yə­­ni yalançı sübh za­ma­nı­na aiddir. Şərq mifoloji ənə­nəsinə gö­­rə, iki sübh çağı var: sübhi-sadiq və sübhi-kazib. Elmi ənə­­nədə də təsbit olunduğu kimi:

Sübhi sadiq – əsl sübh, səhər;

Sübhi kazib – yalançı sübh; hava işıqlaşan vaxt; dan ye­ri sökülən vaxt²²⁹.

Demək, Karvanqıran “yalançı” kateqoriyasına (xaosa) aid ulduz kimi, Kərəmə kosmik məqsədlə yox, xaotik məq­səd­lə yol göstərə bilər. Belə ki, Karvanqıran ulduz özünü Dan ulduzuna bənzədərək yolçuları aldadır. Yolçular onu görərək bir azdan sübhün açılacağını zənn edir və bununla da yoldan azır­lar. Karvanqıranın yolçuları yoldan azdırması dastanda Kə­rəmə qarşı yönəlmiş bütün xaotik hərəkət/maneə­lərlə üst-üs­tə düşür. Keşiş daim gah qızları, gah təbiət cisimlərini til­sim­­ləyərək, Kərəmi yolundan azdırmağa, geri döndərməyə ça­­lışır. Süjet təsdiq edir ki, bu, indi də belədir.

Beləliklə, Xaosun mərkəzində öz sevgilisini tapmış Kə­rəm Kosmosa dönmək istəyir. Bu halda onun dönüş yolu gə­li­şin­­də olduğu kimi, keçid/adlama/sınaq mexanizmləri ilə bağlı ola­­caq. Süjetdə bunun iki işarəsi qorunub qalıb: baca və Əs­li­nin yuxudan oyadılması.

Baca evin quruluşuna daxil olan bir maddi ünsür kimi ev­lə ətraf dünya arasında əlaqə yaradan elementdir. Bu ba­xım­dan o, keçid mexanizmidir. Keçid mexanizmləri iki dünya ara­sında yerləşməklə bir tərəfi ilə Kosmosa, o biri tərəfi ilə Xaosa bağlı olur. Bu halda Kərəmin Əslinin evinin bacasına çıx­ması bir-biri ilə bağlı iki funksiyanı ifadə edir:

Birincisi, baca Kərəmlə Əslinin arasında ke­çid/əla­qə/mediasiya mexanizmidir: Kərəm bacadan baxaraq Əslini yat­­mış vəziyyətdə görür. Bu, vizual qovuşmadır.

İkincisi, baca Kərəmlə Əslinin Xaosdan Kosmosa dö­nü­şü yolunda Xaosla Kosmos arasında keçid/əlaqə/mediasiya me­­xanizmlərindən biridir. Unutmaq olmaz ki, Əsli Keşişin evin­­də onun əsiridir. Kərəm Əslini Kosmosa qaytarmaq üçün onu ilk növbədə bacadan keçirməklə evdən çıxarmalıdır. De­mək, baca­dan keçid Kosmosa dönüşün ilk pillə/keçid me­xa­nizmidir.

Lakin Kərəm Əslini bacadan keçirmək üçün ilk növbədə onu yuxudan oyatmalıdır. Əsli yuxudadır. Yuxu Oğuz kos­mo­­loji ənənəsində “kiçik ölüm”, yəni Xaosda olmanın ritual me­­­xanizmidir. Kərəm yuxu vasitəsi ilə Keşiş tərəfindən Xaosa adladılmış Əslini eyni üsulla Kosmosa qaytarmalı, yə­ni onu ölüm yuxusundan oyatmalıdır.

Göründüyü kimi, bizim əlimizdə üç sintaqm/işarə var: “Kar­­vanqıran ulduz”, “baca” və “yuxu”. Bu işarə/sintaqm­ların düzülüşündən yaranan sintaqmatik bütöv bizə “Kərəmin Əs­lini Xaosdan xilas edərək Kosmosa qaytarmaq istəməsi” haqqında sxem-süjeti təqdim edir. Diqqət edək.