Azərbaycan nağillari haqqinda düŞÜNCƏLƏr azərbaycan nağillarinin obrazlar sistemi

><(Heyvanlar ><aləmindən ><bəhs ><edən ><nağıllar ><üzrə)>

<Heyvanlar ><haqqmdakı ><nağıllar ><folklorun ><ən ><qədim ><janrlarindandır. ><Onda ><heyvanlarin ><və ><quşlarin ><mənşəyi, ><totem ><heyvanlar ><barədə ><süjetlərə ><rast ><gəlinir.>

<Heyvanlar ><haqqmdakı ><nağılları ><qədim ><əsatiri ><görüşlərə ><əlaqələndirib ><bu ><qəbilədən ><olan ><nümunələrdə ><heyvanlarin ><insan ><sifətlərilə ><çıxış ><etməsi ><səbəbini ><araşdıran ><N.Seyidov ><yazır:>

<"...Həmin ><nağıllarda ><iştirak ><edən ><heyvanlar ><iş ><və ><hərəktlərinə ><görə ><iki ><şəkildə ><nəzərə ><çarpdırılır. ><Birinci ><halda ><insanlara ><xas ><olan ><cəhətlərin ><heyvan><larda ><təzahür ><etməsidirsə, ><ikinci ><halda ><hər ><heyvanm ><ayrılıqda ><özünə ><aid ><olan ><xüsusiyyətləridir ><ki, ><bir ><heyvanda ><olan ><xarakter ><cəhət ><başqalarinda ><yoxdur... ><Bütün ><bunlar ><ilk ><baxışda ><ağlasığmaz ><əfsanə ><kimi ><nəzərə ><çarpır. ><Lakin ><hər ><heyvanm ><danışığı, ><hərəkəti ><və ><xarakteri ><nağılçı ><tərəfindən ><elə ><məharətlə ><təsvir ><edilir ><ki><9>< ><bunlar ><əfsanəlikdən ><çıxır. ><Nağılçı ><mənalı ><bədii ><təsvir ><vasitələrindən ><istifadə ><yolu ><ilə ><obrazlarin ><daxili ><aləmini ><açır" >.

<Heyvanlar ><və ><quşlar ><nağıllarda ><düşünür ><və ><danışır. ><Təbiətin ><canlan><dırılması ><animist ><dünyagörüşündən ><gəlir. ><Poetik ><şərtilik ><daşıyan ><bu ><xüsu><siyyət ><sehrli ><nağıllarda, ><tapmacalarda, ><əfsanələrdə ><və ><b. ><janrlarda ><da ><təsa><düf ><olunur. ><Deməli, ><nə ><personaylar >< ><heyvanlar, ><nə ><də ><onlarin ><düşünmək ><və ><danışmaq ><qabiliyyəti, ><təkcə ><heyvanlar ><haqqmdakı ><nağıllarda ><təsadüf ><olunmur. ><Ancaq ><sehrli ><nağıllarda ><heyvanlar ><baş ><iştirakçı ><olmur, ><əsasən ><köməkçi ><funksiyasmı ><yerinə ><yetirirlər. ><Heyvanlar ><aləmindən ><bəhs ><edən ><nağıllarda ><isə ><müxtəlif ><heyvan ><və ><quşlar ><əsas ><iştirakçı ><olur, ><onlarin ><hərəkət ><və ><münasibətləri ><süjetin ><əsasmda ><durur.>

<Sehrli, ><məişət, ><heyvanlar ><haqqmdakı ><nağıllar ><bəzən ><bir-biri ><ilə ><qarış><dırılır. ><Doğrudur, ><janrlar ><arasinda ><sədd ><çəkmək ><mümkün ><deyil, ><ancaq ><müəyyən ><xüsusiyyətlərə ><görə ><sehrli ><nağıllardan ><heyvanlar ><haqqmdakı ><nağılları ><fərqləndirmək ><mümkündür.>

<Bir ><cəhəti ><də ><göstərmək ><lazımdır ><ki><9>< ><heyvanlar ><aləmindən ><bəhs ><edən ><nağıllarda ><hadisələr ><əsasən ><təbii, ><sadə ><şəkildə ><inkişaf ><edir, ><bəzən ><nikbin, ><bəzən ><də ><əksinə ><sona ><yetir. ><Sehrli ><nağıllarda ><isə ><həmişə ><hadisələr ><möcüzəli ><yolla, ><həm ><də ><xeyirin ><şər ><üzərində ><qələbəsilə ><sona ><yetir. ><Bu ><sehrli ><nağıl ><poetikasinin ><əsas ><xüsusiyyətlərindən ><biridir .><>

<><Sehrli ><nağıllarda ><bütün ><heyvanlar ><və ><quşlar ><bir ><səciyyə ><daşıyır ><və ><sehrli ><köməkçi ><funksiyasmı ><yerinə ><yetirir. ><Heyvanlar ><aləmindən ><bəhs ><edən ><nağıllarda ><isə ><həmin ><obrazlardan ><hər ><biri ><fərdi ><səciyyə ><daşıyır. ><Nümunə><lərə ><müraciət ><edək:>

<<«Yanığm ><nağılı»nda ><sehrli, ><mövcüzəli ><əşya ><mühüm ><yer ><tutur. ><Bir ><qarı ><oğlu ><ilə ><yoxsul ><ömür ><keçirir. ><Onlarin ><uçux ><daxma ><və ><üç ><qazdan ><başqa ><heç ><bir ><dolanışıq ><mənbələri ><yoxdur. ><Buna ><baxmayaraq ><yoxsul ><qarinin ><oğlu ><Yanıq ><satdığı ><qazlarin ><pulunu ><verib ><iti, ><pişiyi ><və ><siçanı ><ölümdən ><qurtar><maqdan ><heç ><də ><peşiman ><olmur. ><Bu ><sinaqdan ><çıxan ><Yanıq ><mövcuzəli ><mun><cuqla ><mükafatlandırılır. ><Yanıq ><əvvəlcə ><balığm ><qarnmdan ><çıxan ><ala ><mun><cuğu ><sindirmaq ><istəyir. ><Bu ><vaxt ><ala ><muncuq ><dil ><açıb ><deyir: ><« ><Məni ><qırma ><saxla, ><sənə ><gərək ><olaram. ><Məni ><dilinin ><altmda ><saxla. ><Mən ><arzu ><muncu><ğuyam» ><. ><Bunu ><eşidən ><Yanıq ><ala ><muncuğu ><dilinin ><altma ><qoyub ><nə ><arzu ><eliyirsə ><hazır ><olur. ><O><>< ><nənəsini ><padşah ><qızma ><elçiliyə ><göndərir. ><Pad><şah ><birinci ><dəfə ><«yeddi ><dəvə ><yükü ><qızıl, ><bir ><də ><qızıl ><məcməyi ><içində ><bir ><xoruz»><,>< ><ikinci ><dəfə ><«birinin ><tükü ><yaqut, ><o ><birinin ><tükü ><yəmən ><olan ><bir ><cüt ><ceyran»><,>< ><üçüncü ><dəfə ><«bir ><kərpici ><qızıldan, ><bir ><kərpici ><gümüşdən ><olan ><imarət" ><tələb ><edir. ><Hər ><dəfə ><mımcuq ><Yanığm ><dediklərini ><yerinə ><yetirir. ><Daha ><söz ><tapmayan ><padşah ><qızini ><Yanığa ><verməyə ><məcbur ><olur. ><Ancaq ><hiy><ləgər ><vəzirin ><tədbirilə ><yelbeyin ><padşah ><qızı ><ala ><muncuğu ><ələ ><keçirir ><və ><və><zirlə ><birlikdə ><ağ ><dəryanm ><ortasmda ><yaşamağa ><başlayırlar. ><Bu ><vaxt ><Yanığm ><ölümündən ><xilas ><elədiyi ><it><>< ><pişik ><və ><siçan ><ala ><muncuğu ><geri ><qaytarıb ><Yanığa ><verirlər. ><Yanıq: ><«Ala ><muncuq, ><imarətimi ><padşah ><qızı ><da ><içində, ><yerində ><istəyirəm» ><deyən ><kimi ><arzusu ><yerinə ><yetir. ><Yanığ ><padşah ><qızı ><ilə ><vəziri ><öldürür. ><Anası ><və ><dostları ><ilə ><birlikdə ><şadlıqla ><ömür ><sürməyə ><başlayırlar.>

<Göründüyü ><kimi, ><burada ><möczəli ><muncuq ><qəhrəmanin ><həyatmda ><mühüm ><dəyişiklik ><yaradır, ><o ><yoxsul ><həyata ><son ><qoyur, ><vardövlət ><içində ><yaşamağa ><başlayır.>

<Bu ><tipli ><nağıllarda ><mövcuzəli ><əşyanm ><itirilməsi ><ilə ><hər ><şey ><əldən ><çıxır.>

<Qəhrəmanin ><belə ><ağır ><vaxtmda ><onun ><köməkçiləri ><hadisələrə ><qarışır, ><möcüzəli ><əşyanı >< ><ala ><muncuğu ><tapmaqla ><öz ><funksiyalarinı ><başa ><çatdırır><lar. ><Nağıl ><nikbin ><sonluqla ><sorina ><yetir, ><xeyir ><şər ><üzərində ><qələbə ><çalır.>

<Bu ><tipli ><nağıllarda ><heyvanlar ><haqqmdakı ><nağıllardan ><fərqli ><olaraq ><müxtəlif ><hey ><van ><və ><quşlar ><bir ><funksiyada >< ><qəhrəmanin ><köməkçisi ><rolunda ><çıxış ><edirlər. ><Heyvanlar ><haqqmdakı ><nağıllarda ><isə ><heyvanlar ><və ><quşlarin ><hər ><biri ><fərdi ><səciyyə ><daşıyır, ><müxtəlif ><funksiyada ><çıxış ><edir.>

<><Heyvanlar ><aləmindən ><bəhs ><edən ><nağıllarda ><yırtıcılar >< ><şir, ><pələng, ><ayı, ><canavar, ><tülkü ><və ><b. ><bütün ><başqa ><xırda ><meşə ><heyvanlarina ><və ><quşlarina, ><eləcə ><də ><ev ><heyvanlarina ><qarşı ><qoyulur. ><Bu ><tip ><nağıllarda ><antiteza ><güclüzəif, ><böyük-kiçik, ><yırtıcı-qeyri-yırtıcı ><prinsipi ><ilə ><qoyulur. ><Bununla ><yanaşı, ><nağıl ><yırtıcı, ><vəhşi ><heyvanlarin ><aralarindakı ><toqquşmanı ><da ><göstərir. ><Vəhşi ><heyvanlarin ><bir-birlərinə ><yaxm ><olmalarina ><baxmayaraq, ><yırtıcılar ><bir-birlərinə ><qarşı ><da ><rəhmsizdir. ><Məsələn, ><tülkü ><canavarı ><şirin ><zərbəsi ><altma ><salır, ><şiri ><və ><aymı ><aldadaraq ><insanm ><zərbəsi ><altma ><salır. ><Belə ><əlaqəsizlik ><nə ><xırda ><meşə ><vəhşiləri ><düşərgəsində, ><nə ><də ><ev ><heyvanları ><arasinda ><yoxdur, ><əksinə, ><onları ><bir-birinə ><kömək ><etmək ><istəyi ><yaxmlaşdırır. ><Bu ><baxımdan ><"Tülkü><9><tülkü><9 ><tünbəki" ><və ><"Hiyləgər ><keçi" ><nağılinin ><müqayisəsi ><maraqlı ><olar.>>

<<"Tülkü, ><tülkü, ><tünbəki" ><><nağilinda ><vəhşi ><heyvanlarin ><bir-><birinə ><olan ><münasibətindən ><danışılır.>

<"Hiyləgər ><keçi" >.< ><nağilinda ><isə ><bu ><mənzərənin ><tamamilə ><əksini ><görürük. ><Burada ><söhbət ><ev ><heyvanlarindan ><gedir.>

<Heyvanlar ><haqqmdakı ><nağıllardan ><«Şəngülüm><9>< ><Şüngülüm, ><Məngü><lüm» ><nağılı ><öz ><məzmunu, ><obrazları, ><kompozisiya ><xüsusiyyətləri ><ilə ><xüsu><silə ><seçilir. ><Nağılda ><təsvir ><olunur ><ki><9>< ><bir ><keçinin ><Şəngülüm, ><Şüngülüm, ><Məngülüm ><adlı ><üç ><balası ><var ><imiş. ><Keçi ><hər ><gün ><kedib ><otlayıb ><gələrmiş, ><balalarinı ><da ><yemləyərmiş. ><Keçi ><hər ><gün ><gələndə ><deyərmiş: ><Şəngülüm, ><Şüngülüm, ><Məngülüm, ><Aç ><qapini ><mən ><girim. ><Ağzımda ><su ><gətirmişəm, ><Buynuzumda ><ot ><gətirmişəm, ><Məməmdə ><süd ><gətirmişəm.>

<Keçi ><həmişə ><balalarina ><bu ><sözloəri ><oxumasa ><qapini ><açmamağı ><tövsiyə ><edir. ><Deyir ><ki><>< ><qurd ><sizi ><aparıb ><yeyər.>

<Bir ><gün ><qurd ><gəlib ><onlarin ><qapısmı ><döyür, ><keçi ><balaları ><qapini ><açmır. ><Qurd ><bir ><tərəfdə ><gizlənib ><keçinin ><sözlərini ><eşidir, ><ikinci ><dəfə ><qurd ><gəlib ><qapini ><döyəndə ><keçinin ><sözlərini ><söyləyir, ><keçinin ><balaları ><onu ><anası ><bilib ><qapini ><açırlar. ><Qurd ><Məngülümüü ><yeyir, ><Şəngülümlə ><Şüngülüm ><isə ><qaçıb ><gizlənirlər. ><Keçi ><Məngüülümü ><xilas ><eləmək ><üçün ><əvvəlcə ><dovşanm, ><sonra ><tülkünün ><yanma ><gedir. ><Tülkü ><deyir ><ki, ><get ><balanı ><qurddan ><soruş. ><Keçi ><də><mirçinin ><yanma ><gedib ><buynuzlarinı ><itilədir. ><Gedib ><qurdun ><daminin ><üstünə ><çıxıb ><onu ><savaşa ><çağırır. ><Qurd ><onun ><qabağma ><çıxır. ><Keçi ><aman ><verməyib ><onun ><qarnmı ><cırır. ><Məngülümü ><də ><götürüb ><geri ><qayıdır» >.<>

<><Bu ><tipli ><nağillarin ><heyvanlar ><haqqmdakı ><digər ><nağıllardan ><fərqləndi><yini ><qeyd ><edən ><Muxtar ><Kazımoğlu ><«Şəngülüm><,>< ><Şüngülüm, ><Məngülüm» ><nağılinin ><xeyirlə ><şərin ><mübarizəsi ><üzərində ><qurulduğunu, ><keçi ><ilə ><balala><rinin ><xeyiri, ><qurdun ><isə ><şəri ><təmsil ><etdiyinin ><təsadüfi ><olmadığmı ><göstərir ><və ><belə ><qənaətə ><gəlir ><ki: ><«Şəngülüm><,>< ><Şüngülüm, ><Məngülümü ><sehrli ><nağıllara ><yaxmlaşdıran ><başlıca ><cəhət ><onda ><axmaqlıq ><və ><kələkbaxlıq ><motivinin ><zəifliyidir. ><Keçi ><canavara ><hiylə, ><fırıldaq ><vasitəsilə ><yox, ><açıq ><vuruş ><yolu ><ilə ><qalib ><gəlir» .><>>

<<Bu ><nağilin ><obrazları ><heyvanlar ><aləmini ><təmsil ><edir. ><Onlarin ><aralarin><dakı ><qarşıdurmanı ><əks ><etdirir. ><Bu ><tip ><nağıllarda ><yırtıcı >< ><qeyri-yırtıcı, ><vəhşi >< ><qeyri-vəhşi ><qarşıdurması ><mühüm ><yer ><tutur ><və ><süjet ><bu ><qarşıdurma ><əsa><smda ><inkişaf ><edir.>

<«Şəngülüm><9>< ><Şüngülüm, ><Məngülüm» ><nağilinı ><süjet ><və ><kompozisiya ><quruluşuna ><görə ><də ><heyvanlar ><haqqmdakı ><nağıllar ><sırasina ><daxil ><etmək ><olar. ><Nağilin ><süjeti ><sadə ><və ><təbii ><bir ><şəkildə ><baş ><verir, ><burada ><sehrli ><nağıl><larda ><olduğu