Azərbaycan Resbuplikası Elm və Təhsil Nazirliyi Sumqayıt Dövlət Üniversiteti Fizika və Elektroenergetika Fakültəsi
T əlim prosesinin quruluşu (ünsürləri)
Yüklə 1,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
T
əlim prosesinin quruluşu (ünsürləri). T əlim prosesi özünə məxsus quruluşa malikdir. O, f əaliyyətin bütün ünsürlərini özündə əks etdirir. Təlim prosesinin ünsürlərinə t əlimin məqsədi, motivləri, məzmunu, vasitə və metodları, təşkili formaları, təlimin n əticələri daxildir. Bütöv təlim prosesində bu ünsürlər qarşılıqlı vəhdətdə özünü göstərir. T əlim prosesinin quruluşunu sxematik olaraq belə ifadə etmək olar: T əlim prosesi: T əlim prosesinin ünsürləri arasında qanunauyğun əlaqə və asılılıq vardır. Hər bir əvvəlki ünsür özündən sonrakıları şərtləndirir; hər bir sonrakı ünsür özündən əvvəlkilərə istinad edir. T əlimin məqsədi onun məzmununu, onlar birlikdə vasitə, metod və formaları müəyyən edir. Təlimin gedişinə nəzarət məqsədin yerinə yetirilməsinə, fəaliyyəti t ənzimləməyə xidmət göstərir. Təlim prosesinin bütün ünsürləri birlikdə son nəticəni t əmin edir. 20 T əlimin m əqsəd → v əzifələri T əlimin v ə məzmunu → T əlimin vasit ə → metodları T əlimin v ə təşkili → formaları T əlimin n əticələri Təlim vasitələri t əlim vasitələri maddi, yaxud ideal obyekt olub, müəllim və şagirdlər tərəfindən yeni bilikl ərin mənimsənilməsi üçün istifadə edilir. t əlim vasitələri 2 cür olur: 1. maddi t əlim vasitələri 2. ideal t əlim vasitələri maddi t əlim vasitələri dedikdə dərsliklər, dərs vəsaitləri, modellər, maketlər, laboratoriya ava danlıqları, tədris kabinetinin təchizatı, mebel və digər maddi-texniki şərtlər nəzərdə tutulur. ideal t əlim vasitələri dedikdə əvvəlcədən qazanılmış biliklər və bacarıqlar nəzərdə tutulur ki, yeni bilikl əri mənimsəmək üçün istifadə olunur . T əhsil sisteminin informasiyalaşdırılmasının əsas məqsədi müasir informasiya mədəniyyətinə malik şəxsiyyətlər yetişdirmək, ölkədə vahid təhsil və informasiya mühitini formalaşdırmaqdır. Bu mühit yeni informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə aşağıdakıları təmin ed əcəkdir: Təhsilin keyfiyyətinin artırılması; Yeni informasiya mədəniyyətinin formalaşdırılması; Vətəndaşların bütün pillələrdə təhsil alma imkanlarının b ərabərləşdirməsi; Təhsil sisteminin dünyanın informasiya, mədəniyyət və təhsil m əkanına inteqrasiyasının təmin edilməsi. Göstərilən məqsədlərə nail olmaq üçün aşağıdakı mühüm vəzifələrin kompleks şəkildə həll olunması zəruridir: Vahid təhsil- informasiya sisteminin yaradılması. Bu sistem bütün səviyyəli təhsil və informasiya sisteml ərini, habelə təhsilin idarəetmə, servis, elmi-tədqiqat, metodiki-tədris və texnoloji m ərkəzlərini birləşdirməlidir; İnformasiya texnologiyalarının tədris prosesinə inteqrasiyasının təmin edilməsi. Milli elektron dərsliklərin hazırlanması və onların tədris prosesind ə tətbiqi, ənənəvi dərs vəsaitləri ilə inteqrasiyası, habelə köməkçi metodiki vasit ələrin hazırlanması. Keyfiyyətin təmin edilməsi, tədris məqsədli informasiya 21 texnologiyaları vasitələrinin standartlaşdırılması və sertifikasiyası; Təhsilin idarə edilm əsi üzrə İKT-yə əsaslanan effektiv və şəffaf monitorinq sisteminin və resurs m ərkəzinin yaradılması; Təhsil müəssisələri üçün pedaqoji və İKT kadrlarının hazırlanması sisteminin yaradılması. Onlara tədris prosesində ən yeni informasiya texnologiyalarından istifadə etmək bacarığının aşılanması. Tədris prosesinin bütün iştirakçıları üçün İKT bacarıqlarına yiyələnmək imkanının yaradılması; Təhsil müəssisələrinin müasir İKT avadanlığı və İnternet/İntranet şəbəkəsi ilə təmin olunması; İKT sahəsi üzrə terminologiyanın işlənib hazırlanması və onun vahid standart kimi tətbiq olunması; Təhsilin informasiyalaşdırılması prosesinin elmi təminatının və informasiya texnologiyalarına əsaslanan müasir təlim üsullarının hazırlanması; Təhsil sahəsində dövlət idarəçiliyi və tənzimləmə sisteminin vahid informasiya infrastrukturunun yaradılması; İnformasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması və təhlükə doğuran halların aradan qaldırılması üçün kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi. Yalnız lisenziyali proqramlardan istifad ə olunmasına keçid . Müasir elmi-texniki inkişaf öz təsirini təlim prosesind ə də göstərir. Məktəbdə fənlərin tədrisində materialın həcmi və məzmunu artdıqca, təlim prosesinə yeni tələbələrin tətbiqini də vacib məsələ halına gətirir. Ona görə də, sürətlə inkişaf edən elmlərin əsasını şagirdlərə köhnə tədris metodları ilə m ənimsətmək mümkün olmama vəziyyətinə gəlir. Bu baxımdan tədris metodlarını t əkmilləşdirməklə bərabər, elmin sürətli inkişafı ilə uyğunlaşan yeni metodların istifad əsinə zəmin yaranır. Yeni metodların yaradılması və təkmilləşdirilməsi öyrədənlə öyrənən arasındakı təlim vasitələri arsenalının genişləndirilməsi, təlimin texniki vasit ələrinin tədris prosesində tətbiqi ilə əlaqəsini təmin etmiş olur. Təlimin texniki vasit ələri dedikdə, şagirdlərə verilən bilikləri məqsədəuyğun formada mənimsəməsi, bacarıqların müasir tələblər səviyyəsində formalaşması, biliklərin əsaslı şəkildə möhkəmləndirilməsi və tədris prosesinin effektivliyini artıran bütün texniki vasitələr n əzərdə tutulur. Təlimin müasir texniki vasitələri istifadə baxımından çox müxtəlif olmaqla, faydalılığına görə bir-birindən fərqlənir, çünki bu vasitələr ayrılıqda müxtəlif funksiyaları icra edir. Dərs prosesində müəllimin ixtiyarına verilən bu vasitələr şagirdlərin anlama və qavrama prosesinə təsir göstərir. Təcrübə göstərir ki, təlimin texniki vasit ələrinin tədris prosesinə səmərəli tətbiqini təmin etmək üçün həmin vasit ələrin spesifik xüsusiyyətlərinə əsaslanan bir sıra ciddi pedaqoji problemləri həll 22 etm ək vacibdir. Bu problemlər həmin vasitələrin məzmun və texniki tərəfi, dərs prosesind ə təsir edə biləcək effekt, digər əyani vasitələrlə uzlaşması, onları birgə tətbiqi v ə istifadə metodları, müəllimin statusu məsələsi, şagirdlərin psixi keyfiyyətlərinə təsiri v ə s. ilə əlaqədardır. Qeyd olunanlar içərisində ən əsas və xüsusi problem texniki vasit ələr tətbiq olunan dərslərdə müəllimin statusu məsələsidir. Hətta xarici ölkələrdə də müzakirə mövzusuna çevrilmişdir. Bir sıra pedaqoq və psixoloqun fikrincə, təlimin texniki vasit ələrinin tətbiqi zamanı müəllimin rolu və təsir gücü azalır və öyrətmə prosesind ə, biliklərin öyrənilməsində sadəcə təşkilatçı funksiyasını daşımış olur. Əsas öyrədicilik funksiyası isə texniki vasitələrin üzərinə düşür. Əlbəttə ki, tədris prosesində işləyən və bu prosesə bələd olan hər kəs yaxşı bilir ki, təlimin əsas həyata keçirildiyi d ərsdə müəllim mərkəzi simadır. O, təlim prosesinin təşkilatçısı, verilən biliklərin normasını, sistemini və ardıcıllığını müəyyən edən və bu biliklər sistemini, hər şagirdə öz dilində anlada bilən əsas simadır. Təlim prosesində eyni zamanda şagirdlərin dünyagörüşü formalaşdırılır. Məhz, bu formalaşma müəllimlə şagird arasında qarşılıqlı əlaqə olmazsa, gerçəkləşə bilməz. Buna görə də, müəllim şagirdlərə verilən biliklərin m ənbəyi, problemlərə aid müzakirələrin həlledicisi, tədris rəhbəri və eyni zamanda t ərbiyəçidir. T əlimdə tətbiq olunan digər əyani vəsaitlər kimi texniki vasitələrdən də istifadə zamanı öyrətmə prosesində aşağıdakılara nail olmaq olar: 1. Şagirdlərin psixikasına güclü təsir göstərməklə öyrətmə prosesini asanlaşdırır. 2. Öyrədiləcək mövzu haqqında şagirdlərə veriləcək məlumatların tamlığını və d əqiqliyini təmin edir, qazanılan biliklərin keyfiyyətini yüksəldir. 3. Öyrətmə və öyrənmə prosesini əhəmiyyətli dərəcədə əyaniləşdirir. 4. Şagirdlərdə yaranan sual və maraqlarını əhatəli və tam şəkildə ödəyə bilir. 5. İstənilən mövzu və tapşırıqları, hətta nəzəriyyə şəklində olan mövzuları göz önünə g ətiməklə illüstrasiya imkanlarını genişləndirir. 23 6. Hadis ələrin inkişafını fəza və zamandan asılı olmayaraq, anlama və qavrama baxımından uyğunlaşdırır, bu prosesdə məkan və zaman uyğunluğunu təmin edir. 7. Öyrənmə zamanı şagirdlərin bir neçə analizatorunun birlikdə iştirakını təmin etməyə imkan yaradır. 8. Yaradıcı fəaliyyəti təmin etmək baxımından əlavə vaxt imkanı yaranır. 9. Şagirdlərin işinə daha dəqiq diqqət yetirir, bilikləri daha obyektiv şəkildə öyrənməyə imkan yaradır. M əktəbə daxil olan uşağın təfəkkürü, artıq davamlı olaraq təlim prosesinə qoşulur və bilik, bacarıqlar sisteminin formalaşmasının inkişafına yönəlir. M əktəbli təfəkkürünün əsas əlaməti öyrənməyə yönəlməsidir. Təlim prosesində elmi anlayışlar birdən-birə mənimsənilmir. Şagird dəfələrlə eyni anlayışa rast gəlir və t əkrarlayır. Məhz anlayışların mənimsənilməsinin birinci mərhələsində şagirdlər öyrənəcəklərinin bəzi mühüm xarici əlamətləri ilə tanış olur, sonra onların daha mühüm xass ələrini mənimsəyir və nəhayət onların əmələgəlmə və inkişafı haqqında m əlumatlara yiyələnirlər. Mənimsəmə prosesi sanki bir zəncirvari xarakter təşkil edir. Bel ə ki, mənimsəmənin hər bir sonrakı mərhələsi əvvəlki ilə bağlı olur və ona əsaslanır. Anlayışların bu cür silsilə öyrənilmə prosesi mahiyyət etibarilə vizuallıq, əyanilik tələbə edir ki, bu da t əlimdə texniki vasitələrin istifadəsini labüd etmiş olur. Mərhələlərarası əlaqəni təmin edən texniki vasitələr təlimin daha keyfiyyətli şəkildə təşkilini təmin edir. T əlim prosesinə cəlb olunan şagird hər şeydən əvvəl təsəvvürlər dairəsi əhəmiyyətli d ərəcədə genişlənir. Təfəkkürün məzmunu, təkcə şagirdin ətrafında olanlardan və ona t əsir göstərən varlıqdan ibarət olmur. Yəni şagirdlərin görmədikləri heyvan və bitkilər, dağlar, dənizlər, ölkələr onların fəaliyyəti, hətta başqa planetlər haqqında informasiya kiçik məktəb yaşlı şagirdin təfəkkürünün məzmununu təşkil edir. Bu informasiyaların kiçik məktəb yaşlı şagirdin təfəkküründə yer etməsi üçün texniki vasitələr mütləq formada xüsusi rol oynayır və təsəvvürlərin biliklərə çevrilməsini təmin edir. 24 Mücərrəd və məntiqi təfəkkürün əsası məhz kiçik məktəb yaşı dövründə qoyulur. T əsəvvürlərin dairəsi genişləndikcə, onların əsasında qurulan anlayışlar da o qədər tam v ə dərin olur. Bu zaman şagirdin fikri, artıq mövcud olan təsəvvür və ya anlayışlar üzərində çalışır, daha əvvəl formalaşmış təsəvvür və anlayışlar yox olmur, demək olar ki, başqa şəklə düşür. Texniki vasitələr isə bu prosesə əhəmiyyətli şəkildə təkan vermiş olur. Kiçik məktəblinin təfəkküründə eyni zamanda köhnə və yeni məzmun, köhnə və yeni formalar mövcuddur. Təlimin texniki vasitələrdən istifadə etməklə vəzifəsi – yeni m əzmun vasitəsilə təfəkkürün yeni formalarını əmələ gətirməkdən ibarətdir. Müasir texniki vasitələrin təlim prosesində tətbiqi bir sıra psixoloji yanaşmaları, şagirdlərə təqdim olunan məlumatların mənimsəmə ölçüsünü obyektiv olaraq müəyyənləşdirmə məsələsini ön plana çıxarır. Belə ki, verilən informasiyaların insan beynind ə nə qədərinin həkk olunmasını müəyyənləşdirmək, nəzəri baxımdan öyrənilməmişdir. Ap arılan psixoloji təcrübələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, informasiyalar k əmiyyətcə artdıqca, insan beyni daha faydalı olanları faydalı olmayanlardan ayıraraq özündə saxlaya bilir. Beləliklə, informasiyanın kəmiyyətcə artımı beyində daha mühüm keyfiyy ət dəyişmələrinə səbəb olur. Bu da fikri prosesin forma və məzmunca d əyişməsini təmin edir. 25 Tomas Mor Filosof, şair, siyasətçi, yazıçı-humanist, hüquqşünas olan Tomas Mor 1478-ci ildə London hakiminin ail əsində anadan olmuşdur. Tomas Mor Oksfordda mükəmməl hüquq t əhsili almışdır. Tomasın müəllimləri o dövrün tanınmış hüquqşünasları Tomas Linakr və Uilyam Qrosin idi. Tomas Mor ən ali dövlət vəzifəsi - İngiltərənin lord-kansleri vəzifəsinə q ədər yüksələn mükəmməl karyeraya malik olmuşdur. Ona təkan verən nə idi? Əslində o n ə istəyirdi? Cavab sad ədir: Tomas Mor xalqın və dövlətin rifahına xidmət edən maarifçi idi. Tomas Morun m əşhur əsəri “Utopiya”nı qeyd etməmək olmaz. Bu əsər Tomas Mora ümumavropa məşhurluğu gətirmişdir. «Utopiya» ideal respublikadır, burada hamı qanun qarşısında bərabərdir və hamı ahəng və sülh şəraitində yaşayır. Hər şey “hər kəsdən bacarığına görə, hər kəsə tələbatına görə” prinsipi ilə həyata keçirilir. O dövrün təhsilli elita sı siyasi quruluşu Utopiyanın uydurması, yüksək səviyyədə olan, lakin əfsuslar olsun ki praktikada tamamil ə mümkün olmayan hesab edirdilər. H ərçənd Tomas Mor krala yaxın olsa da, onun dostu olsa da, kralın katolik dinini qadağan etməsi və anqlikan dinini təsis etməsi onu qorxudurdu. Tomas Mor dindar katolik idi v ə kralın tədbirləri ilə razılaşa bilmirdi və səhhətini bəhanə edərək istefa verdi. O, öz prinsiplərinə xəyanət edə bilməzdi və onun bu addımı ona baha başa gəldi. Lakin VIII Henrix öz keçmiş kanslerinə fikrindən daşınmaq və məhz kralın İngiltərə kilsəsinin başçısı olduğunu etiraf etmək imkanı verdi. Tomas Mor razılaşmadı. Məhkəmə prosesind ən sonra dövlətə xəyanət ittihamı ilə Tomas Mor 1535-ci ildə edam olundu. Bu ittihamın heç bir əsası yox idi, belə ki, Tomas Mor vicdanlı, öz ölkəsinə sadiq insan idi. Onun keçmiş xidmətlərini diqqətə alaraq, VIII Henrix asta və əziyyətli edamı sadəcə başın kəsilməsi ilə əvəz etdi. Tomas Mor çox böyük mənəvi miras: o cümlədən, çoxsaylı nitqlər, poemalar, 26 epiqramlar, m ənzum əsərlər qoymuşdur. Mükəmməl siyasi pamflet “Üçüncü Riçardın tarixçəsi”. Renessans dövrünün İngiltərənin parlaq siması. Tomas Morun əsərlərinin m əşhurluğunun sirri kifayət qədər sadədir – o, humanizmi sadəcə təbliğ etmirdi, eləcə d ə o, çox humanist, əxlaqlı, öz əqidəsini sonuna qədər müdafiə etməyə hazır olan bir insan idi. More 1515- ci ilin mayında Flandriyadakı səfirliyi zamanı kitab üzərində işləməyə başladı. İlk nəşr ( Leuven ) 1516-cı ildə müəllifin dostu, Rotterdamlı Erasmus tərəfindən hazırlanmışdır . Kitaba olan maraq ilk nəşrin 1517-ci ildə Parisdə kitab satıcısı Gilles de Gourmont t ərəfindən yenidən çap olunmasına səbəb oldu . İlk iki nəşrdə Latın dilində çoxlu çap səhvlərinə görə, Erasmus Bazeldəki mətbəəçi Froben ə müraciət etdi , o da öz əsərlərinin naşiri idi. Birinci nəşrdəki dil xətalarının s əbəbləri məlum deyil: More özü latın dilini mükəmməl bilirdi. Beləliklə, 1518-ci ildə (mart v ə noyabr aylarında) iki yeni işlənmiş nəşr çıxdı. More ilk n əşrlərin nəşrində iştirak etmədiyinə görə, Erasmusun More-ə yazdığı m əktublardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Erasmus onu əsərə yenidən baxmağa və işlənmiş variantı göndərməyə dəvət etmişdir [2 ] . İlk London nəşri Morenin edamından 16 il sonra, 1551-ci ildə nəşr olundu. O vaxta q ədər kitab artıq alman ( 1524 ), fransız ( 1550 ), italyan ( 1548 ), daha sonra isə holland ( 1562 ) dilin ə tərcümə edilmişdi [2 ] ] . Bu baxımdan, uzun müddət Utopiya qit ədə Morenin vətənindən daha yaxşı tanınırdı. “Utopiya”nın ədəbi mənbələri Platonun əsərləri (“ Respublika ”, “ Critias ”, “ Timeus ”), 16- cı əsr səyahət romanları (xüsusən Ameriqo Vespuççinin “Dörd səyahət” ) və müəyyən dərəcədə əsərləridir. Chaucer , Lengland və siyasi balladalar. Vespuççinin "S əyahətlər" əsərindən "Utopiya" (Hitlodey ilə görüş, onun sərgüzəştləri) süjetini götürdü İçindəkilər 27 Ortelius t ərəfindən Utopiyanın xəritəsi “Utopiya” məzmunca bir-birinə çox bənzəməyən, lakin məntiqi olaraq bir-birindən ayrılmayan iki kitaba bölünür. Morenin ilk kitabı mübahisə elementləri ilə söhbət şəklində təqdim olunur . Burada ən güclü məqam öz dövrünün ictimai-siyasi nizamının t ənqididir: o, fəhlələrə qarşı “ qanlı ” qanunvericiliyi tənqid edir, ölüm cəzasına qarşı çıxır v ə kral despotizminə və müharibə siyasətinə ehtirasla hücum edir, ruhanilərin azğınlığını kəskin şəkildə ələ salır. . Lakin Mor kəndliləri məhv edən ümumi torpaqların qapalı sahələrinə xüsusilə kəskin hücum edir : "Qoyunlar" yazırdı, "xalqı yedi". Utopiyanın birinci kitabı təkcə mövcud nizamın tənqidi deyil, həm də Morenin əvvəlki, mötədil layihələrini xatırladan islahat proqramı təqdim edir; Bu kitab açıq-aydın ikinci üçün ekran rolunu oynadı, burada o, fantastik hekayə şəklində öz daxili düşüncələrini ifad ə etdi. İkinci kitabda həmsöhbət və səyyah olan Rafael Utopiya dövlətinin quruluşundan bəhs edir. Siyasi baxışlar Bütün pisliklərin və fəlakətlərin əsas səbəbi şəxsi mülkiyyət və bunun nəticəsində fərdlə c əmiyyətin, varlı və kasıbın, dəbdəbə ilə yoxsulluğun mənafeləri arasında ziddiyy ətlərdir. Şəxsi mülkiyyət və pul heç bir qanun və ya sanksiyalarla qarşısı alına bilm əyən cinayətlərə səbəb olur. Utopiya (ideal ölkə) 54 şəhərin bir növ federasiyasıdır. H ər bir şəhərin strukturu və idarəçiliyi eynidir. Şəhərdə 6000 ailə var; ailədə - 10-dan 16- ya q ədər. Hər bir ailə müəyyən bir sənətkarlıqla məşğul olur (bir ailədən digərinə keçidə icaz ə verilir). Şəhərə bitişik kənd yerlərində işləmək üçün bir şəhər sakininin ən azı iki il işləməsi tələb olunan "kənd ailələri" (40 böyüklərdən) yaradılır. Utopiyada m əmurlar seçilir. Hər 30 ailə bir il müddətinə filarx (sifoqrant) seçir; 10 filarxın başında protofilarx (tranibor) durur. Protofilarxlar elm adamları arasından seçilir. Onlar şahzadənin başçılıq etdiyi şəhər senatını təşkil edirlər. Şahzadə (adem) şəhərin filarxları t ərəfindən xalqın təklif etdiyi namizədlər arasından seçilir. Şahzadənin mövqeyi, tiranlığa can atmaqdan şübhələnmədikcə dəyişdirilməzdir. Şəhərin ən mühüm işlərini 28 xalq m əclisləri həll edir; Onlar da məmurların çoxunu seçir, hesabatlarını dinləyirlər. Utopiyada xüsusi mülkiyyət yoxdur və buna görə də utopiklər arasında mübahisələr nadirdir v ə cinayətlər azdır; ona görə də utopiklərin geniş və mürəkkəb qanunvericiliyə ehtiyacı yoxdur. Utopikl ər müharibəni həqiqətən qəddar bir hərəkət kimi qəti şəkildə nifrət edirlər. Bununla bel ə, lazım gələrsə, bunu bacarmadıqlarını üzə çıxarmaq istəməyib, daim hərbi elml ə məşğul olurlar. Müharibə üçün adətən muzdlulardan istifadə olunur. Utopikl ər, özünün istifadə etmədiyi əraziyə boş yerə və əbəs yerə sahib olan xalqın istifad ə etməkdən imtina etməsini və təbiət qanununa görə başqalarına sahiblənməsini tamamil ə ədalətli müharibə səbəbi kimi qəbul edirlər. ondan qidalanmalıdır. Mor dövrünə görə təhsil almaq çətin olmasına rəğmən qədim latın və yunan dillərini mükəmməl bilirdi. Artıq 1505-ci ildə Mor Roterdamlı Erazmla birlikdə Lukiandan ilk t ərcüməsini edir hansı ki, bu əsər bir ildən sonra Parisdə çapdan çıxır.Mor bu dövrlərdə h əmçinin yunan dilini və poetikasını dərindən öyrənməyə maraq göstərir hətta özəl müəllimlə də çalışır. Mor Lili ilə birlikdə "Progimnasmata" əsərində etdiyi yunan epiqrammlarının tərcüməsində bu haqda qeyd etmişdir.Onun bu tərcüməçilik fəaliyyəti çox güman ki, 1503-1504-cü illərə aid edilir.Mor mənbə kimi Yunan antologiyasından yararlanmışdır. Morda antik dövrə qarşı məhəbbətin oyanmasında oksfordlu müəllimlər Uilyam Qrocin v ə Tomas Linakr bir növ muza rolunu oynamışlar. Lakin bu dövrdə nəinki Oksford və Kembric universitetl ərində, alim-humanistlərin toplaşdığı şəhərin istənilən küncündə ümumilikdə qədim poeziyanı və məhz latın poeziyasını təkcə sevmir, hətta qədim şairləri təqlid edərək şeirlər belə bəstələyirdilər. Mor epiqrammlarının tarixi dəqiq məlum deyildir.Lakin onun Ulrix fon Güttenə yazdığı m əktubundakı fikirlər Morun əsərlərini cavanlığında yazdığını göstərir.Mor poeziyasının t ətqiqatçılarından Bredner və Linç haqlı olaraq məktubda çoxlu sayda ümumi mövzulara toxunulduğunu və tarixi aydınlaşdırmaq üçün dəqiq hadisə və tarixi şəraitdən bəhs edilm ədiyini qeyd edirlər.Lakin bununla bərabər "Progimnasmata"dan olan bəzi nümunələrdə 1509-cu ildən sonrakı dövrün izlərini aşkar etmişlər. 29 Çox güman ki,antologiyadan tərcümə edilmiş epiqrammların çoxu "Progimnasmata"nın yazıldığı dövrlə səsləşir amma orijinal şeirlərin əksəriyyəti 1509-1516-cı illəri əhatə edir. T.Mor özü epiqrammları haqqında ilk dəfə Erazma 1516-cı ildə "Utopiya"əsərinin əlyazması ilə göndərdiyi məktubunda qeyd etmişdir. Morun 1497-ci ildə ölmüş Henrix Abinqdona yazdığı epitafiyasını onun ilk epiqramması saymaq olar. XV-XVI- cı əsrlərdə latın epiqrammları poeziyanın bir növü olaraq inanılmaz dərəcədə yayılmışdı. Bu sahədə daha çox italyan humanistləri Covanni Covanio Pontano,Mixail Marul, Tarxaniota v ə Ancelo Policiano məşhurlaşmışdılar. Həmin neolatın şairlərin əksəriyyəti məhəbbət epiqrammları yazsalar da Policiano onlardan fərqli olaraq həm də inc ə mədhiyyə şeirləri də yazırdı. Lakin Mor şair-epiqrammatist kimi yaradıcılığında kifay ət qədər sərbəst və təkrarolunmazdır. Onun latın epiqrammları tərkib etibarilə inanılmaz dərəcədə zəngindir. Renan əsl epiqramlarda olması vacib olan bütün keyfiyy ətləri Morun epiqrammlarında aşkara çıxartmışdır. Ona görə Morun epiqrammlarında dərrakə,uzunçuluqdan kənar olan yığcamlıq və zəriflik vardır. Onun sözlərinə görə bu xüsusiyyət daha çox Morun öz şeirlərinə aiddir. Lakin bununla bərabər onun şeirləri tərcümələrindən heç də geri qalmır. Renan həm şair,həm də tərcüməçi kimi Moru h əqiqətən inanılmaz şəxsiyyət adlandırır. O, deyir: "Sanki Muzalar ona zarafat, z əriflik və incə zövqə aid nə varsa onu da vermişdir." Mor hansı yunan şair-epiqrammatistlərinin yaradıcılığını tərcümə etmişdir?Bura "Progimnasmata" v ə Planudun antologiyasından alınmış 100 epiqramma aiddir.Yeri g əlmişkən onu da demək yerinə düşərdi ki, Mor ilk dəfə onları elm adamlarının beyn əlxalq dilinə ___ latın dilinə tərcümə etmişdir.Yalnız XVII-ci əsrdə holland humanisti Hüqo Qrecii bu antologiyanı latın dilinə çevirmişdir.Mor antologiyanın ilk iki kitabındakı epiqrammlara daha çox meyl göstərmişdir ki,bunlar da satirik epiqrammlardan ibarət idi. Bu v ə digər mövzu Morda 40 dəfə, "qəbirüstü"10 dəfə, təsvirlər isə 3 dəfə işlədilmişdir. Antologiyanın digər 3 kitabına aid epiqrammları isə yalnız bir dəfə işləmişdir.Ehtimal olunur ki,bu t ərcümələr zamanı Mor nəinki nəşr olunmuş kitabdan həmçinin əlyazmadan 31 da istifad ə etmişdir.Onun digər tərcümələrinə yunan mənbələrindən Aristotelin "Poetika"sı, Loertli Diogenin və prozaik yaradıcılıqla məşğul olan qədim dövr yazıçıları aiddir.Onun 63-64- cü epiqrammları ingilis dini nəğmələrinin tərcüməsi hesab olunur. Sonunc usu "Tyudorlu mahnıların toplusu"əlyazmasında toplanmışdır. Tomas Mor t ərəfindən daha çox sevilən antologiyanın şair-epiqrammatistlərinə fikir verək. Birinci növbədə onu "Volterin antikliyi" özündən sonra 50 satirik epiqramm qoyub gedən möhtəşəm yazıçı satirik və epiqrammatist Lukian maraqlandırırdı. Həmçinin yalnız epiqrammatist-satirik kimi m əşhurlaşan 130-dan çox epiqrammın müəllifi və Marsialın müasiri Lukiliy də bu sıraya daxil idi.Nəhayət sonuncu bütpərəst şair-epiqrammatist Palladın adını çəkə bilərik. Epiqrammın tarixində o, bu janrın gecikmiş oyanışını özündə əks etdirir. Onun sonuncu sıçrayışı ellin mədəniyyətinin tənəzzülü dövrünə təsadüf edir. Ellin m ədəniyyətinin tərəfdarı və xristian intibahının əleyhdarı olan Pallad öz ideyalarının m əhdudluğunu görür: "Xoşbəxtlik gətirən tale bədbəxt olmuşdur". Pallad dövrünün mükəmməl epiqrammçısıdır. Müasirləri onun xatirəsini əziz tutaraq ona "Meteor"t əxəllüsü vermişdilər. Morun dig ərlərindən çox qiymətləndirdiyi antik dövr epiqrammatistləri bunlar idi.O, M irinodan,Nikarhadan Aqofiya Sxolastikanın, Simonidin, Platonun, Anitanın, Isk əndəriyyəli Leonidin, Anakreontun, Menandrın, Mimnermin, Misirli Yulianınsa ayrıca epiqrammlarını tərcümə etmişdir. Adını çəkdiyimiz bu epiqrammatistlər qismən tanınmış v ə ya tanınmamışlar idi. 32 Nəticə Pedaqogika f əni təkcə müəlimin davranışı deyil həmcinin ideal müəlim təfəkürün necə yaranmasını bizə izah edir Ta qədimdən bu yana insan daim inkşafda olub hələdə inkşaf edir bu inkşaf zamanı insanla birlikdə onun əhatəsidə inkşafa məruz qalır Y A Komenskinin biz ə bəxş elədiyi Pedaqogika fənnidə inkşaf dövrləri olub Q ədimdən bu yana bu fənn müxtəlif alimlərin müxtəlif mədəniyətlərin tərkib hisəsi Olub v ə bu zaman öz inkşafına zəmin yaratmışdır Pedaqogika təkcə dediyim kimi müəlim haqında yox ideal müəlim ideal təlim tərbiyə ideal təhsil və s komponentləri özündə birləşdirmişdir Biz həmçinin bu fəndə onu öyrəndik ki müəlimin peşə və peşədən kənar vəzifələri nələrdir həmçinin neçə yaxşı dərs mühütü yaratmaq olar nec ə yaxşı dərs kecmək olar kimi bir cox mövzu haqına məlumat aldıq bundan başqa t əhsil sistemin pilələri təhsil sistemində yaş təbəqələri bu yaş dövrərin mahiyəti bunun əsas səbəbidə ondan ibarətdirki insanın yaş dövrünə aid hərəkət edək H əmçinin müəlim peşəsinin nə qeder uca olduğunu onun yəni müəlimin əlində U şaqların gələcəyi olduğunu gözəl gələcək bilikli tərbiyəli və ideal müəlimdən başlandığı Öyrəndik tərbiyənin harda yaranması və tərbiyənin inkşafı zamanı ona edilən təsirlər mühütün nə qədər vacib olması insanın şəxsiyət olma yolunda nə qədər maniyənin olması haqında bizə tsəfürlər yaratdı həmçinin mühüt problemləri tərbiyədə ailənin vacibliyi v ə əsasda təhsildə tərbiyə təlimin vacibliyini öyrəndik t ərbiyə zamanı nələrə diqət yetirməli nədən başlamalı və necə onu bir istiqamətdə formalaşdırmalıyıq mövzuları haqında uzun danışa bilərdik Amma biz burda pedaqogikanın necə bir elm olduğunu onun bizə neyin bəxş elədiyini bəhs edirik Pedakogika q ədimdən bu yana bəzi pedaqogların və pisxologların daim inkşafda olan bir peşənin bu cür gözəl və mənəvi peşədə müəlimin dərs zamanı necə rəftar etməli özünü necə aparmalı və bunun kimi bircox mövzunu özündə birləşdirib 33 İstifadə olunmuş ədəbiyat 1 Abbasov A N Əlizadə H Ə Pedaqogika Bakı 2001 2 Ə X Paşayev F A Rüstəmov Bakı 2002 3 Vikebediya Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|