Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda OĞuz türkləRİNİn məNƏVİ MƏDƏNİYYƏt leksikasi

Ağac və ya meşə kultu ilə bağlı leksemlər


Ağaca inam onun ruha və bərəkət gətirəcək gücə sahib olması inancından qaynaqlanır. Bu kultun meşələrdə yaşayan, qida toplayaraq, ovçuluq edərək yaşayan ibtidai toplumlara məxsus olduğunu qeyd edirlər. Türklərin də köçəri həyat tərzi keçirmələri bu kulta ibadət etmələrinə səbəb olmuşdur. Qədim türklərin, o cümlədən də oğuzların Tenqriçilik dinində dünyanın mərkəzində duran, yer və göy aləmini birləşdirən “Dünyalar ağacı”na inam vardır. Bununla bağlı “Bay Terek”,“Temir Kavak”, “Həyat ağacı” deyilən müqəddəs inanclar türk xalqları arasında geniş yayılmış və “Evliya ağac” inancı ilə bir səviyyədə dayanmışdır. Ümumiyyətlə, ağac türk mifologiyasında “yaradılışın başlanğıcını” simvolizə etmişdir. “Evliya ağac” isə Tanrıya qovuşmanın yolu hesab edilir. İnanca görə, uca dağlar kimi bəzi müqəddəs ağacların baxışları da gözlə görünməyəcək qədər göylərə yüksəlir və göylərdə olduğu sanılan cənnət aləminə çatır [169, s.37]. Ağac kultu, demək olar ki, bütün türk xalqlarında olmuşdur. M. Kaşğari öz əsərində də qeyd etmişdir ki, nəhəng ağac görəndə insanlar ona “Tenqri” deyirlər. Dərbənd yaxınlığında yaşayan qumuqların toxunulmaz, müqəddəs hesab etdikləri ağacı “Tenqrixan//Tenqrikan” adlandırmaları və bu kimi bir sıra nümunələr türklərin gözündə “ulu ağacın” Tanrının bir sıra xüsusiyyətlərini daşıdığını göstərirdi. ªamanlar öz dini mahnılarında ayin və mərasimlərinin başlıca ünsürü olan qayın ağacına “Bay kayın” deyirdilər və qayının Tanrı ilə insan arasında körpü olduğuna inanırdılar [169, s.38]. Altayda qayınağacı xüsusilə müqəddəs sayılmışdır. Bəzi türk boyları “Turcut” adlı bir ağac və meşə tanrısının varlığına inanırdı. Bir inama görə qayınağacının altmış kökü var. Dualarda “Altun yarpaqlı, yetmiş yarpaqlı müqəddəs qayın” sözlərinə rast gəlirik [99, s.30]. Türk folklorunda və mifologiyasında ağacın qoruyucu ruhu “Ağac iyəsi” adlanır. İslam dinini qəbul etməmişdən əvvəl türklər üçün qayın, alma ağacları müqəddəs hesab edilirdisə, İslamdan sonra daha çox əncir və zeytun ağacları dini baxımdan önə çıxdı. Oğuz türklərində adi ağaclar deyil, yalnız iri, nəhəng, tək, qollu-budaqlı, geniş əraziyə kölgə salan ağaclar kult səciyyəsi daşıyırdı. Ağac kultuna “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsində də rast gəlinir. Abidədə tez-tez alqış anlamında işlənən “kaba ağac” ifadəsi sanki insanın Tanrı ilə əlaqəsini, taleyini, gözəl bəxtini simvolizə edirdi: “kölgelüce kaba ağacın kesilməsün”[136, s.14].

Türk xalqları bəzi ağacların iyəsi//yiyəsi olduğu kimi, meşələrin də yaxşı və pis sahiblərinin olduğuna inanırdılar. Qədim türklər “meşə” mənasını ifadə etmək üçün “yış”, “tayga”, “koru”, “bük” kimi sözlərdən istifadə edirdilər. Türklərin ibtidai düşüncələrində hər bir meşədə yerinə yetirdikləri vəzifələrə görə müəyyən əlamətlər daşıyan ruhlar var idi. Orxon abidəsində “meşə” anlamında “yış” sözü işlənir: “Türk kağan Ötükən yış olursar, iltə bun yok”(türk xaqanı Ötükən meşəsində otursa, eldə kədər yoxdur) [KT, cənub 3]. Abidədə“Ötükən yış”la bağlı gələcək nəsillərə verilən nəsihətlərdən görünür ki, Tanrının türk xalqına, xaqanına verdiyi “kut”, “bəxt” məhz Ötükən meşəsindədir. Çünkü Ötükən meşəsinin “iyə”si, yəni ruhu onları daima burada qoruyacaqdır. “Ötükən” sözünün etimologiyası ilə bağlı bir sıra fikirlər vardır. F.Bayat bu leksemin “dua”, “tələb”, “istək” mənalarını ifadə edən “öt” kökündən və Ülgən adındakı “-gan//kən” şəkilçisindən yarandığını qeyd edir. Tədqiqatçı “-gan//kən” morfeminin isə qədimdə qohumluq paradiqması olan “ka” kökündən yarandığını və “müqəddəslik”, “töz”anlamı daşıdığını vurğulayır [123, s.46]. Türk tədqiqatçısı E.Aydın “qadın şaman” mənasını ifadə edən “idugan/idugen” ifadəsinin “ötüken” leksemi ilə semantik cəhətdən bağlı olduğunu söyləyir. Alim bu sözün “ötü” kökündən, feildən ad düzəldən -g və addan ad yaradan -kan morfemlərindən yarandığını, qədim türkcədə geniş şəkildə işlənən“Kadırkan”, “Tenrikan”ifadələrindəki şəkilçinin də eyni kökdən gəldiyini, müasir Monqol dilində qadın cinsini yaradan şəkilçi olduğunu deyir [118, s.1267]. Leksemin ilk komponenti-“ötü” qədim türkcədəki “öt”morfemindən yaranıb, “rica// rica etmək”,“ibadət//ibadət etmək”,“dilək//dilək diləmək”,“hekayə”, “xaqana üçün edilmiş dilək”,“böyüklərdən bir dilək diləmək”,“dua etmək”,“hörmət etmək” [143, s.51] mənalarını bildirir. Ə.Cəfəroğlu eyni mənada qədim uyğurcada “ötüg”; “rica edən adam”,“diləkçi” anlamında isə “ötügçü” leksemlərinin işləndiyini qeyd etmişdir [127, s.155]. “DLT”də“öt” kökündən yaranmış“ötük” leksemi “hekayə”, “xaqana çatdırılan dilək”;“ərz//ərizə” [47, s.136]; “ötün//ötkün”“ərz etmək”,“nəql etmək”[47,s.245];“ötükçü” leksemi isə “xaqanın yanındakı şəfaətçi” [48, s.166] anlamlarında işlənmişdir. Qırğız türkcəsində “ötük” leksik vahidi tamamiləfərqli semantikada-“ayaqqabı”,“ötükçü” leksemi də “ayaqqabıçı”anlamında işlənir [218, s.997]. Müasir Azərbaycan dilinin Füzuli şivəsində “ötkün” leksemi “danışmaq” feili ilə qoşa işlənərək “lovğa-lovğa danışmaq//lovğalanmaq”,“özündən razı danışmaq” anlamları ifadə edir: “ötkün-ötkün danışma”. XI əsrdə Qaraxanlı türkləri ilə oğuz türkləri “şəhər” mənasında“balıq” sözündən deyil, soğd dilindəki “kanth” kəlməsindən yaranan “kənd” leksemindən istifadə edirdilər. M.Kaşğari əsərində öz vətənini qədim uyğur adəti ilə “Ordu-balıq” deyil, məhz soğd dilindən keçmə “kənd” sözü ilə “Ordu-kent”, Səmərqənd şəhərini “Semiz-kend”, “Şaş//Taş” şəhərini “Taşkent” adlandırır [47, c.1, s.124; s.343; 49, c.3, s.150]. Bəzi tədqiqatçılar M.Kaşğariyə istinadən “Öteken” leksemindəki “ken//gen” morfeminin soğd dilindən keçmə“kənd-şəhər” anlamı daşıdığını və bununla bağlı olaraq “Ötüken” sözünün “dua şəhəri// dua edilən şəhər” mənasını ifadə etdiyini vurğulayırlar [115, s.214]. Bizim fikrimizcə də, “Ötüken” leksik vahidinin ikinci komponentinin “şəhər” mənasını ifadə edən “ken//kent” vahidinin olması daha ağlabatandır.

Qədim türkcədə“meşə” mənasını ifadə edən “yış” leksemini G.Clauson “dağ meşəsi//dağın meşə ilə tamamilə örtülmüş sahəsi” mənasında işləndiyini söyləmişdir [279, s.1021]:“...yıraya yış(ka təgi)”(şimala ormana təki) [Ongin. ön tərəf, 2]. O.N.Tuna ümumi türkcədə sözəvvəli mövqedə -y səsinin türk dil və dialektlərində işlənməsi məsələsinə aydınlıq gətirmək üçün M.Kaşğariyə istinadən qeyd edir ki, qədim oğuz türkləri söz əvvəlində y səsi əvəzinə daha çox c səsindən, orta türkcədə isə ç səsindən istifadə etmişlər. Digər türk dillərində isə sözəvvəli mövqedə y>s>ç>d>dz səs əvəzlənmələri özünü göstərir [208, s.327]. Müasir türk dillərinin bəzilərində hələ də “meşə” mənasında “yış” lekseminin kiçik fonetik fərqlə işləndiyini görmək olur: yak. “sis-siş”, xak. “çis-çıs”, şor. “çış”, qırğ. “çiş-çış”, teleut. “diş-dış” və s. Qədim türkcədə işlənən təkfonemli leksemlərdən biri də “kolluq”, “bitki” mənasını ifadə edən “ı” morfemidir. F.Zeynalov müasir türkcədə işlənən “ağac” sözünün qədim “ı”(kol, bitki) kökü və -ğas//-ğac qüvvətləndirmə şəkilçisindən əmələ gəldiyini qeyd edir [103, s.49]. Fikrimizcə, “yış” sözü ı>(y)ı “ağac”, “kol” kökü , -ş çoxluq şəkilçisi ilə yış<(y)ı-ş “ağaclar”=meşə şəklində yaranmışdır. O.F.Sertkaya ığac>(y)ığac sözünün formalaşmasının izahını verərkən qeyd etmişdir ki, türkcədə işlənən bütün saitlər qısadır, ancaq ı saiti normadan da qısa olduğu üçün ya özündən əvvəl y səsini tələb edib yı şəklində uzun, ya da düzləşərək a şəklində normal qısa səs formasına gəlmişdir. Yəni “yığac” lekseminin inkişafı (y)ığac>(y)ağaç>ağac şəklində olmuşdur [199, s.8].

“Kiçik meşə” mənasını ifadə edən “bük” S.Nişanyanın fikrincə, qədim türkcədə işlənən “bü” “sıxmaq”, “daraltmaq”, “sıxışdırmaq” kökündən yaranıb “sıx çalılıq, kolluq” mənalarını ifadə edir [202, s.116]. “DLT”də“bük” morfemi “sıx kolluq”, “ağaclıq”, “tumurcuq” anlamlarında işlənmişdir. M.Kaşğari bu sözün Arğuca “künc”, “bucaq” anlamı daşıdığını qeyd edir [47, c.1, s.346]. “Bük” çay, dəniz, göl ətrafında bitən kiçik ağac kolluqlarıdır. Anadoluda “bük” morfemi ilə yaranan mürəkkəb yer adlarına rast gəlmək olur: “Akbük”, “Akcabük”, “Bükdere”, “Bükköy”, “Bükler”, “Büklüce”və s. Müasir türk dillərinin bir qismində “bük” leksemi “qayın ağacı” mənasında işlənir: başq. “buk ağası”; qaz. “buk”, “şamşat”; qırğ. “buk”, “kara kayın”; tat. “bük” və s [170, s.456]. “Koru” qədim türk düşüncəsində pis ruhların yaşadığı “məkan”, “meşə” anlamı daşıyır. Prototürkdə “koruğ” şəklində işlənən bu leksik vahid “qorunan yer”, “yasaqlanmış yer” anlamı ifadə edir. “DLT” də bu leksik vahid “bəylərin və başqaların qoruğu”, “kiçik meşə” mənalarında işlənmişdir. M.Kaşğari türklərin qorunan və gözətlənən hər yeri “koruğ” adlandırdıqlarını vurğulayır [47, c.1, s.377]. İ.Z. Eyüboğlu “koruğ” lekseminin kökündə “saxlamaq”, “gizləmək”, “qaçırmaq, “ürkütmək”, “gözdağı vermək”, “yanmaq” mənalarını ifadə edən “kur//kor” feilinin dayandığını söyləyir [142, s.98]. Bizim fikrimizcə də, “koru” sözü “qorumaq” feili ilə bağlıdır. İnsan qorunan hər bir əşyada, hər bir yerdə ona zərər vura biləcək bir ruhun olduğuna istər-istəməz inanır.

Qədim türklərin digər müqəddəs “Kögmen yış”, “Çokay yış” və “Altın yış” meşələri də “Ötükən yış” kimi kutlu əlamətləri və simvolları olan meşələrdir. Bunlar qədim türklərin düşüncəsində Tanrının və cənnətin simvollarıdır və Tanrının zühur etdiyi müqəddəs məkanlardır. Oğuz dillərində də ağac kultu ilə bağlı ifadələri görmək olur. Müasir Azərbaycan dilinin cənub dialektində: “seyid ağacı”, “çörək ağacı”, “əppək ağacı”, “matəm ağacı” və s (Nax.) [56, s.77]; Türkiyə türkcəsində: “adamotu”, “bitki adamı”, “adam bitkisi”, “utancın çiçeği” [125, s.44] və s.

3.