Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda OĞuz türkləRİNİn məNƏVİ MƏDƏNİYYƏt leksikasi

Daş, dağ kultları ilə bağlı leksik vahidlər


Türklərin mədəni və dini həyatında “daş kult”u ilə bağlı “yada daşı” və “bengü daşı” inancları var. Türklərin ölən xaqanları və öndə gələn dövlət adamları üçün hazırladıqları məzarların qarşısında tısbağa heykəli üzərində qoyulmuş və üzərində həmin insanla, onun yaşadığı dövrlə bağlı bir sıra yazılar yazılmış abidələr “bengü daş” adlanırdı. “Bengü” sözünün mənası “əbədi”, “daimi”dir. Türklər də sevdikləri insan üçün yazılmış yazıların əbədi olacağına inanaraq həmin yazıları “bengü daş” adlandırmışdılar: “Bu ersər, amtıka erig yertə irsər ança erig yertə bengü taş tokıtdım, bitidim”(indi yaşamalı yerdə isə, elə yaşamalı yerdə əbədi daş hördürdüm, yazdırdım) [KT, cənub,13]. Məzarların qarşısında qoyulan tısbağa heykəlləri isə “uzun ömrü” ifadə edirdi [123, s.67]. Bəzən türklər “bengü” əlamətini “tanrı” sözü üçün də işlədirdilər. “Bengü” sözü Göytürk kitabələrində də işlənmiş və “abidə”, “anıt”(xatirə), “əbədi” mənalarını ifadə edir [180,s.8]. M.Kaşğari lüğətində “bengü” lekseminin “mənqgü” şəklində türklərdə həm məsdər, həm də isim kimi işləndiyini və “sonsuz”, “əbədilik” mənalarını ifadə etdiyini vurğulamışdır: “Toğup takı kalmadı mənqgü ərən”[49, s.328]. A.V.Dıbo “bengü” sözünün Çin dilində işlənən “man+ko” morfemlərindən ibarət olduğunu və “əbədi” anlamı daşıdığını qeyd edir. Bu leksik vahidin birinci komponenti Çin dilində “mans//mwən//wan” inkişaf mərhələlərini keçmiş “on min”, “saysız- hesabsız”; “ka//ko//gu” kimi fonetik dəyişikliyə uğramış “gü” morfemi isə “qədim, köhnə olmaq” mənalarını ifadə edir [238, s.769]. A.Vamberi “mengkü” lekseminin “meng” hissəsinin “göy, cənnət”, “kü” hissəciyinin isə “nisbət” mənası ifadə edən sifətdən ibarət olduğunu qeyd edir. “Mengkü” “ölümsüz”deməkdir, qarşılığı isə “baki” ifadəsidir.

Türklərdə daşlarla bağlı əsas kultlardən biri də məzarlarn baş tərəfinə qoyulan “balbal”lardır. “Balbal”lar həmin qəhrəmanın sağlığında öldürdüyü düşmənlərin sayını ifadə edir. Əgər öldürülən düşmən önəmli biri isə onun adını “balbal”ın üzərinə yazırdılar. Məzarın ətrafında qoyulan bu “balbal”lar qəhrəmanın öldürdüyü və ya onun üçün öldürülən adamın ruhunun qurban edicinin xidmətində qorunmaq istəndiyini ifadə edir. Manixeyzmdən əvvəl uyğurlarda bu daş ritualı “yastı daş, yekparə daş” mənalarını ifadə edən “talku taş” adı altında yerinə yetirilirdi. Tədqiqatçıların fikrincə, qədim türklərin işlətdikləri “balbal” sözü Çin dilindən keçmişdir və ondan əvvəl türklər “sin-taş” sözünün işlətmişdilər. Bu sözlə bərabər türklərin bəziləri, o cümlədən də oğuzlar “taşninə” ifadəsindən də geniş istifadə etmişdilər. Orxon və Yenisey abidələrində bu mənanı ifadə etmək üçün yalnız “balbal” sözündən istifadə olunmuşdur: “Bədizin üçün türk kan balbalı el ara tokuz ərig udış ər oğlın ögürip ödür altı ərdəm bəgimə...”(bəzəyi üçün türk xan balbalı el arasında doqquz əri təqib edərək igid oğlunu öldürüb, digər altı cəsur bəyimə...)[III Uybat abidəsi, sol tərəf, 10].

Bartold “balbal”ların əvvəllər düşməni simvolizə edən abidə kimi qoyulduğunu, sonralar isə artıq bu məqsədlə qoyulmadığını söyləyərək qeyd edir ki, həmin formada türklər qadın heykəlləri də qoyurdular [121, s.96].

Türklərin “daş kultu” ətrafında dəyərli hesab etdikləri digər daş “çaxmaq daşı”dır. İnanca görə, atəşə ehtiyac yaranan zaman Bay Ülgən göydən biri ağ, digəri qara iki daş endirdi və bu daşları bir-birinə sürtməklə quru odunları yandırdı. Qədim Altay və Yakut türkləri “çaxmaq daşı” ilə yandırılmış ocağı müqəddəs hesab edirdilər. Hətta Altay türklərində son zamanlara qədər yeni evlilər evin ilk ocağını məhz çaxmaq daşı ilə yandırırdılar [205, s.135]. Oğuz türklərində hələ qədim zamanlardan bəzi sehirli gücü olan daşlara yalvarınca daşların da onların dərdinə çarə olacağına dair bir inamları var idi. Azərbaycan türkləri də dərman, əlac, yağışın yağması, uşaqlarının olması üçün sehirli gücü olan daşlara gedib kömək istəyirlər. Azərbaycan dilinin bəzi dialektlərində daş kultu ilə bağlı bir sıra ifadələr işlənir: “çiçək daşı”, “öpgə daşı”, “bəzir daşı”, “ballı daş//qaya”, “su daşı”, “ay daşı” (Culfa) [5, s.75], “gəlin qayası”, “gəlin daşı”, “dəvə karvanı” (Nax.), “bərəkət daşı”, “ocaq daşı” və s. [56, s.74]. Bəzi tədqiqtaçılar (Bartold) oğuzların daşla bağlı inanclarını göz önündə tutaraq onların xristian olduqlarını iddia etmişlər. H.Tanyu isə həmin fikrə cavab olaraq qeyd etmişdir ki, oğuzlar qəribə şeyləri, çeşmə yanındakı daşı görüncə tapınırcasına hörmət göstərirlər [205, s.75]. Təbii ki, bu da oğuzların “daş kultu”na inanclarından irəli gəlirdi. Türkiyənin bəzi bölgələrində “satı daşı” inancı hələ də qorunub saxlanılır.“Satı daşı”“doğulmamış uşaqların satılmış olduğu daş” anlamını daşıyır. Belə ki, övladı olmayan analar yaxınlıqda olan türbə və ya yatırlara adaq adayırlar. Əgər uşaqları olarsa, doğulmuş uşağı həmin türbə ətrafındakı daşa satacaqlarını adayırlar [205, s.84].

Qədim türklərin dini həyatlarında daş kultu ilə bərabər dağ kultu da xüsusi önəm daşıyır. Dağ kultu da birbaşa Göy türk dini ilə əlaqəlidir. Orta Asyada dağların adları mübarək, müqəddəs, böyük ata, böyük xaqan kimi anlamları özündə əks etdirən “Xan tanrı”,”Buztağata”, “Iduk Art”, “Kuttağ” kimi adlarla adlanmışdır. Əski türklərdə dağlara Xan, Ata kimi adların verilməsi animist bir anlayışla onların insanlaşdırma yolu ilə müqəddəsləşdirildiyini göstərirdi. Qədim türk əfsanələrində dağların insanlar kimi danışan, duyan, hətta evlənib uşaq sahibi olan ruhi varlıq formasında təsəvvür edilməsinə rast gəlinir. Oğuz türklərində də dağ kultu müqəddəs sayılmış və geniş ərazilərdə yayılmış, hətta İslam dinini qəbul etdikdən sonra da bu inancı yaşatmışdılar. “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsində dağ kultunun izlərini Kazılıq Tağına olunan müraciətlərdə görmək olur: “Kazılık Tağının günahı yoxdur” [136, s.11]. Anadoluda yaşayan Əlәvi türklərinin “Qazdağı”na göstərdikləri hörmət oğuzların “Kazılık Tağı” kultunun müasir dövrdəki davamıdır. Bundan başqa, Anadolunun bəzi yerlərində dəlikli dağlar var ki, türklər onu müqəddəs, dərdlərə çarə hesab edir və“kısmət təpəsi”, “kısmət taşı”, “kısmət dağı”adlandırırlar.

2.