Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

2.2. Banklarda audit yoxlamasının aparılması metodikası

Bank auditi kredit təşkilatlarənın fəaliyyətlərinin vəziyyətinin yoxlanması olmaqla, yoxlanılan bankın maliyyə vəziyyəti, onun gəlirliliyi, likvidliyi, bank əməliyyatlarının risklilik dərəcəsi haqqında auditor rəyinin alınması məqsədilə keçirilir. Auditor rəyi illik hesabat, balans və digər hesabat formaları dərc olunur. Demək olar ki, istənilən ölkədə banklar müstəqil auditorlar tərəfindən məcburi yoxlamaya məruz qalırlar.

Kənar məcburi audit yoxlaması iki formada aparılır:

• 
  maliyyə hesabatlarının mövcud qanun, normativ akt və qaydaları müvafiq olaraq aparılmasının düzgünlüyünün yoxlanmaqla;
  
• 
  maliyyə hesabatlarının bankın həyata keçirdiyi əməliyyatların nəticələrinin cari və real vəziyyətini əks etdirmək üçün kommersiya və fərdi sazişlərin daha müfəssəl təftiş və təhlilini aparmaqla.
  

Müstəqil yoxlamanın məqsədi maliyyə müflisləşməsi barədə xəbərdarlıq etməklə yanaşı, maliyyə hesabatının qiymətləndirilməsidir. Müstəqil auditorlar vəzifələrini yerinə yetirərkən bank sektoruna münasibətdə risklərlə əlaqədar amilləri, eləcə də bakların fəaliyyətinin aşağıdakı xüsusiyyətlərini nəzərə almalıdırlar:

• 
  mühasibat yazılışları şəklində əks olunmayan və audit izinə səbəb olmayan əhəmiyyətli balansarxası əməliyyatların aparılması;
  
• 
  əksər hallarda mühasibat uçotu praktikasına və audit nəzarətinə təsir edən dövlət orqanları və normativ sənədlərlə bank fəaliyyətinin tənzimlənməsi;
  
• 
  bank əməliyyatlarında dövr edən nağd pul və böyük həcmdə vəsaitlərdən maneəsiz və asanlıqla istifadə olunan əməliyyatların keçirilməsi zamanı qarşılıqlı aslı olan tərəflərlə ması imkanları olması səbəbindən, sui istifadə etmək məqsədilə bağlanmış sazişlərlə bankların bağlılığı. Kommersiya bankları bir çox hallarda qarşılıqlı aslı olan tərəflərlərlə işləyirlər.
  

Auditor təşkilatı, yaxud fərdi auditor yoxlamanın gedişatı zamanı aşağıdakılara xüsusilə diqqət yetirməlidir:

• 
  banklar tərəfindən fiziki təhlükəsizliyi etibatlı surətdə təmin olunan iri həcmli nəğd pul və digər yüksək likvidli maliyyə alətlərinin saxlanmasına. Bunu adətən pul vəsaitlərinin mənimsənilməsi və fırıldaqçılıqla məşğul olan banklar edir;
  
• 
  bankların əhəmiyyətli həcmdə və məbləğdə müxtəlif növ əməliyyatlar aparmasında iştirakına. Bunun üçün uçot aparılmasının və bankdaxili nəzarətin mürəkkəb sistemlərinin tətbiq, eləcə də informasiyanın işlənməsi üçün kompyuter sitemlərindən geniş istifadə olunması lazımdır;
  
• 
  maliyyə aktivlərinin bilərəkdən “zəiflədilməsinə”;
  
• 
  bankların geniş şəbəkəyə malik olması səbəbindən səlahiyyət və uçot-nəzarət funksiyasının nəzarətin olmamasına. Bu adətən operativ nəzarətin təşkilati prinsiplərinə və metodlarına riayət olunması vəzifəsini çətinləşdirir.
  

Audit təşkilatları (auditorlar) bankların yoxlanması zamanı əhəmiyyəli sayda auditor riskləri ilə rastlaşırlar ki, bunlara da xüsusilə aşağıdakıları aid etməkmolar:

• 
  güclü rəqabət, daima yeni bank məhsullarının hazırlanması və risk səviyyəsinin artması ilə xarakterizə olunan, müxtəlif işgüzar mühitlə bağlı olan daxili risklər;
  
• 
  bankdaxili nəzarət mexanizminin tətbiqi və bank informasiyasının qorunması ilə şərtləndirilən və audit prosedurlarını çətinləşdirən nəzarət riskləri. Bank əməliyyatlarının kompyuterləşdirilməsinin genişləndirilməsi işləri vaxtında aparmaqla yanaşı, həm nəzarətin səmərələliyini artırı, həm də kompyuter texnikasındakı nasazlığın və ya kompyuter fırıldaqlarının yaranması ehtimalı ilə əlaqədar əlavə risk yaradır.
  
• 
  bank fəaliyyətinin mürəkkəb xarakterli olması, eləcə də daima yeni bank məhsullarının yaranması ilə əlaqədar auditorlar qarşısında peşəkar biliklər baxımından yeni tələblər qoyması səbəbindən, səhvlərin aşkar edilməsi riski (bank işinin başa düşülməsi ilə əlaqədar risklər). Auditorlar öz ökdəliklərini yerinə yetirərkən peşəkar hazırlığın aşağı olması problemi lə rastlaşa bilərlər.
  

Son illər auditor riskləri və bank auditorlarının məsuliyyəti sürətlə artması iqtisadiyyatın digər sektorlarındakı auditor riskləri və bank auditorlarının məsuliyyəti ilə müqayisədə daha geniş miqyasdadır.

Audit yoxlamaları Mərkəzi Bankın tapşırığına əsasən, bağlanmış müqaviləyə əsasən aparılır. Yuxarı təşkilat tərəfindən keçirilən adi təftişdaən fərqli olaraq audit yoxlamaları kompleksliliyi, müstəqilliyi, eləcə də bank təsisçilərinin maraqları üçün tövsiyyələri hazırlanması ilə fərqlənir.

Auditin aparılması metodları kimi aşağıdakıları göstərmək olar:

• 
  uçot sənədlərinin təftişi;
  
• 
  uçot və əməliyyatların faktiki yoxlanması;
  
• 
  uçotdakı yazılışların sənədlərlə tutuşdurulması;
  
• 
  qarşılıqlı surətdə aslı olan əməliyyatlar üzrə sənədlərdə olan və faktiki məlumatların yoxlanması;
  
• 
  qarşılıqlı yoxlamaların aparılması.
  

Mühasibat sənədlərinin öyrənilməsi prosesində yerinə yetirilmiş əməliyyatların qanunauyğunluğu və düzgünlüyü, sənədlərin əsli olması və onlardakı hesablamaların məzmununu düzgünlüyü, bank qiymətləndirməsinin doğruluğu araşdırılır. Bununla yanaşı, sui istifadə ehtimalı olan daha mürəkkəb və məsuliyyətli əməliyyatlar üzrə sənədlərin bütünlüklə yoxlanması istisna olunmur (kassa, valyuta, depozit, faiz, komissiyon və zəmanət əməliyyatları). Sənədlərin bütövlükdə yoxlanmasını müqavilədə nəzərdə tutulmayan əməliyyatlar üzrə aparılması məqsədəuyğundur, çünki həmin sənədlərə müştərilər tərəfindən nəzarət edilmir (bankdaxili əməliyyatlar, bankın mədaxil-məxaric, nizamnamə fondlarının formalaşması üzrə sənədlər). Başqa hallarda sənədlərin seçmə metodu ilə yoxlanması lazımdır.

Səndələr onlarda əks olunan əməliyyatların qanuniliklə yanaşı, onların düzgün tərtib olunması (blank formalarının tətbiqi, ödəyici və pul alanların hesab nömrələrinin güzgün əks etdirilməsi, əməliyyatın tarixi) baxımından yoxlanılır. Yoxlama zamanı kassa məxaric sənərləri xüsusilə diqqətlə yoxlanılır.

Uçot və maliyyə əməliyyatlarının faktiki yoxlanması aparılmış əməliyyatların reallığının təyin edilməsi üçün aparılır. Bu yoxlama, bankın maliyyə uçotu, onun müştəriləri və payçılarının (təsisçilərinin), həmçinin maliyyə orqanlarındakı sənədlər üzrə aparılır.

Uçot məlumatlarının tutuşdurulması üzrə bütün əməliyyatlar məcburi qaydada yoxlanmalıdır. Yoxlamanın gedişatı zamanı hesabların açılmasının düzgünlüyü, hesablardakı qalıqların müştəri müxbir bankdakı uçot qalıqlarına müvafiqliyi dəqiqləşdirilir. Yoxlama zamanı saxta hesabların mövcud olması müəyyən edilir. Bunun üçün hər şəxsi hesabın məlumatları açılmış hesabların qeydiyyatı kitabı ilə üzləşdirilir. Bundan başqa, ssuda hesablarının analitik uçotu müfəssəl qaydada yoxlanılır. Saxta ssuda hesablarının aşkar edilməsi üçün təcili və müddəti keçmiş şəxsi hesabların qalıqlarının müştəri tərəfindən təsdiqlənmiş balansdankənar uçot üzrə təcili öhdəlikləri olan müəssisələrin məlumatları ilə üzləşdirilir.

Audit yoxlamasının gedişatı zamanı mühasibat yazılışları sənədlərlə tutuşdurularaq onların mühasibat uçotunda lazımı qaydada əsaslandırılması müəyyən edilir. Pozuntu və qanuna zidd halların aşkar olunması üçün həmin əməliyyatlar üzrə uçot və əməliyyat sənədlərindəki yazılışlar onlarla əlaqəli digər əməliyyatlarla əlaqədar sənədlərdəki məlumatlar üzləşdirilir. Məsələn, qiymətli kağızların (səhmlərin, istiqrazların) satışı qiymətli kağız blanklarının məxarici kimi balansdankənar hesablar üzrə uçotda əks olunmalıdır. Qiymətli kağızların satışı üzrə əməliyyatlar həmçinin nağd pulların kassaya daxil olması (mədaxili), yaxud nağdsız hesablaşmalar zamanı bankın müxbir hesabında vəsaitlərin artması kimi balans hesabları üzrə əks olunur. Nağd pula satılmışqiymətli kağızların dəyəri kassa mədaxil orderindəki məbləğlə eynilik təşkil etməlidir.

Kommersiya banklarının maliyyə nəticələri yoxlanılarkən əldə edilmiş gəlirlərin, çəkilmiş xərclərin sintetik hesablarda əks olunmasının düzgünlüyü araşdırılır. Maliyyə nəticələri hesablarının, gəlirlərin, xərclərin tərkibinin müəyyən edilməsi, onların uçotu qaydasının təşkili və mənfəətin (gəlirlərin) hesablanması sxemi qanunvericiliklə müəyyənləşdirilir.

Audit firmaları (auditor) tərəfindən mühasibat uçotunun, maliyyə hesabatlarının etibarlılığının yoxlanması mənfəətin hesablanmasının və dividendlərin bölüşdürülməsinin düzgünlüyünə zəmin yalaradır və bu səhmdar kommersiya banklarına öz pullarını və digər əmlakını qoyan payçılar, təsisçilər və kreditorlar maraqlıdır. Banklar investor və kreditorların cəlb edilməsi, özlərinin maliyyə dayanaqlığı və etibarlı olmasını haqqında potensial müştərilərin məlumatlandırılması üçün özlərinin maliyyə hesabatlarının dərc olunmasına meyl etməlidir.

Audit tarixi göstərir ki, onun yaranması səhmdar müəssisələrin rəhbərləri ilə onun mülkiyyətçilərinin (investorların, təsisçilərin) maraqlarının fərqlı olmasından, eləcə də audit yoxlamasındakı aşağıdakı səbəblərdən irəli gəlir:

• 
  informasiya tərtibatçısı (inzibatçılarla) ilə istifadəçilər (səhm sahibləri, kreditorlar və digər üçüncü tərəflər) arasındakı münaqişələr qeyri-obyektiv informasiyanın yaranması;
  
• 
  əsasında qərarların qəbul edildiyi informasiyanın böyek iqtisadi əhəmiyyətə malik olması;
  
• 
  informasiyanın hazırlanması və yoxlanması üçün dərin mütəxəssis biliklərinin lazım olması;
  
• 
  informasiyanın alınmasında maraqlı olan istifadəçilərin bir çox hallarda onun keyfiyyətinin bilavasitə qiymətləndirilməsinə icazə verilməməsi.
  

Audit həmçinin iqtisadi informasiyanın peşəkar qiymətləndirilməsi, düzgün maliyyə-təsərrüfat və idarəetmə qərarlarının qəbul olunmasının asanlaşdırılması, iqtisadiyyatın neqativ nəticələrindən qaçılması, yoxlama aparılan təşkilatın imicinin möhkəmlənməsi üçün zəruridir.

Audit özünün məzmununa görə adətən üç qrupa ayrılır:

• 
  maliyyə hesabatlarının auditi;
  
• 
  qanunvericiliyə riayət olunmasının auditi;
  
• 
  təsərrüfat fəaliyyətinin auditi.
  

Maliyyə hesabatlarının auditi – hesabatların müəyyən edilmiş kriteriyalara, ümumi qəbul edilmiş uçotu qaydalarına müvafiq tərtib edilməsinin düzgünlüyü haqqında rəy verilməsi məqsədilə maliyyə hesabatlarının yoxlanmasıdır. Auditin bu növü maliyyə hesabatları yoxlanılacaq banklar tərəfindən dəvət olunmuş kənar auditorlar tərəfindən aparılır. Auditin nəticələri geniş istifadəçi dairəsinə (səhm sahiblərinə, kreditorlara, dövlət tənzimləmə orqanlarına) göndərilir və dərc olunmaqla əhaliyə çatdırılır.

Maliyyə hesabatlarının təhlili həmçinin fond birjalarının mövcud olması üçün lazım olmaqla üç mərhələdən ibarətdir.

1. 
   planlaşdırma mərhələsi – son nəticədə əsasında mühasibat hesabatının hazırlanması olunması üçün lazımı məlumatlar verir, təsərrüfat fəaliyyəti ilə tanışlıq üçün xidmət edir;
   
2. 
   maliyyə hesabatının etibarlılığının qiymətləndirilməsi üçün əhəmiyyətli informasiyanın toplanması və təhlili mərhələri;
   
3. 
   auditin nəticələri haqqında məlumat vermək mərhələsi.
   

Maliyyə sənədləri və hesabatının tərtib olunmasına görə bank rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Maliyyə hesabatlarının auditinə aşağıdakı prosedurlar daxildir:

• 
  maliyyə hesabatındakı məbləğ və məlumatları təsdiq edən sənədlərin yoxlanması;
  
• 
  hesablamaların aparılması məqsədilə rəhbərliyin tətbiq etdiyi metodların qiymətləndirilməsi;
  
• 
  təqdim olunmuş bütün maliyyə hesabatının qiymətləndirilməsi.
  

Müvafiq tələblərə uyğun aparılmış audit yoxlaması bankın fəaliyyətinin qanun və qaydalara müvafiqliyinin müəyyən olunması məqsədilə araşdırılmasını nəzərdə tutur. Auditin bu növü üçün xarakterik olan kriteriyalar müxtəlif mənbələrdən götürülür. Əksər hallarda audit dövlət normativ aktlarına əsasən aparılır. Banklar onların fəaliyyətinin dövlət qanunlarına, Mərkəzi Bankın qərar və normativlərinə uyğun həyata keçirdiklərini sübut etməlidir. Məsələn, bankın nizamnamə fondunun qanuniliyi, formalaşdırılması, banklarda vergitutma bazasının düzgünlüyü və vergilərin büdcəyə ödənilməsi yoxlanılır, ssudanın ödənilməsində vəsaitlərin vaxtında və tam qaytarılmasının təmin olunması tədbirlərinin əks olunması baxımından, bağlanmış kredit müqavilələri, kommersiya hesabı prinsiplərinə riayət olunması, kredit resurslarının yerləşdirilməsindən olan nəticələr təhlil edilir.

Təsərrüfat fəaliyyətinin auditi müəyyən məqsədləri üçün aparılmış, təşkilat və onun strukturlarını əhatə edə biləcək kommersiya fəaliyyətinin təhlilindən ibarətdir.

Təsərrüfat fəaliyyətinin auditi adətən aşağıdakı məqsədlər üçün aparılır:

1. 
   bankın kommersiya fəaliyyətinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi;
   
2. 
   bankın kommersiya fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması imkanlarını müəyyən edilməsi, aparılmış təhlilə əsasən məsrəflərin azaldılması və iqtisadi səmərəliliyin artırılması yollarının axtarılması;
   
3. 
   gələcəkdə bank fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə tövsiyyələr vermək. Tövsiyələr problemin xarakterindən və fəaliyyətin yaxşılaşdırılması imkanlarından aslı olaraq xərqlənir.
   

Audit yoxlaması təftiş (yazılışlar, sənədlər, material qiymətliləri yoxlanılır), müşahidə (digər bank əməliyyatları və prosedurlarının yoxlanmasına – informasiya yalnız müşahidə anı əldə edildiyi halda etibarlı sayılır), sorğu (bank daxilində və onun hüdudlarından kənardakı məlumatlı şəxslərlə qiyabi və yazılı sorğu aparılır), hesablama (mühasibat yazılışlarının riyazi yoxlanması və auditor tərəfindən müstəqil hesablamalar aparılması), analitik yoxlama (mühüm əmsalların, statistik materialların öyrənilməsi, standartlardan gözlənilməz gənarlaşmaların araşdırılması) yolu ilə aparıla bilər.

Fəsil 3. Bankların dövlət vergi tənzimlənməsi mexanizmi və bank auditi prosedurlarının təkmilləşdirilməsi yolları

3.1. Kommersiya banklarının dövlət vergi tənzimlənməsi və vergitutma sistemindəki problemləri

Ölkəmizin iqtisad elmi və praktikasında aktual problemlərdən biri də dövlətin bazar strukturları quruculuğuna effektli təsir edən alətlərdən olan vergitutmanın optimallaşdırılması problemləridir

Dövlətin vergi sistemi və siyasəti istisnasız olaraq bütün bazar subyektlərinin iqtisadi maraqlarına toxunur. Müasir iqtisadiyyatın əsas seqmentlərindən biri əsasən kredit təşkilatlarında mövcud olan bank riskidir. Bank sistemi iqtisadiyyatın mühüm tərkib hissəsi və makroiqtisadi vəzifələrin realizə olunması üçün çevik alətlərdən biridir. Banklar investisiya, innovasiya, struktur siyasəti, əhalinin gəlir siyasətinin həyata keçirilməsində dövlətin təsirli aləti rolunu oynayır. Həmçinin bank sistemi mikroproseslərin effektli dinamikasını təmin edən əsas infrastrukturlardan biridir.

Təhlükəsizlik və iqtisadiyyatın tənzimlənməsi baxımından bank bazarının vergi tənzimlənməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bank və ictimai-siyasi sistemlərin funksionallıq və stabillik qabiliyyətləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə tarixən dəfələrlə təsdiqlənmişdir. Bundan başqa, iqtisadi sistemin effektli fəaliyyəti onun kredit sistemindən və deməli banklardan əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Dövlətin iqtisadi siyasətinin aparılmasında iqtisadiyyatın əlaqələndirici həlqəsi kimi bank sisteminə xüsusi yer ayrılması, banklardan vergi tutulması, bank sektoru ilə vergi orqanlarının qarşılıqlı əlaqələri, kommersiya banklarının fəaliyyətinin vergi tənzimlənməsi məsələlərinin tədqiqini aktuallaşdırır.

Bank sisteminin sonrakı islahat vəzifələrindən biri kredit təşkilatlarının vergituma sisteminin təkmilləşdirilməsidir. İqtisadiyyatın bank sektorunun vergi orqanları ilə qarşılıqlı münasibətləri hər iki tərəf üçün optimal qərarların qəbulunu şərtləndirən problem məsələlərdən biridir. Zənnimizcə, hazrda kommersiya bankları vergi qanunvericiliyinin bütün təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyət mexanizmə bir çox aspektlərinə təsir edən əksər qaydalarının öz həllini tapmamış və ziddiyyətli çətinliklərini öz üzərində daşıyırlar.

Kommersiya bankları vergi münasibətləri çərçivəsində vergitutma subyekti (vergi ödəyicisi) və vergi nəzarəti agenti kimi çıxış edirlər.

Mövcud vergi qanunvericiliyinə əsasən sahibkarlıq fəaliyyəti subyektləri kimi kommersiya bankları əksər aparıcı vergilərin (mənfəət vergisi, ƏDV, əmlak vergisi, yol vergisi) ödəyicisi kimi büdcə qarşısında öhdəlik daşıyırlar. Bununla yanaşı, onlar həm də fiziki şəxslərin gəlir vergisi və dövlət büdcədənkənar fonlarına ayırmaların ödəyiciləridir. Onlar tərəfindən ödənilən vergilər arasında daha çox xüsusi çəkiyə malik olanı ƏDV, mənfəət vergisi və əmlak vergisidir.

Mənfəət vergisinin vergi bazası müəyyən edilərkən yaranan ən ciddi çətinliklərdən biri vergitutulan mənfəətin ssudalar üzrə ehtimal olunan itkilərə görə ehtiyatlara ayırmaların məbləği qədər azaltmaq hüququna malik olmasıdır. Ölkəmizin ərazisindəki kredit təşkilatları mürəkkəb qeyri-sabit iqtisadi şəraitdə fəaliyyət göstərdikləri üçün bütün risklər məhz bu amillə bağlıdır. Belə olan halda vergi bazası müəyyənləşdirildikdən sonra kredit riskləri üzrə ehtiyatların yaradılması mənasızdır. Əksinə, əgər həmin ehtiyatlara ayırmaların məbləği bankın xərclərinə aid edilsəydi bu kommersiya banklarının maliyyə dayanıqlığını artırması ümumilikdə respublikamızda bank sisteminin möhkəmlənməsinə pozitiv təsir göstərmiş olardı.

Kommersiya banklarını ƏDV cəlb edilməsi xüsusiyyəti vergitutulan əməliyyatlar üzrə vergitutulan dövriyyənin digər vergi ödəyicilərindən fərqli müəyyən edilməsidir. Belə ki, kredit təşkilatlarında ƏDV cəlb edilən bank əməliyyatlarını həcmi nisbətən azdır.

Vergitutma bazasının hesablanması, vergilərin ödənilməsi qaydası vergi qanunvericiliyi ilə reqlamentləşdirilir. Banklar həm ümumi müəyyən edilmiş, həmçinin onlar üçün səciyyəvi olan hüquq və vəzifələrə malikdirlər. Bu isə onların vergi sistemində tutduğu fərqli mövqe və bank əməliyyatlarının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Həçinin, vergi qanun pozulmasına görə banklar xüsusi məsuliyyət daşıyır və bu səbədən onlara qarşı tətbiq olunan maliyyə sanksiyaları dir. Vergi Məcəlləsinin 60-cı maddəsində təsbit edilmiş.

Büdcəyə vergi ödənişlərinin həcminə görə bank sektoru digər hüquqi şəxslərə münasibətdə böyük xüsusi çəkiyə malikdir. Lakin, kommersiya bankları vergi ödəyicisi kimi fəaliyyət göstərilməklə yanaşı, bəzi əhəmiyyətli funksiyalar yerinə yetirirlər. Ölkəmizin kredit sisteminin xüsusiyyəti onların vergi qanunvericiliyinin kassa icrasında iştirak etməsidir, yəni onlar fiskal nəzarətçisi rolunu oynayır (məsələn, borcluların hesabların qeydiyyata alır, müştərilərin vergi ödənişlərinin büdcəyə köçürülməsi üzrə hesablaşma əməliyyatları həyata keçirir, müəssisələrin hesablarındakı vəziyyət haqqında vergi orqanlarına məlumat verirlər).

İqtisadiyyatın bank sektorunun vergiyə cəlb edilməsinin təhlilinə əsasən deyə bilərik ki, bank fəaliyyətinin hüquqi əsasları və vergi hüququnun xarici təcrübəsi ətraflı öyrənilməlidir. Bank sektoru vergitutma baxımından heç bir güzəşt və üstünlüklərə malik olmamaqla, digər kredit təşkilatlarına münasibətdə vergitutmanın şərtləri digər hüquqi şəxslərdən pis olmamalıdır. Bank xidmətlərinin vergitutma bazasına daxil edilən gəlirlərin, məsrəflərin qəbul edilməsi prinsipial əhəmiyyətə malikdir.

Kredit təşkilatlarının vergituma sisteminin təkmilləşdirilməsi baxımından birinci növbədə qarşıda duran məsələlər aşağıdakılardır:

• 
  vergi bazası hesablanarkən nəzərə alınan məsrəflərin, gəlirlərin tərkibindən kredit təşkilatlarının nizamnamə kapitalına ödəniş kimi daxil olmuş xarici valyuta vəsaitlərinin yenidən qiymətləndirilməsini çıxmaq lazımdır;
  
• 
  düzgün əməliyyat və sazişlərdən irəli gələn risklərə görə normativ aktlara müvafiq olaraq yaradılmış bütün ehtiyatlar, kredit təşkilatlarının vergi bazası hesablanarkən nəzərə alınan ehtiyatların tərkibinə daxil edilməlidir;
  
• 
  istehsal təyinatlı obyektlər (bilavasitə bank fəaliyyətinə aidiyyəti olan) üzrə kapital xarakterli məsrəflər, həmçinin bankın struktur bölmələrinin təşkili ilə əlaqədar xərcləri mənfəət vergisi üzrə vergitutulan gəlirlərdən çıxılan xərclərə daxil edilməlidir;
  
• 
  qeyri-maddi aktivləri bank fəaliyyətinə aidiyyəti olan obyektlərə aid edilməlidir. Bu onlar üzrə hesablanmış köhnəlmə məbləğini göstərilən bank xidmətlərinin dəyərinə və vergisi bazasına daxil etməyə imkan verər;
  
• 
  qeyri-məhsuldar və kölgə biznesini stimullaşdıran xarici pul nişanları və ödəniş sənədlərinin alışına görə vergini ləğv etmək lazımdır.
  

Kredit təşkilatlarının dövlət vergi tənzimlənməsinin köməkliyi və vergilərin stimullaşdırıcı funksiyası vasitəsi ilə maliyyə disbalansının azalmasında və iqtisadiyyatın sabitləşməsində əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə etmək mümkündür.

3.2. Müasir şəraitdə kommersiya banklarının vergitutma mexanizminin təkmilləşdirilməsi yolları
Vergi islahatlarının aparılması imkanlarından danışmazdan əvvəl bank sisteminin rolu və mövcud vəziyyəti, iqtisadiyyatın bank sektoru ilə dövlət arasında vergi münasibətləri məsələlərinə qayıtmaq istərdik.

Banklar pul münasibətlərinin mərkəzi həlqəsidir, müəssisələr arasında hesablaşmaların əhəmiyyətli hissəsi həyata keçirməklə yanaşı, maliyyə münasibətlərinin geniş spektrini əhatə edir. Məhz bu səbəbdən, onlar öz müştərilərinin apardığı əməliyyatlar haqqında informasiyaya malik olan struktur kimi, həmçinin öz vergi öhdəliklərinin minimallaşdırılması və müştərilərinə analoji xidmətlərin göstərilməsi üzrə əməliyyatları xüsusilə səmərəli keçirmək imkanına malik olduqları üçün vergi orqanları üçün zəruri maraq doğurur.

Banklar əmlak vergisini azaltmaq məqsədilə, bilərəkdən hesaba dövründə fərqli nəqliyyat növləri gizlədir, vergitutma bazasının dəyərini artırmaqla rüblük ödənişlərin məbləğini azaldırlar. Mənfəət vergisi hesablanarkən zəmanət əməliyyatları, valyuta risklərinin sığortası üzrə komisyon haqları, müştərilər tərəfindən ödənilən rabitə, teleqraf və digər xərclərin məbləği banklar tərəfindən vergitutulan gəlirlərə daxil edilmir. Banklar mütəmadi olaraq reklam, məsləhət-marketinq və informasiya xidmətləri üzrə xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə artırır, müəyyən edilmiş limitlərdən artıq olan xərcləri maya dəyərinə aid edir, mənfəət vergisi üzrə avans ödəmələrini ləngidirlər.

Müştərilərə vergilərin ödənişindən yayınmağa imkan verən xidmətlər göstərilməsi bank sferasında geniş vüsət almışdır. Ssuda-depozit sxemi vasitəsilə müştərilərə öz işçilərinə əmək haqqı ödənilməsi imkanının verilməsi, müxtəlif veksel sxemləri vasitəsi ilə müştərilərə vergi ödənişlərini azaltmaq, yaxud vaxtını uzatmaq məsələləri üzrə xidmətlər göstərilməsi əksər banklar üçün artıq normal praktikadır. Kredit təşkilatlarına topdan və pərakəndə ticarətdə xidmət göstəriləsi üçün pul vəsaitləri lazım olduğu halda, banklar iri həcmdə nağd pul vəsaitlərini dövriyyəsindən gizlədərək xeyli gəlir əldə edirlər. Əksər banklar öz müştərilərinin pul vəsaitlərinin nağdlaşdırılması sxemində iştirak edir ki, nəticədə kölgə sferasında vergiyə cəlb edilməyən mal kütləsi dövr edir. Nağd pulların dövriyyəsi üzərində nəzarət kommersiya banklarına həvalə olunub. Maliyyə orqanlarının məlumatlarına əsasən fiskal orqanlar kassa əməliyyatlarının pozulmasına görə vergi ödəyicilərini cəzalandıra bilər. Təcrübədə banklar vergi ödənişindən çox aktiv yayınırlar ki, nəticədə tətbiq edilən cərimə sanksiyalarının məbləği azalır.

Lakin bu qanun pozuntuları əsasən maliyyə uçotu və vergitutmanın müəyyən edilmiş qaydalarına riayət olunmaması, eləcə də onlara həvalə olunmuş nəzarət funksiyasının icrası ilə əlaqədardır. Vergilərin minimallaşdırılması üzrə bankların fəaliyyətinin əsas hissəsi, banklara ödəniş intizamına riayət və nağd pul, valyuta əməliyyatlarına nəzarət etməməyə imkan verən qanun, normativ akt və təlimatlardakı qüsur və uyğunsuzluqlar hesabına həyata keçirilir.

Bankda vergi planlaşdırılmasını aparan yaxşı təşkil edilmiş struktur bölməsi, vergi ödənişlərinin azaldılması üzrə əsas iş müqavilələrin bağlanması mərhələsində həyata keçirilir. Ona görə vergi orqanları təcrübədə sadəcə olaraq bu əməliyyatları izləyə bilmir, izləsələr belə kredit təşkilatlarına heç bir irad tuta bilmirlər.

Bu səbəbdən qüvvədə olan vergitutma qaydasının, yaxud banklara vergi yükünün artırılıb-artırılmamasına dəyişdirilməsinə hansı dərəcədə ehtiyac olması məsələri ortaya çıxır. Bu məsələyə birmənalı yanaşmaq düzgün deyil. Hazırda banklarla mövcud vəziyyət onların tutduğuqları mövqeyə uyğundur. Kredit təşkilatlarına vergi yükünün artırıldığı halda çox ehtimal ki, onlar yüksək ixtisaslı kadrlar sayəsində yenə qanunvericilikdə vergidən yayınmaq imkanı verən qüsurlar və boşluqlar tapacaqlar. Vergi yükünün bank fəaliyyətinin gəlirliliyinin iqtisadiyyatın digər sahələrinən nisbətən az olmasına gətirib çıxaran səviyyədə artılması isə pul vəsaitlərinin digər sahələrə axını, barter və kölgə iqtisadiyyatının artımı, real sektorunun kreditləşdirilməsinin dayanması ilə nəticələnəcək.

Beləliklə, kredit təşkilatlarının vergituma mexanizmi baxımından elə münasib və düzgün variant seçmək lazımdır ki, orada bank sektorundakı mövcud vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə əsaslı dəyişikliklər etmədən, bank sektoru inkişaf etdikcə vergi qanunvericiliyində ondakı qüsurları tədricən aradan qaldıran, mövcud qanunverici aktlardakı aşkar mənasız məqamları aradan qaldıra biləcək dəyişikliklər edilsin.

Kredit təşkilatlarının mövcud vergi tənzimlənməsi mexanizminin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri kimi aşağıdakıları tövsiyə etmək olar.

Maya dəyəri hesabına ehtiyat fondlarının yaradılması üzrə bankların hüquqlarının genişləndirilməsi. Fikrimizcə, bu banklara ölkəmizin hələ mənimsənilməmiş, nəticədə isə inkişaf etmiş ölkələrin bazarına daha aktiv nüfuz etmək, iqtisadiyyatın real sektorunun kreditləşməsində iştirak imkanını yaradar (məsələn, bankın xalis mənfəəti hesabına formalaşan sair aktivlər üçün formalaşan ehtiyatları). Bu qayda beynəlxalq praktikaya uyğun gəlmədiyi üçün ya onun formalaşması qaydasını formalaşdırmaq, ya da onun yaradılması üzrə xərcləri maya dəyərinə aid etmək hüququ verməklə yanaşı, onun formalaşması qaydası üzərində nəzarəti gücəndirmək lazımdır.

Depozitlər (ssudalar) üzrə faizlərdə olduğu kimi, cəlb edilmiş borc vəsaitləri (o cümlədən bankın öz kapitalının artırılma mənbəyi olan subordinasiya vəsaitləri) üzrə faizlərdən vergi tutulması məqsədilə, vahid uçot sisteminin tətbiq olunması vergitutma bazasını azalmış olar.

Valyuta kontraktlarının alqı-satqısı müqavilələri və bazar qiymətlərinin dəyişməsi riskinin azalması məqsədi ilə bağlanmış müqavilələr üzrə zərərlərin maya dəyərinə aid edilməsi məqsədilə vahid qayda müəyyən etmək.

Banklar tərəfindən iqtisadiyyatın real sektorunun kreditləşdirilməsini stimullaşdırmaq məqsədilə aşağıdakıları təklif edirik:

1. 
   overdraft və kredit xətti limitlərinin saxlanmasına görə banklara ödənilən komisyonların maya dəyərinə aid edilməsi hüququnun verilməsi;
   
2. 
   mükəmməl bankların zəmanət və təminatlarına, ssudalar üzrə üzrə ehtimal olunan itkilərə görə ehtiyatların formalaşması məqsədləri üçün nəzərə alınan təminat növlərinin siyahısının genişləndirilməsi və onların formalaşması üzrə xərclərin maya dəyərinə aid edilməsi hüququnun verilməsi;
   
3. 
   iqtisadiyyatın prioritet sahələrinə təqdim edilən kreditlərin aktivlərin məbləğ tərkibindəki payı müəyyən edilmiş həddən yuxarı olan banklar üçün güzəştli dərəcənin tətbiq olunması;
   
4. 
   prioritet sahələrə təqdim edilmiş kreditlər üzrə alınmış faizlərin vergidən azad edilməsi;
   
5. 
   müəssisələrə kreditlər üzrə faizlərin tam həcmdə maya dəyərinə aid edilməsi imkanı verilməsi.
   

Qiymətli kağızların köməkliyi ilə dövlət büdcəsinin kəsiri maliyyələşdirilir, yəni vergilər kimi onlar da büdcəni formalaşdıran maddələrdən biridir. Bu güzəştin tətbiqi dövlət və investorlar arasında qarşılıqlı pul axımının yaranması, banklar tərəfindən verginin hesablanmasına əlavə xərclərin çəkilməsinə, onun tutulması, büdcəyə köçürülməsi və gəlir real olaraq əldə edilənədək verginin ödənilməsi imkanı verər.

Təklif edirik ki, qiymətli kağızların alış və satışı üzrə xərclər bankın xərclərinə daxil edilsin. Yəni xərclər onların həyata keçirildiyi vaxt xərclərin tərkibinə daxil edilsin və mühasibat uçotu qaydası dəyişilməklə yanaşı vergitutma məqsədilə yeni uçot qaydası tətbiq olunsun.

Qüvvədə olan vergitutma qaydasının mövcud vəziyyətə uyğunlaşdırılması üçün amortizasiya ayırmalarını və cəlb edilmiş kreditlərlə əlaqədar gəlirdən çıxılan xərclərin siyahısını artırmaq, kreditlər üzrə faizlərin vergi bazasını azaldan xərclərə aid edilməsinə qoyulan məhdudiyyəti götürmək, ƏDV üzrə güzəştləri qiymətli metallarla əməliyyatlara şamil etmək lazımdır.

Hal-hazırda olduqca aktual məsələlərdən biri vergi bazasının düzgün hesablanması məqsədilə məsrəf və gəlirlərin uçotu qaydasının dəyişdirilməsidir. Hesablama metoduna keçilməsi kredit təşkilatlarının üzərinə ağır yük düşür, çünki əvvəla mühasibat uçotu məqsədləri üçün gəlir və xərclərin uçotu dəyişdirilmir (kassa), ikincisi isə ölkədəki iqtisadi vəziyyət elədir ki, kütləvi ödənişlərin aparılmadığı şəraitdə şübhəsiz ki, bankların real gəlirlərinin həcmi vergitutulan gəlirlərə uyğun gəlməyəcək.

Fikrimizcə, ölkədə iqtisadi sabitliyin yarandığı, iqtisadiyyatda ödəməmələrin (vergi borclarının) həcminin aşağı düşdüyü və vergilərin ödənişi üzrə xərclərin bankların aldığı gəlirlərlə baha sıx bağlı olduğu vəziyyətdə, vergi və mühasibat uçotlarının eyni zamanda dəyişdirilməsi variantı daha məqsədəuyğundur.

Onsuzda çatışmamazlıq və iradların aradan qaldırılması səbəbindən hər il vergi qanunvericiliyində edilən dəyişikliklər belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, vergi orqanlarının onların şərhi üzrə işləri, qanunverici aktlarda daimi korrektlər edilməsi praktikası mütəmadi olaraq davam edəcək.