Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasi föVQƏladə hallar naziRLİYİNİn akademiyasi

Praqmatizm  - 
XIX  əsrin  70-ci  illərində  Kembricdə  (ştat 
Massaçusets)  toplaşan  və  Pirs  tərəfindən  "Metafizik klub" 
adlandırılan  kiçik  bir  elmi  işçilər  qrupunun  fəaliyyəti  nəticəsində 
meydana  gəlmişdir.  Praqmatizm  fəlsəfi-siyasi  təliminin  əsasları 
ABŞ  filosofu  Çarlz  Sanders  Pirs  (1839-1914)  tərəfindən 
qoyulmuşdur. O, bu cərəyanın proqramını formulə edib onun adını 
təklif etmişdir. Pirsə görə, praqmatizm real həyatla bağlı olan alim, 
tədqiqatçı  üçün  səciyyəvi  olan  "laboratoriya  ruhu"nun  ifadəsinə 
xidmət  göstərməlidir.  Onun  başlıca  məqalələrinin  ("Əqidənin 
möhkəmləndirilməsi"  və  "Əqidələrimizi  necə  aydın  edək")  əsas 
mövzusu bilik, əqidə və hərəkətlərin bir-birinə qarşılıqlı münasibət-
ləridir. Praqmatizm yarandığı andan özündən əvvəlki fəlsəfənin bir 
sıra  başlıca  ideyalarından  imtina  edib  fəlsəfi  təfəkkürün  tamamilə 
yeni  tipini  təklif  etmişdi.  Fəlsəfi  təfəkkürün  bu  yeni  tipi  insanın 
hərəkətlərinə  yeni  tərzdə  yanaşır.  Bu  fəlsəfədə  insanın  hərəkətləri 
ətrafında bütün anlayışlar və konsepsiyaların hərlənib formalaşdığı 
ox kəsb edir. Əsasən reflektor yox, şüurlu və məqsədyönlü xarakter 
daşıyan  hərəkət  bu  və  ya  digər  formada  insan  həyatının  (həyat 
fəaliyyətinin)  əsas  formasını  təşkil  etdiyindən  məhsuldar  hərəkəti 
təmin  edən  şüur  mexanizmləri,  təfəkkür  strukturları  haqqında 
məsələ  qalxır.  Praqmatizmin  banisi  olan  Pirsdə  də  məsələ  bu 
müstəvidə  qoyulur.  Onun  fərqli  cəhəti  isə  onda  idi  ki,  o,  idraki 
fəaliyyəti  xarici  (obyektiv)  aləmə  aid  etməyib  diqqəti  sırf  daxili, 
əsas psixoloji proseslərə yönəldirdi. İnam dedikdə Pirs bilik yox, bu 

---

17 
və ya digər üsulla davranmağa adət etdiyimiz vərdiş kimi anladığı 
inamdan  bəhs  edir.  Biliyə  əks  olan  anlayış  xəbərsizlik, 
bilməməkdirsə, Pirs inama qarşı hərəkətlərin müntəzəmliyini pozan 
şübhəni  qoyur.  Artıq  (hərəkət  nöqteyi-nəzərdən)  idrak  prosesi 
bilməməkdən  biliyə  yox,  şübhədən  inama,  özü  də  subyektiv  yox, 
kollektiv  və  ya  sosial  inama  keçid  mənasını  verməyə  başlayır. 
Obyektiv bilik cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmuş inam anlayışı ilə 
əvəz  olunur.  Həqiqətə  gəlincə,  o,  Pirs  tərəfindən  hamı  üçün 
əhəmiyyətli  olan  məcburi  inam  kimi  şərh  olunur.  Əgər  tədqiqat 
prosesi  sonsuz  şəkildə  davam  etsəydi,  onda  öyrənilən  hər  məsələ 
üzrə sonsuz sayda tədqiqatçılar birliyi yaranardı. Pirs həmçinin elmi 
anlayışların  əhəmiyyətinin  yeni  şərhini  verir.  Hər  bir  hərəkət 
gələcəyə  yönəldiyindən  və  gələcəyi  nəzərdə  tutduğundan,  Pirs 
anlayışı  keçmiş  yox,  bu  anlayışdan  istifadədən  meydana  gələcək 
nəticələr  baxımından  nəzərdən  keçirməyin  lazım  olduğunu 
bildirirdi.  Pirs  öz  məşhur  "prinsipi"ni  və  ya  "praqmatik 
maksima"sını da aşağıdakı kimi formulə etmişdi: anlayış obyektinin 
tədqiqatçının  fikrincə  törədə  biləcəyi  praktiki  nəticələri  nəzərdən 
keçirmiş  olsaq,  onda  bütün  bu  nəticələr  haqqında  təsəvvürlər  elə 
məhz  obyekt  haqqında  tam  anlayış  olacaqdır.  Pirsin  layiqli 
davamçısı  Uilyam  Ceymsın  olmuşdur.  Qeyd  edək  ki,  Ceymsın 
tərəfindən  Pirsin  başlıca  ideyaları  təkmilləşdirilmişdir.  O,  bu 
ideyaları  daha  səlis  təlim  şəklinə  gətirib  onları  sadə  formada  izah 
etmişdi. Bu, hərdən onun baxışlarının sadələşdirilmiş şərhinə səbəb 
olurdu. Ceyms praqmatizmi müəyyən bir metod və xüsusi həqiqət 
nəzəriyyəsi  kimi  nəzərdən  keçirirdi.  Metod kimi praqmatizmin 
təyini  hər  bir  təlimin  praktiki  nəticələrini  aşkarlanmaqla,  onları 
müqayisə  edib  qiymətləndirməklə  fəlsəfi  və  digər  mübahisələri 
yoluna  qoymaq  idi.  Bu  metodu  istifadə  edən  Ceyms,  məsələn, 
materializmlə idealizm arasındakı uzun illərin mübahisəsini teizmlə 
eyniləşdirdiyi  idealizmin  xeyrinə  həll  etmişdi.  Ceymsə  görə, 
gələcəkdə  materializm  hər  şeyin  iflasa  uğraması,  yer  üzünün  və 
bəşər  ruhunun  yaratdığı  hər  şeylə  birgə  onun  məhv  olması 

---

18 
deməkdir. Ceyms hesab edir ki, bu perspektivlə düşünən heç bir kəs 
razılaşa  bilməz.  Əksinə,  insana,  daha  doğrusu,  onun  ruhuna  yaxın 
əbədi  ruhi  başlanğıcın  olmasını  qəbul  edən  idealizm  xilas 
olacağımıza, insana çox əziz olan ideal və mənəvi dəyərlərin zəfər 
çalaçağına  ümid  açır.  Ceymsə  görə,  bu  iki  konsepsiya  arasında 
seçim  onun  qəbul  etdiyi  "inama  iradə"  prinsipi  əsasında  həyata 
keçirilməlidir. Bu prinsipə görə, iki alternativ qərar arasında həyat 
əhəmiyyətli seçimi sırf rasional əsaslarla etmək mümkün olmadıqda 
(Ceymsə  görə,  nəzərdən  keçirilən  məsələdə  vəziyyət  elə  məhz  bu 
cürdür) seçimi qeyri-
rasional,  emosional  əsaslarla  etmək  insanın 
mənəvi  hüququdur.  Həqiqət  probleminin  şərhinə  gəlincə,  qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  Ceyms  həqiqəti  fikrin  və  ya  nəzəriyyənin 
aləmdəki obyektiv vəziyyətə uyğunluğu kimi şərh etmir. O, həqiqəti 
ideyanın  uğurluluğu  və  ya  işqabiliyyətliliyi,  insanın  öz  qarşısında 
qoyduğu və can atdığı bu və ya digər məqsədə çatmaqda faydalılığı 
kimi  izah  edir.  Həqiqət  və  ya  ideyanın  uğurla  işləməsi  üçün  onu 
yoxlamaq  lazım  olduğundan,  yoxlana  bilmə  də  həqiqətin  tərifinə 
daxildir. Ceymsın praqmatizmi daha geniş mənada onun metod və 
həqiqət  nəzəriyyəsinin  dünyagörüşü  əsasları  mənasını  verir.  Bu 
əsaslara həmçinin onun "radikal empirizm" adlandırdığı təlimi, yəni 
bəzən  "şüur  axını",  bəzən  də  "plüralist  kainat"  kimi  aşılanan 
universal təcrübə haqqında təlimi daxildir. Kainat Ceyms tərəfindən 
heç  bir  qanuna  tabe  olmayan,  təsadüflər  itaətində  olan,  bitməmiş, 
yeniliklərə açıq olan plastik hadisə kimi şərh olunur. Burada insana 
öz  azadlığını,  yenilik  eşqini,  qeyri-məhdud  yaradıcılıq 
qabiliyyətlərini nümayiş etdirmək imkanı verilir. Radikal empirizm 
həmçinin istənilən din təcrübəsinin də düzgün olduğunu bəyan edir. 
Həqiqətin praqmatik nəzəriyyəsi bu cür təcrübəni doğru hesab edir, 
çünki  o,  insana  böyük  pozitiv  təsir  göstərmək  imkanına  malikdir. 
Təcrübənin  ayrı-ayrı  elementlərdən,  qavrayışlardan  təşkil 
olunduğunu  bildirən  empirik  filosoflardan  (məsələn,  Max)  fərqli 
olaraq Ceyms təcrübəni fasiləsiz şüur axını kimi şərh edir. Bu şüur 
axınından insan iradi səylər göstərməklə bizim üçün adlarına görə 

---

19 
şeylər  statusu  alan  ayrı-ayrı  parçaları  və  ya  hissələri  qeydə  alır. 
Ceymsin  fikirlərinə  görə,  bizi  özü  ilə  hesablaşmağa  məcbur  edən 
reallıq  duyğulardan  (mənşəyi  naməlum  olan  duyğulardan), 
təcrübədə  aşkar  olunan  duyğularla  bu  hamılıqla  təsdiq  olunmuş 
köhnə həqiqətlər arasındakı münasibətlərdən təşkil olunur. Özündə 
sosial  təcrübə  aləmini  də  birləşdirən  kainatın  natamam  olması  bu 
aləmi  sonsuz  qədər  yaxşılaşdırmaq  imkanlarını  açır.  İndi  o,  hələ 
kamil  olmasa  da,  Ceymsin  fikirlərinə  görə,  insanlar  buna  qadir 
olduqlarına inanıb öz səylərini birləşdirsələr bu mümkün olacaqdır. 
Ceyms sosial-
siyasi  baxışlarında  liberal  ideyaların  müdafiə  edir, 
qəti şəkildə müharibələrə qarşı çıxır. Ceymsın davamçısı olan Con 
Dyuinin  də  praqmatizmində  təcrübə  anlayışı  çıxış  nöqtəsini  təşkil 
edir.  Dyui  onu  bir  tərəfdən  insanın  təbiətə  rəngarəng 
münasibətlərini  əhatə  edən  naturalist  perspektivdə,  digər  tərəfdən 
isə  sosial  təcrübə  kimi  mənəvi-siyasi  aspektdə  nəzərdən  keçirir. 
Dyuiyə  görə,  fəlsəfə  qədim  filosofların  düşündükləri  kimi  aləmin 
gözəlliyindən  heyrətə  gəlmədən  yox,  gərgin  ictimai  həyatın 
stresslərindən  meydana  gəlir.  Buna  görə  də  onun  fikirlərinə  görə, 
fəlsəfənin  əsas  məqsədi  sosial  təcrübəni  məhz  təhlil  edib 
təlmilləşdirməkdir. Con Dyui təcrübəni çox geniş şəkildə anlayaraq 
onu  insanın  təbiətə  münasibətlərini,  bəzən  hətta  təbiətin  özünü  də 
daxil  etməklə  insan  həyatının  fəallığı  ilə  eyniləşdirir.  Onun 
fikirlərinə  görə,  təcrübə  hadisələr  və  simalar  aləmi,  təcrübədə 
qavranılan  aləm,  habelə  insanın  fəaliyyəti  və  taleyi,  magiya  və 
mistika,  bir  sözlə,  yaşanılan  hər  şeydir.  Təcrübənin  bu  şür 
anlanması onun hansı metafizik əsaslarını axtamaq zərurətini istisna 
edir.  Müasir  filosoflar  da  Dyuinin  xidmətlərini  elə  məhz 
fundamentalizmin  əsaslarını  sarsıtmasında  görürlər.  Başqa  sözlə, 
əvvəlki  fəlsəfə  bütün,  o  cümlədən  mənəvi  hadisələrin  hansısa 
davamlı  əsaslarının  olmasını  düşünürdü.  Əksər  müasir  filosofların 
fikirlərinə  görə,  belə  əsaslar,  və  ya  "ilkin  başlanğıclar"  mövcud 
deyildirlər.  Dyuinin  özü  materializmlə  idealizmin bir-birinə  əksini 
Qədim Yunanıstanda əməyin fiziki əməklə əqli əməyə bölgüsündən 

---

20 
çıxarır.  Dyui  hesab  edir  ki,  bu  gün  materializmlə  idealizmi  qarşı-
qarşıya  qoymağa  əsas  yoxdur.  Təcrübəyə  uyğun  və  qeyri-uyğun 
"mahiyyətlərə"  bölgü  tanış  deyil,  yəni  təcrübədə  fasiləsiz  prinsipi 
təsir göstərməkdədir. Hər bir bölgü nisbi əhəmiyyətə malikdir, buna 
görə  bu  və  ya  digər  ideyaların  "materializm"  və  ya  "idealizm" 
halında dondurulmasını doğru hesab etmək olmaz. Beləliklə, Çarlz 
Pirsin  və  UilyamCeymsın  erkən  praqmatizmi  daha  çox  inam  və 
etiqadlarla bağlı olan fərdi problemlərin həllinə yönəlmişdisə, Con 
Dyui  isə  əsas  diqqətini  Amerikanın  XX  əsrdəki  sürətli  inkişafı 
zamanı  meydana  çıxan  daha  ümumi  sosial  məsələlərin  həlli 
üzərində cəmləşdirmişdi.