Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasi föVQƏladə hallar naziRLİYİNİn akademiyasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.Parlament başlıca demokratik təsisatdır Qeyd ed ək ki, ilk parlamentlər XII-XIII əsrlərdə təşəkkül tap- mışdır.Parlament anlamı da məhz XII-XIII əsrlərdə işlədilmişdir.Bu termin latın dilində “parla”sözündən götürülmüş və danışmaq m ənasını ifadə edir.Mahiyyət etibarilə latın sözü olan “parla- mentum” termini ilk əvvəl monarxların nahardan sonrakı söhbətini s əciyyələndirirdi.Parlamentin vətəni İngiltərə hesab olunur.Bu dövl ətdə parlament sözü hər hansı müzakirə mənasını bildirirdisə, 118 sonralar “formal yığıncaqları” parlament adlandırırdılar.İlk dəfə olaraq 1265-ci ild ə “İngiltərənin ali şurası” təsisatı parlament kimi t əsdiqlənir.Məhz bu mənada parlamentin klassik vətəni İngiltərə hesab olunur.Bel ə ki, İngiltərənin görkəmli siyasi xadimi Uinston Çörçill “Britaniyanın yaranması” adlı kitabında yazırdı: “Parlament termini siyasi m ənada İngiltərədə XIII əsrdə işlədilmişdir”. Parlament mür əkkəb və ziddiyyətli siyasi fenomendir.Eyni zamanda parlament öz f əaliyyətini demokratik prinsiplər və dəyərlər əsasında həyata keçirən hər bir dövlətin zəruri atributudur.O, yüks ək seçkili nümayəndəli orqandır, bəzi hallarda isə qismən təyin olunma formasında təşkil edilir.Dünyanın bir sıra ölkələrində parlament müxt əlif cür, məsələn, ABŞ və Latın Amerikası ölk ələrində (Braziliya, Boliviya, Meksika, Venesuela) Konqres, Finlandiyada Seym, Norveçd ə Stortinq, İsveçdə Riqsdaq, Türkiyədə Böyük Mill ət Məclisi, Rusiyada Duma, Ukraynada Rada, Az ərbaycanda isə Milli Məclis adlanır.Qeyd edək ki, parlament müasir dövrd ə Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya, Yaponiya, Kanada, Belçika, Hindistan v ə digər ölkələrdə ali nümayəndəli orqan kimi f əaliyyət göstərir. Parlament terminin mahiyy ətini düzgün və əhatəli başa düşmək üçün onun səlahiyyətlərivə funksiyaları barədə dolğun t əsəvvürə malik olmaq vacibdir.Parlamentin səlahiyyətləri m əsələsində onun hüquqi mövqeyi, ölkənin siyasi həyatında rolu mühüm amildir. Ümummilli nümay əndəli təsisat olmaq etibarilə parlament dövl ət hakimiyyətinin digər orqanları ilə qarşılıqlı münasib ətlərin zəruri şərtidir.Dünyanın müxtəlif ölkələrində parlamentl ərin səlahiyyətləri eyni olmasa da, həmin səlahiyyətləri üç qrupa ayırmaq olar.Birinci qrupa aid olan parlamentlər öz s əlahiyyətlərinin həddini aşmaq hüququna malik deyildir.Burada m əhkəmə parlamentin hüquqi əsası olmayan təşəbbüslərini konstitusiyaya zidd h ərəkət kimi qiymətləndirir və eləcə də parlamentin t əşəbbüs xarakterli qərarını qeyri-qanuni saymaqla yanaşı, onu qanunvericilik imkanlarından məhrum 119 edir.S əlahiyyətinə görə birinci qrupa aid olan parlamentlərə ABŞ və Fransa parlamentl ərini misal göstərmək olar. İkinci qrupa aid olan parlamentl ər səlahiyyətlərinə görə qeyri-məhdud fəaliyyət istiqam ətinə malik olurlar.Bu qrupa daxil olan parlamentlərin hüquqi baxımdan bu və ya digər məsələ üzrə qanun qəbuletməyə s əlahiyyətləri çatır.İkinci qrupa daxil olan parlament səlahiyyətləri bir sıra ölkələrdə, məsələn, Böyük Britaniya, Yeni Zelandiya, İtaliya və İrlandiyada parlament sisteminin əsası hesab olunur. Eyni zamanda İtaliya və İrlandiyada konstitusiya nəzarəti tətbiq olunur ki, bu da parlamentin n əzərdə tutulan geniş səlahiyyətlərinin m əhdudlaşdırılması deməkdir. S əlahiyyətlərinə görə üçüncü qrupa daxil olan parlamentlərin f əaliyyətinin fərqləndici cəhəti bundan ibarətdir ki, onların s əlahiyyət sferası vahid prinsip üzrə müəyyən olunur. Bu mənada Hindistan parlamenti s əciyyəvidir.Ümumiyyətlə, parlament xalqın mühüm siyasi t əsisatı, onun müstəqilliyinin aparıcı qüvvəsi kimi qiym ətləndirilir.Müasir dövrdə dünyanın əksər dövlətlərində hakimiyy ət sistemində parlamentin mərkəzi mövqeyinin müəyyən d ərəcədə zəifləməsi nəzərə çarpır. Parlament anlayışının mahiyyətini əhatəli dərk etmək baxımdan onun funksiyaları haqqında dürüst nəzəri təsəvvürə malik olmaq m əqsədəuyğundur.İngiltərədə konstitusiyalı monarxiyanın t əşəkkül tapdığı dövrdən başlayaraq, əksər Avropa ölkələrinin hüquq v ə sosioloji ədəbiyyatında parlamentin funksiyalarının mü əyyənləşdir-ilməsi istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır.İngilis hüquqşünası və sosioloqu Sidney Lou parlamentin funksiyalarını aşağıdakı qaydada müəyyənləşdirmişdir: 1. Qanunverici f əaliyyət. 2. İdarəetmə və icra sahəsində nəzarət. 3. Maliyy ə siyasəti və dövlət gəlirlərinin tənzim olunması. 4. Cinay ətkarlığa və şikayətlərə dair məsələlərin müzakirəsi. 120 5.Dövl ət xadimlərinin sınaqdan keçirilməsi, parlament müzakir ələrində seçilməsi və müvafiq nazir vəzifələrinə təyin olunması. Sidney Lou bu funksiyaları parlamentin qanunvericilik f əaliyyətinin “başlıca kateqoriyaları” adlandırır. Parlamentin funksiyaları barədə Robet Karrtərəfindən təklif olunan fikir d ə mühüm əhəmiyyətə malikdir; Siyas ətin müəyyən edilməsi və ya siyasi xəttin parlament t ərəfindən rəsmən təsdiqi. Dövl ət xəzinəsi üzərində nəzarət. İnzibati aparat üzərində və qanunların həyata keçirilməsi prosesin ə nəzarət. İctimai rəyə təsir. Robert Karrın əsaslandırdığı bu funksiyalar universal xarakter daşıyır və dünyanın əksər ölkələrində məqbul hesab olunur.Bu funksiyalar özünd ə, hər şeydən əvvəl, qanunvericilik mahiyyətini əks etdirir.Robert Karrın irəli sürdüyü funksiyalar sxeminin diqqəti c əlb edən digər cəhəti ictimai rəyin təsirinin siyasi baxımdan m ənalandırılmasıdır.Qeyd edək ki, parlamentin başlıca məqsədi qanunlar q əbul etməkdir.Eyni zamanda müasir parlamentin qanunvericilik f əaliyyəti ciddi dəyişikliklərə m əruz qalmışdır.Müasir dövrdə parlament qanunverici orqandan qanun t əsdiq orqana çevrilibdir.Bu cəhəti dünyanın nüfuzlu hüquqşünasları və politoloqları da təsdiqləyirlər.Dünya ölkələrinin əksəriyyətində qanunvericilik t əşəbbüsləri hökumətə m əxsusdur.Məsələn,İngiltərə hökumətində nazirlər kabinetinin t ərkibində Lordprezidentin və nümayəndələr palatasının liderinin başçılıq etdiyi qanunvericilik təklifləri komitəsi fəaliyyət göst ərir.Bu komitə bilavasitə hökumətin qanunvericilikproqramının işlənib hazırlanması ilə məşğuldur.İngiltərə parlamentinin fəaliyyəti is ə hökumətin qanun layihələrini nəzərdən keçirmək səlahiyyəti ilə m əhdudlaşır.Prezident idarəçiliyinin mövcud olduğu ölkələrdə isə, konstitusiyaya gör ə, hökumət qanunvericilik təşəbbüsündən 121 m əhrumdur. Hökumət qanunvericilik təşəbbüsünü dolayı yolla h əyata keçirməyə məcburdur.Bucəhət ABŞ-ın nümunəsində ay- dın n əzərə çarpır.Məsələn, ABŞ prezidenti parlamentin qanunvericilik f əaliyyətinə formal, sırf informasiya xidməti daşıyan müraciət və ya m əktub vasitəsilə təsir göstərir.Həqiqətdə isə prezidentin konqresə gönd ərdiyi məktub qanunvericilik gücünə malikdir. Parlament anlayışı ilə bağlı biliklərimizi zənginləşdirmək baxımdan parlament üzvünün (deputatın) hüquqi mövqeyinə dair konkret t əsəvvürə yiyələnmək də siyasi əhəmiyyətə malikdir. Parlament üzvü peşəkar qanunverici şəxs olmaq etibarilə bütün mill əti təmsil edir.Deputat mandatı dövlət vəzifələrində və digər v əzifələrdə çalışan şəxslərlə müqayisədə deputata müəyyən üstünlük verir v ə onun hüquqi mövqeyini möhkəmləndirir.Eyni zamanda deputatın peşəkarlığı nəzəri cəhətdən hakimiyyətin bölünm əsi prinsipi ilə şərtlənir.Bu prinsip isə qanunverici və icraedici hakimiyy ətin birləşməsini qadağan edir. Parlamentl ə parlamentarizmin nisbəti məsələsini açıqlamaq da vacib v ə faydalıdır. Qanunvericilik orqanlarının icraedici orqanlardan üstünlük t əşkil etdiyi dövlətlərdə siyasi hakimiyyət sistemi parlamentarizm adlanır. Parlamentarizm bu və ya digər ölkədə cəmiyyətə dövlət r əhbərliyi sistemidir.Bu sistem qanunverici və icra funksiyalarının d əqiq bölüşdürülməsi, qanunvericilik orqanı olmaq etibarilə parlament ə digər dövlət orqanlarına nisbətən üstünlük verilməsi ilə s əciyyələnir.Eyni zamanda parlamentarizm şəraitində hökumət parlament t ərəfindən təşkil olunur və onun qarşısında məsuliyyət daşıyır.Eləcə də parlamentarizm dövlət hakimiyyəti və idarəçiliyi mexanizimind ə seçkili orqanın formal cəhətdən başlıca mövqe tutmasıdır. Parlamentarizm XIX əsrdə yüksək inkişaf etmiş və o, kapitalizmin t əşəkkül tapdığı ilk dövr üçün səciyyəvi olan siyasi hakimiyy ət sistemidir.Müasir dövrdə isə parlamentarizmə nisbətən idar əçilik orqanlarının rolunun artması və hökumətlərin parlamentin 122 bir çox funksiyalarını, eləcə də qanunvericilik funksiyasını öz əlinə alması diqqəti cəlb edir. Qeyd ed ək ki, dünya ölkələrinin parlamentləri mahiyyətinəvə f əaliyyət xarakterinə görə fərdi, özünəməxsus cəhətlərə malikdir.El əcə də həmin parlamentlərə bir sıra ümumi əlamətlər də xas dır.Müasir dövrdə parlamentlər əsasən üç başlıca əlamət üzrə sisteml əşdirilir: parlamentin sturukturu , parlamentin səlahiyyətləri- nin h əcmi, sosial tərkib. Parlamentl ər strukturuna görə ikipalatalı (bikameral) və ya birpalatalı (unikameral)ola bilər.Parlamentlərin təşəkkül tarixi ikipalatalılıqla səciyyələnir. XX əsrin ikinci yarısından etibarən müstəmləkə sistemindən azad olan v ə müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoyan ölkələr praktiki olaraq ikipalatalı parlament sistemini inkar etmiş və birpalatalı parlament ə üstünlük vermişlər.Hazırda dünya parlamentlərinin əksəriyyəti birpalatalıdır.İkipalatalı və birpalatalı parlamentlərin formalaşması ümumi və fərqli cəhətlər kəsb edir.Həmin palataların t əşəkkülünün ümumi əlamətlərindən biri ondan ibarətdir ki, ikipalat alı parlamentin aşağı palatası və birpalatalı parlament ümumi, b ərabər və birbaşa seçki əsasında şəxsi və gizli səsvermə yolu il ə təşkil olunur. İkipalatalı parlamentin yuxarı palatası birbaşa, b əzi hallarda isə dolayı yolla, yəni çoxdərəcəli seçki əsasında təşkil olunur.ABŞ, İtaliya və s. dövlətlərdə yuxarı palata birbaşa seçki əsasında formalaşırsa, Fransa, Hindistan və digər ölkələrdə bu dolayı yolla həyata keçirilir.Birpalatalı və ikipalatalı parlamentdə komit ələr, yaxud komissiyalar fəaliyyət göstərirlər.Komissiyalar parlamentin köm əkçi orqanlarıdır.Qanunverici parlament komissiyaları parlament komissiyaları içərisində başlıca rola malikdir.Eyni zamanda qanunverici parlament komissiyaları daimi, müv əqqəti və xüsusi formada mövcuddur.Daimi komissiyalar y arandığı vaxtdan parlamentin səlahiyyət müddəti başa çatana qədər f əaliyyət göstərirlər.Müvəqqətikomissiyalar öz fəaliyyətini müvafiq parlament qanunvericiliyind ə nəzərdə tutulan qayda əsasında, 123 palataların səlahiyyət vaxtının müxtəlif məqamlarında dayandırır.Xüsusi komissiyaların fəaliyyətini səciyyələndirən cəhət is ə onlarda peşəkar parlament üzvlərinin təmsil olunmasıdır, onlar y əni yüksək səviyyədə ixtisaslaşdırılmış komissiya kimi formalaşmasıdır. İkipalatalı parlament sistemi əsasən federativ dövlət f ormasının mövcud olduğu ölkələrdə geniş yayılmışdır.Birpalatalı parlament is ə başlıca olaraq unitar dövlətlərdə (Panama, Boliviya, Az ərbaycanvə s.) təşkil olunur.İkipalatalı parlamentin həyata keçirdiyi s əlahiyyətlər birpalatalı parlamentə malik ölkələrdə məhz mövcud vahid palata t ərəfindən icra olunur.Birpalatalı parlamentdə müzakir ə edilən müxtəlif məsələlər əvvəl ayrı-ayrı komitələrdə və ya komissiyalarda n əzərdən keçirilir, bundan sonra parlamentin ümumi müzakir əsinə təqdim olunur.İkipalatalı parlamentdə isə müzakir ə edilən məsələlər əvvəl aşağı, sonra isə yuxarı palatada müzakir ə olunur və müvafiq qərarlar qəbul edilir. Unitar dövl ət olan Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi d ə birpalatalıdır.Birpalatalı və ikipalatalı parlamentlər üçün s əciyyəvi olan ümumi prinsiplər Azərbaycan Respublikasının Milli M əclisinin sturukturunda, sosial tərkibində və səlahiyyətlərində öz əksini tapmışdır. Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|