Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

EFSANE OLARAK BOZKURT

Dinî, inandırıcı ve kısa nesir şeklindeki halk anlatısı olarak tanımlaya­bileceğimiz efsaneler; tip kataloglarında efsane, rivayet, legende, lejand gibi kavramaların yanında dinî masallar olarak da anılmaktadır. Bu sebepten bazı masal ve efsane metinleri hem efsane hem de masal olarak değerlendirilmiştir. Aslında bu konunun araştırıcılar tarafından tartışılması gerektiğine inanıyoruz.

Azerbaycan’da anlatılan metin, Türkiye’de efsane olarak değerlen­diril­miş­tir (Alptekin 1993: 83-84). Aslında Azerbaycan derlemesi ve Ali Berat Alp­tekin’in Bingöl’den yaptığı derleme birer efsanedir. Çünkü yukarıdaki motif sı­ra­sında da görüldüğü gibi ağanın gördükleri karşısında işi gücü bırakması, kadı­nın bulduğu altınları komşusuna göstermek için çağırması üzerine arıya dönüş­mesi, daha sonra da bacadan aşağıya dökülünce tekrar altın olması ise metni masallaştırmaktadır. Yukarıda d, e, f, g motif sıraları Azerbaycan ve Alptekin’in derlemelerinde yoktur.

Anlatı aynı zamanda “Kör kurdun kısmetini veren Allah, benim de kısme­timi verir.” atasözünün hikâyesi olarak da bilinmektedir. Metnin en önemli özel­liklerinden birisi de Türkiye ve Azerbaycan’da anlatılan metinlerin kuruluşun­daki ortaklıklardır.

Hiç şüphesiz bu anlatının kökeni Göktürklerin Bozkurt destanıdır. Aşağıda vereceğimiz metinle Bozkurt destanının karşılaştırılması yapıldığında görülen de­ğişiklikleri ise normal karşılamamız gerekmektedir. Nitekim Bozkurt desta­nında kolu bacağı kesilerek bataklığa bırakılan çocuğu dişi bir kurt beslerken, Türkiye ve Azerbaycan metinlerinde kör veya yaralı kurt; keçi (koyun) tara­fından doyurulmaktadır.