Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Ключевые слова: М.Казымоглы, Ф.Баят, Б.Н Путилов, истори­ческая теория, Карабахский фольклор, Кавказский дом, Восток-Запад.
SUMMARY

In the article the associate member of ANAS Mukhtar Kazımoglu's scientific articles collected in the book of 2 Folklore both the past and today are investigated, a new attitude is given to the actual problems of Folklore study. The problems of folklore and historicism, historicism in folklore, historical theory in folklore study are widely investigated.

Keywords: M.Kazımogly, F.Bayat, BN Putilov, historical theory, Kara­bakh folklore, Caucasian House, East-West.
Son zamanlar folklorşünaslıq sahəsindəki sistemli və ardıcıl elmi-təşkilati fəaliyyəti, bir-birinin ardınca çap etdirdiyi elmi məqalə və kitabları, təşkil və iştirak etdiyi respublika və beynəlxalq konfrans, simpozium və sessiyalar sübut edir ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutu Azərbaycan folklorşünaslıq elminin mərkəzi olduğu kimi, bu institutun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Muxtar Kazımoğlu (İmanov) da humanitar elmimizin bu sa­həsinə böyük əzmlə rəhbərlik etməkdə, onun aktual problemlərini və elmi isti­qamətlərini böyük səriştə ilə müəyyənləşdirib, elmi tədqiqatları həmin problem və istiqamətlərin həllinə yönəltməkdədir. Muxtar müəllimin “Gülüşün arxaik kökləri” (2005), “Xalq gülüşünün poetikası” (2006), “Folklorda obrazın ikiləş­mə­si” (2011), “Epos, nəsr, problemlər” (2011), “Portretlər” (2013) elmi kitab­larının ardınca bu günlərdə nəşr olunan “Folklor həm keçmiş, həm də bu gün­dür” (Bakı, Elm və təhsil, 2014) kitabı dediklərimizin əyani sübutudur.

Kitabda on iki məqalə toplanmış, hər məqalə də folklorşünaslığımızın bir aktual probleminə, həlli vacib olan məsələsinə həsr olunmuşdur. Folklorşü­nas­lığımızın hansı sahəsində boşluq varsa, hansı sahəsi yenidən və ya daha də­rindən araşdırılmağa möhtacsa, müəllif də diqqəti həmin istiqamətə, həmin prob­lemə yönəltməyə çalışır.

Məsələn, Azərbaycan və dünya folklorşünaslığında ən çox öyrənilən folk­lor janrlarından biri nağıllar olsa da, “Nağıllar barədə bir neçə söz” məqaləsində müəllif bu janrın günümüz üçün funksionallığını önə çəkmək məqsədilə onun bədii-estetik mahiyyətinə və poetik strukturunun bəzi elementlərinə təzədən nə­zər yetirir. Göstərir ki, əsasında insanın təbiətdən ayrılmazlığı barədə təsəvvür dayanan arxaik dünyagörüşün bu spesifikası nağılların poetikasının əsas ele­menti kimi ortaya çıxır, təbiəti də özü kimi canlı varlıq sayan qədim insan ya­ratdığı poetik mətndə dinləyiciyə də bunu aşılayır. Başqa sözlə, “hadisələri “bəşəriyyətin uşaqlıq dövrü”nə məxsus bir düşüncə tərzi ilə əks etdirmə nağılları yaşlılara sevdirdiyi kimi, uşaqlara da sevdirir. Uşaqlar öz xəyali dünyaları ilə nağıl aləmi arasında bir oxşarlıq tapırlar. Bu cür oxşarlıq tapmağın hesabına uşaq­lar nağıllardan estetik zövq almaqla yanaşı, həm də nağıllarda təsvir edilən əhvalatların çoxuna inanırlar”.

Sehrli varlıqların qüdrəti, ağlın möcüzəsi, başlanğıc və sonluq formulları, kumilyativ (zəncirvari) elemenlər, söz, söz birləşməsi, cümlə, abzas, detal, epi­zod, əhvalat və s. kimi mətn vahidlərini əhatə edən təkrarlar nağılların dinlə­yicilər və xüsusilə uşaqlar tərəfindən sevilə-sevilə qavranılmasına kömək edir. Elə buna görə də müəllif “uşaqların mənəvi cəhətdən zənginləşməsində və onların bədii zövqünün formalaşmasında” folklorun, xüsusilə nağılların mühüm rolunu nəzərdə tutaraq, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Na­zirliyinin Mədəniyyətşünaslıq Elmi-Metodik Mərkəzinin Folklor İnstitutu ilə birlikdə uşaqlar üçün silsilə kitablar nəşr etmək niyyətini yüksək qiymətləndirir.

Folklorun poetik strukturunda tez-tez rast gəlinən elementlərdən biri də “ayrı-ayrı obrazların paralelliyi və eyni obrazda müxtəlif qütblərin vəhdət yaratması”dır ki, “Bamsı Beyrək” boyunda gülüş kultu və obrazın ikiləşməsi” məqaləsində M.Kazımoğlu bu dəfə bu məsələni ana kitabımız olan “Dədə Qor­qud”un müvafiq boyunda, ciddi və gülməli paralelliyi müstəvisində nəzərdən keçirir. Bir neçə il əvvəl folklorda obrazın ikiləşməsi probleminə ayrıca mono­qrafiya həsr edən müəllif hazırkı məqaləsində ikiləşmənin mətnin strukturunda tutduğu yer, oynadığı rol barədə maraqlı mülahizələr irəli sürərək, dastandakı bəzi hadisə və detalların düzgün anlaşılmasına imkan yaradır. Nəticədə Oğuz elinin övliyası Dədə Qorqudun Banıçiçəyə elçi gedərkən ilk baxışda “yaşına-başına” yaraşmayan hərəkətlərinin, Beyrəyin həm dustaqlıqdan qurtararkən, həm də ozan cildinə girib, Oğuz elinə qayıdarkən və qızlar oturan yerə gedərkən etdiyi bəzi hərəkətlərinin səbəbləri aydınlaşır. “Bəkil oğlu Əmran”, “Qanturalı” və b. boylarla aparılan müqayisələr də dastandakı ikiləşmə elementlərinin düz­gün anlaşılmasına yardımçı olur.

Daha sonra M.Kazımoğlu kitabda diqqəti folklorda tarixilik məsələsinə yönəldir. Niyə? Çünki folklorşünaslıqda uzun illərdən bəri mübahisə və mü­za­kirə obyekti olaraq qalan və yəqin ki, hələ uzun müddət qalacaq məsələlərdən bi­ri də məhz folklorda tarixilik məsələsidir. “Eposda tarixilik” məqaləsində müəl­­lif problemin mahiyyətinin açılmasına cəsarətlə girişir, öz fikir, mülahizə və arqumentlərini ortaya qoyur. Məsələ onda deyil ki, Muxtar müəllim öz mü­lahizə və arqumentlərində nə dərəcədə haqlıdır, məsələ ondadır ki, o, problemə və onun müxtəlif aspektlərinə aydın, dəqiq münasibət sərgiləyir. Məhz elm də bunu tələb edir. 2012-ci ilin sonlarında Muxtar Kazımoğlunun təşəbbüsü ilə AMEA-nın Folklor İnstitutu Tarix İnstitutu ilə birlikdə “Folklor və tariximiz” ad­lı elmi konfrans keçirəndə də Muxtar müəllimin əsas məqsədi həm folk­lor­şü­nas, həm də tarixçi alimlərin diqqətini bu ciddi və vacib məsələyə yönəltmək idi.

Folklor və tarix ilk baxışda həm təfəkkür tipinə (birincisi epik, ikincisi empirik), həm də predmet və təsvir üsullarına görə bir-birindən o dərəcədə fərqlənir ki, onları eyni müstəvidə nəzərdən keçirmək bəzən bir qədər qeyri-elmi görünür. Lakin bu iki kateqoriya arasında yaxınlıq həm də o qədər güclüdür ki, hətta deyə bilərik ki, folklorsuz tarix və tarixsiz folklor mümkün deyil. Ən azı ona görə ki, ən qədim folklor mətnləri tarixin bu və ya digər anını, hadisəsini əks etdirdiyi kimi, elmə məlum olan ilk klassik tarix kitabları da (Herodotdan üzü bəri) xeyli dərəcədə məhz qədim folklor mətnləri – rəvayətlər, əfsanələr və s. əsasında yazılmışdır. Və ya ən azı ona görə ki, bəşəriyyətin tarixi inkişafının yazıyaqədərki mərhələsində tarixin özü də nəsildən-nəslə məhz şifahi şəkildə – folklor mətnləri vasitəsilə ötürülmüşdür.

Buna görə də M.Kazımoğlu məsələni diqqətlə təhlil edərək, folklor janrla­rının spesifikasının nəzərə alınmamasının folklorşünaslıqda tarix məktəbinin nöqsanı olması fikri ilə razılaşır və belə bir elmi mövqeyi bölüşür ki, bu və ya digər folklor janrında tarixilik nə qədər qabarıq olursa-olsun, “bu qabarıqlıq həmin janrların poetik sistemini dəyişdirə bilmir, əksinə, tarixi hadisələrin və tarixi şəxsiyyətlərin təsviri janrın poetikasına tabe olur”.

Müəllif fikirlərini bir az da konkretləşdirərək, tarixiliyin daha qabarıq ol­duğu epos janrı və Azərbaycan türklərinin iki zirvə kitabı olan “Dədə Qorqud” və “Koroğlu” eposları üzərində müqayisəli-tipoloji təhlil aparır və bir daha yekun qərar verir: “Ən möhtəşəm, ən təsirli tarixi hadisə belə folklorda məhz folklorun öz tələblərinə uyğun şəkildə əks olunur. Folklorun aparıcı janrlarından olan eposda tarixilik baxımından başlıca tələb və şərt tarixi gerçəkliyin epik gerçəkliyə uyğunlaşdırılmasıdır”.

Daha sonra M.Kazımoğlu görkəmli folklorşünas B.N.Putilovun “epik ob­raz tarixi şəxsiyyətə qədər də mövcud olur, tarixi şəxsiyyət bu obraza ad və bir az da “bioqrafik” material verir” fikrini inkişaf etdirərək yazır: “Bu, o deməkdir ki, xalq təsəvvüründə müdrik qoca arxetipi var, Dədə Qorqud adlı tarixi şəx­siyyət bu arxetipin eposda ifadəsinə impuls verir. Yaxud xalq təsəvvüründə ye­nil­məz qəhrəman arxetipi var, Koroğlu adlı tarixi şəxsiyyət bu arxetipin eposda ifadəsinə impuls verir”.

M.Kazımoğlunun bu elmi qənaətdən çıxardığı elmi nəticə də məntiqidir: “Tarixi hadisələri və tarixi şəxsiyyətləri əks etdirməkdən daha çox xalq təsəv­vüründəki arxetipləri əks etdirmək bütövlükdə folklorun səciyyəvi xüsusiyyət­lərindən biri kimi özünü göstərir”.

Kitaba daxil edilmiş “Ustad aşıq və tarixi ənənə” məqaləsində isə folklor­şünaslığımızda nisbətən daha çox tədqiq edilən aşıq sənətindən bəhs edilsə də, müəllif bu dəfə də dərhal diqqəti bu sahənin ən zəif nöqtəsinə yönəldir: “Bizdə sazın sözdən, sözün sazdan ayrı öyrənilməsi, aşıq şeirinin aşıq musiqisindən nə dərəcədə asılı olmasına diqqət yetirilməməsi bu sahəyə aid tədqiqatların lazımi istiqamətdə getməsinə maneçilik törədir.” Bu məsələdə müəllif tamamilə haq­lıdır, doğrudan da, sovet dövrü folklorşünaslığında aşıq şeirindən daha çox yazılı ədəbiyyatın faktı kimi danışılıb, belə demək mümkünsə, Səməd Vurğunun qoşması ilə Aşıq Ələsgərin qoşmasının təhlili arasında heç bir fərq olmayıb, eyni metodoloji yanaşma, şeirin məzmununun təsviri, poetik xüsusiyyətlərinin şərhi və bütün bunların sonunda şairin (aşığın) ideyası. Halbuki “aşıq şeiri nəinki məzmun, həm də formasına görə dastan ifasına, həmin ifa zamanı çalınan saz havalarının ritm və ahənginə tabe etdirilir.” İfa prosesində yaranan aşıq şeirinin bəzən elə sirləri olur ki, onu aşıq müsiqisindən təcriddə izah etmək müm­kün deyil. Bu cür yanaşma aşıq sənəti ilə ozan sənətini eyni etno-kultu­roloji sistemin tərkib hissəsi hesab etməyə də imkan verir.

Müəllifin aşıq sənəti ilə bağlı düşüncələrini XX yüzil aşıq sənətimizin nə­hənglərindən olan Aşıq Şəmşirin ifaçılıq və yaradıcılıq özünəməxsusluğu üzə­rində ümumiləşdirməsi də uğurlu alınmışdır.

AMEA Folklor İnstitutu yarandığı vaxtdan (2003-cü il) Azərbaycan folk­lor mühitində ciddi bir canlanma başlanmışdır. İnstitutun fəaliyyətinin 2011-ci ilə qədərki birinci mərhələsində əsas diqqət sovet dövründə yaxşı-pis toplanmış folklor materiallarının seçilib nəşr olunmasına yönəldilmiş və bu sahədə xeyli iş görülmüşdür. 2011-ci ildən sonrakı ikinci mərhələdə isə əsas diqqət Azərbaycan folklorunun ən prioritet məsələsinə – folklorun toplanması, sistemləşdirilməsi və yeni toplanmış materialların nəşri məsələsinə yönəldildi. Qloballaşan dünyada, qapıları taybatay açılan yad mədəniyyətlərin böyük bir axınla milli mədəniy­yət­ləri öz ağuşuna alıb aparmaqda olduğu bir dövrdə tarixi min illərlə ölçülən milli mədəniyyətimizi, milli mənəvi dəyərlərimizi qoruyub saxlamağın ən optimal yollarından biri də məhz bu idi və Muxtar Kazımoğlunun rəhbərliyi altında Folk­lor İnstitutu da məhz bu yolu tutdu. Folklor İnstitutu otaqlardan və kabi­netlərdən çıxıb, bölgələrə yollandı, qısa vaxtda “Qarabağ folklorunun toplan­ması və sistem­ləşdirilməsi” layihəsinin icrasına başlanıldı, “Folklorun toplan­ması və sistem­ləş­dirilməsi problemləri” mövzusunda elmi konfrans Şamaxıda, “Qarabağ folkloru: problemlər, perspektivlər” mövzusunda Respublika Elmi Konfransı Ağcabədidə, “Ümumtürk kontekstində Qarabağ xalq oyunları və tamaşaları” mövzusunda Beynəlxalq Elmi Konfrans Tərtərdə keçirildi, Qaxda, Zaqatalada, Balakəndə folklorun aktual məsələləri ilə bağlı dəyirmi masalar təşkil edildi. Nəticə artıq göz qabağındadır: qısa vaxtda minlərlə yeni mətnlər toplanıb ortaya qoyuldu, “Qara­bağ: folklor da bir tarixdir” adlı yeni toplanmış nümunələrdən ibarət çoxcildliyin 9 cildi çapdan çıxdı. Borçalıdan, Masallıdan, Saatlıdan, Yardımlıdan, Şəkidən yeni toplanmış folklor örnəkləri kitab şəklində nəşr edildi, Cənubi Azərbaycan folklor nümunələrindən ibarət dörd kitab işıq üzü gördü.

Bütün bu işlərin yüksək səviyyədə həyata keçirilməsi təkcə böyük təş­kilatçılıq, zəhmət yox, həm də elmi-nəzəri baza tələb edirdi. M.Kazımoğlunun “Folklor həm keçmiş, həm də bu gündür” kitabına daxil edilmiş “Folklorun toplanması və sistemləşdirilməsində bəzi təməl prinsiplər”, “Qarabağ folkloru: 1. Problemlərdən perspektivlərə doğru. 2. Görülən işlər və çıxarılan bəzi nəti­cələr” məqalələri də məhz bu nəzəri bazanı yaratmaq üçün qələmə alınmışdı.

Qarabağ folkloru ilə bağlı bu gün Folklor İnstitutunda görülən işlər xüsusilə möhtəşəm və təqdirəlayiqdir. “Qarabağda və Qarabağ ətrafında baş vermiş məlum icti­mai-siyasi hadisələr bu bölgənin tarix və mədəniyyətini, folk­lor və etnoqrafiyasını yenidən öyrənməyi bir zərurətə çevi­rib” – deyən M.Kazımoğlu bu bölgənin folklor örnəklərinin təcili olaraq toplanıb sistem­ləş­dirilməsinin milli və elmi zəruriyyətini ortaya qoyur: birincisi, Qarabağdakı tari­xi torpaqlarımızın işğalı, əhalinin məcburi qaçqın, köçkün həyatı yaşamağa məhkum olması bu bölgənin folklor mühitinin dağılmasına, söyləyici audito­riyasının daralmasına və informatorların passivləşib sıradan çıxmasına səbəb olur, ikincisi də unutmaq lazım deyil ki, “Qarabağ əha­lisindən toplanan folklor örnəkləri sözün həm konkret, həm də geniş mənasında Qarabağın tarixini əks etdirir. Hər hansı xalq mahnısı və bayatı, əfsanə, rəvayət, nağıl və dastan sözün geniş mənasında bizim bir xalq olaraq Qarabağda mənəvi varlığımızın tari­xindən xəbər verir. Digər tərəfdən, bir çox folklor örnəklərində, xüsusən də əfsanə və rəvayət­lərdə real tarixi hadisələrin izinə düşmək olur”.

Ümid edirik ki, Folklor İnstitutu Qarabağ bölgəsi ilə bağlı gördüyü bu ümummilli işi gələcəkdə Vətənimizin itirilmiş və “qıraqda qalan” digər bölgə­ləri (Qərbi Azərbaycan, Borçalı, Dərbənd və s.) ilə bağlı da davam etdirə­cəkdir.

“Azərbaycan folklorşünaslığı: tarix və müasirlik” məqaləsində folklorşü­naslıq elmimizin tarixinə ponaramatik bir baxış ortaya qoyulmuş, Avropada bir qədər əvvələ təsadüf etsə də, Azərbaycanda XIX yüzilin sonları, XX yüzilin əvvəllərində formalaşmağa başlayan bu elmin yaranma tarixi, inkişaf dövrləri, meyl və məktəbləri, təhlil istiqamətləri barədə aydın təsəvvür yaradılmışdır. Məqalədə folklorşünaslıq tariximizdə az-çox yeri olan şəxsiyyətlər, dərgilər, dərsliklər, qurumlar dəyərləndirilmiş, elmi baxışlar təhlil olunmuş, dünənlə bu gün arasındakı elmi varislik əsaslandırılmışdır. Mövzunun folklorşünaslığımız və xüsusilə gənc folklorşünaslarımız üçün mühüm elmi əhəmiyyətini nəzərə alaraq, gələcəkdə onun irihəcmli bir monoqrafiya şəklində işlənməsini arzu edərdik.

Kitaba daxil edilən “Folklor elmimizin bir mənzərəsi” məqaləsi sanki elə bu istiqamətdə irəli atılmış addımlardan biridir. Burada müəllif çağdaş folklor­şünas­lığımızın görünən simalarından olan Füzuli Bayatın folklorşünaslıq fəaliy­yəti üzə­rində geniş dayanmışdır. Bu da təsadüfi deyil, çünki “F.Bayatın elmi yaradıcılığı çağdaş Azərbaycan folklorşünaslığının inki­şaf istiqamətlərindən danışmağa kifa­yət qədər əsas verir.” Müəllif Füzuli Bayatı xüsusilə “çağdaş dünya folklorşü­naslığının nəzəri istiqamətlərindən xəbərdar olan” bir folklor­şünas alim kimi sə­ciy­yələndirmiş, onun Azərbaycan və ümumtürk folklorunun mifologiya, şama­nizm, sufizm, aşıq sənəti və s. kimi təməl problemlərinə mo­noqrafiyalar həsr etdi­yini xatırlatmış, lakin əsas diqqəti alimin son əsərlərindən olan “Folklor dərsləri” əsərinə yönəltmiş, bu əsərin məziyyətlərindən bəhs etmişdir.

Folklorşünaslıq elmimizin ən aktual məsələlərindən biri də folklor əlaqə­ləri olduğundan M.Kazımoğlunun “Folklor həm keçmiş, həm də bu gün­dür” kitabında bu məsələnin müxtəlif aspektlərinə iki məqalə həsr edilmişdir. Bun­lardan biri (“Folklor və Qafqaz evi”) lokal məkanda (Qafqazda) yaşayan xalq­la­rın folklor əlaqələrinə, digəri isə (“Şərq-Qərb folklor əlaqələrinin bəzi istiqa­mətləri”) nisbətən daha qlobal məkanda (Şərq-Qərb kontekstində) folklo­run əlaqə spesifikasına həsr edilmişdir.

“Folklor və Qafqaz evi” məqaləsində Şimali və Cənubi Qafqaz xalqları ilə Azərbaycan türklərinin folklor örnəkləri arasında tipoloji müqayisələr aparan müəllif maraqlı nəticələrə gəlir, bəzi alimlərin Qafqaz eposları arasındakı obraz, motiv və süjet səsləşmələrinin mənbəyini məxsus olduqları xalqlarda görmə­lə­rinin qeyri-elmiliyini əsaslandırmaqla, həmin alimlərdən bir pillə yuxarıda daya­naraq, folklorda daha çox Qafqaz xalqlarını ayıran yox, birləşdirən mə­qamlara diqqət çəkir və bununla da biz bu yazıda Azərbaycan aliminin elmi tolerantlığının timsalında Azərbaycan xalqının milli tolerantlığının bir daha şahidi oluruq.

Xüsusilə Azərbaycan və ümumtürk folklor element və mətnlərini ucdan­tutma və heç bir ciddi elmi arqument və məntiqə əsaslanmadan özlərinə çıxan erməni alimlərinə cavab olaraq, M.Kazımoğlu yenə də özünə və mənsub olduğu Azərbaycan xalqına xas yüksək elmi mədəniyyət nümayiş etdirərək bunu tarix boyu bölgədə üstün siyasi və mənəvi mövqeyə malik olan Azərbaycan xalqının və Azərbaycan folklorunun qonşu xalqlara təsiri kimi izah edir.

Şərq-Qərb folklor əlaqələrindən bəhs edərkən isə tədqiqatçı XIX yüzilin əvvəllərindən folklorşünaslığın diqqətini xüsusilə cəlb edən beynəlxalq obraz, motiv və süjetlərin öyrənilməsi zamanı meydana gələn müxtəlif nəzəriyyələri yada salır. Onlardan əsasən beşi – mifoloji, iqtibas (miqrasiya), tarixi-coğrafi, antropoloji və tarixi nəzəriyyələr üzərində dayanır, onların hər birinin spesi­fikası, hətta doğru və yanlış tərəfləri ilə bağlı əsaslandırılmış təhlillər aparır. Bu nəzəriyyələrin yaradıcıları və görkəmli nümayəndələrinin mülahizə və müd­dəalarını geniş təhlil edir, hətta bəzən onlarla mübahisə etməkdən də çəkinmir.

Beləliklə, göründüyü kimi, bütün kitab boyu Azərbaycan folklorunun və folklorşünaslığının ən aktual məsələlərinə diqqət yetirilmiş, elmi münasibət bil­dirilmişdir. Kitabın sonundakı “Folklor həm keçmiş, həm də bu gündür” mü­sahibəsi ilə isə M.Kazımoğlu ümumiyyətlə Azərbaycan folklor mühitinə frontal bir baxış sərgiləmiş, Folklor İnstitutunun bu günə qədər gördüyü və bundan sonra görəcəyi işlər barədə geniş məlumat vermişdir.