Azərbaycan Texniki Universiteti Paşazadə Elvin Malik oğlu Qrup: 312a5 fb com/cinusoid add me; twitter com/cinusoid instagram com/cinusoid

Sərbəst iş №4

Avropa səyyahları Azərbaycan haqqında

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan tarixi .VII cilddə, I cild, Bakı 1998, səh, 44-165

2. Azərbaycan tarixi (Z.Bünyadovun redaktorluğu ilə), Bakı,

1994, səh. 19-57

3. Azərbaycan tarixi. (İ.Əliyevin redaktorluğu ilə) Bakı,

1996, səh. 8-33

4. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.Bakı, 1989, sənəd 7 -13

5. Əhmədov Q. Bu günə necə gəlib çıxmışıq. Bakı, 1989

6. Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi. Bakı, 1993.

7. Kitabi- Dədə-Qorqud. Bakı, 1988.

8. Səfərov Y. Qədim Azərbaycan: Nə bilirik.Bakı, 1989.

Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində qədim Antik ədəbiyyatın böyük əhəmiyyəti vardır. Miletli Hekatey e.ə. VI-V əsrlərdə “Yerin təsviri” əsərində Cənubi Azərbaycanda yaşamış matienlər, Arazboyu müklər, Kaspi dənizi sahillərində katann tayfalarının yaşa-maları haqqında məlumat verir. O dövrün müəllifləri Xaron, Ksanf, Hellanik və b. Azərbaycan haqqında məlumatlar verirlər. Azərbaycan ərazisi və əhalisi haqqında nisbətən geniş məlumat “Tarixin atası” sayılan Herodotun “Tarix” əsərində verilmişdir. Onun Madalılar və Mada (Midiya), skiflər (iskitlər; iskuzlar) və onların Asiya vilayətlərinə yürüşləri, Azərbaycan tayfaları - müklər, utilər, saqartilər, matienlər, kaspilər və b. haqqında məlumatları çox qiymətlidirlər. Qədim Yunan və Roma tarixçi və coğrafiyaşü-naslardan Amasiyalı Strabon (e.ə.63-b.e.23), Ptolomey, Plini, Ktesi, Tit Livi, Tatsit, Ammian Marselin, Yuli Solin və b. Şərq aləminə həsr etdikləri əsərlərdə Azərbaycanın əhalisi, coğrafiyası, siyasi hadisələr, əhalinin etnik tərkibi və məşğuliyyətləri haqqında çox qiymətli məlumatlar vermişlər.

Strabonun ”Coğrafiya” adlanan sanballı əsəri bizim üçün əvəzolunmaz mənbədir. Yazıları dövrümüzə qədər gəlib çatmış antik müəlliflərin heç birində Albanlar haqqında “Coğrafiya” da verilənlər qədər məlumat yoxdur. Onun Atropat Madası və ya Atropa-tenanın Böyük Midyanın bir hissəsi olması, bu ölkənin öz adını sərkərdə Atropatın adından götürməsi kimi məllumatları çox qiymətlidir. Strabon Qafqaz Albaniyası, onun vilayətləri, 26 dildə danışan tayfalar haqqında geniş məlumatlar verir.

Məşhur Roma tarixçisi, 35 kitabı qorunub saxlanmış “Roma tarixi” əsərinin müəl-lifi Tit Livi (e.ə 59-b.e. 1) Roma hücumları dövrü albanları haqqında, modollar və ka-dusilər haqqında məlumat verir.

Böyük Plininin (23-79) “Təbii tarixi” bizim üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. O, 350 yunan və 150 Roma müəlliflərinin əsərlərindən istifadə edərək yazdığı bu əsərdə Azərbaycanın təbiəti, əhalisi, burada məskunlaşmış tayfaların məişəti haqqında bir sıra çox qiymətli məlumatlar verir.

“Səlnamələr” və “Tarix”lər kimi xüsusilə seçilən çoxlu əsərin müəllifi, Romalı tarixçisi Korneli Tasit (55-117 illər) də bizə bir sıra qiymətli məlumatlar çatdırmışdır. Onun əsərlərinin Romanın Qafqaz ölkələri, o cümlədən Albaniya, Parfiya ilə münasibət-lərindən bəhs edilən səhifələri müstəsna əhəmiyyətə malik mühüm qaynaqdır.

IV əsrdən sonrakı Azərbaycan hadisələri, xüsusilə hin və türk tayfalarının Ön Qaf-qaza axını barədə, onların qədim etnik adları barədə Bizans qaynaqları (Menandr, Pro-kopi, Aqafi,Lordon və b.) müxtəlif məlumatlar saxlamışlar.

Orta əsrlər dövrünün öyrənilməsində fars, ərəb və erməni mənbələrinin böyük rolu olmuşdur. Pəhləvi dilində daş, qala divarı üzərində həkk olunan bir sıra epiqrafik yazı-larda Azərbaycanın ölkə adları öz əksini tapmışdır. Daş və saxsı üzərində yazılmış, cəmi yeddi-səkkiz cümlədən ibarət alban epiqrafik yazılarının oxunuşu və anlayışı çətindir.

Ərəb müəllifləri VII əsrdən etibarən Azərbaycan hadisələrinə diqqət yetirmiş və nisbətən müfəssəl məlumatlar saxlamışlar. Onlardan Bəlazuri, İbn Xordadbeh, İbn Havkəl, İbn əl-Əsir, Təbəri, Müqəddəsi, Yaqut Həməvi, Məsudi və b. Azərbaycanda mövcud olan dillər, ölkənin adı, siyasi hadisələri və s. haqqında məlumatlar vermişlər. Həmin mənbələrdə Azərbaycan adının mənşəyi barədə mövcud olan mülahizələri sax-lamış, burada türklərin ta qədimdən yaşadıqlarını qeyd etmişlər.

Orta əsr yazılı mənbələri bizim üçün çox zəngin məlumatlar verir. XI –XVIII əsrləri əhatə edən bu yazılı mənbələr müxtəlif dillərdə, o cümlədən ərəb, fars və türk dillərində yazılmışdır.

Ərəb müəllifi 1bn əl- Əsir sələflərinin əsərlərindən istifadə edərək Azərbaycan ərazisi və tarixi barədə müxtəlif məlumtları qeydə alınmışdır. Həmdullah Qəzvini Azərbaycanın coğrafiyası-şəhər, dağ, çay və təbii sərvətləri, əhalisinin etnik tərkibi barədə məlumat verir. Rəşidəddin əsərlərində Azərbaycanda monqol hakimiyyəti döv-rünü və həmin dövrün siyasi iqtisadi və etnik məsələlərini işıqlandırmışdır. Səlcuqların hakimiyyəti haqqında Sədrəddin Hüseyninin çox qiymətli məlumatları vardır. Digər orta əsr müəlliflərindən Əl –Bakuvi, Ən-Nəsəvi, Məhəmməd Naxçıvani, Həsənbəy Rumlu, Xondəmir, İsgəndər Munşi, Əylisli Zəkəriyyə, Övliya Çələbi və b.-nın məlumatları orta əsr Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün qiymətli mənbələr sayılırlar.

Azərbaycana gələn Avropa səyyahları Adam Olearı, Devallı, Jan Şarden, Kempfer, Tomas Herbert və b.Azərbaycanın iqtisadi, siyasi, mədəni və etnik tarixinə dair çoxlu məlumatlar vermişlər.

Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində Moisey Kalanknatuklinin “Albaniya tarixi “ adlı əsərinin çox böyük əhəmiyyəti vardır. “Albaniya tarixi” əsəri bənzərsiz tarixi yol keçmiş əsərlərdən biridir. Onun hansı xalqın tarixi olması haqda qızğın mübahisələrin arası kəsilmir. Ancaq onu mənimsəmək istəyən, onu başqa xalqın adına çıxmaq istə-yənlərə əsərin öz yazısı, öz ruhu, heç bir şeyə uyuşub qarışmayan öz “dəst-xətti” gös-tərir ki, o yalnız bir xalqın tarixinin malıdır. Yalnız bir xalqın 600-700 il çərçivəsində yaşadığı ağ günlərə sevinən, ağrılı –acılı, qanlı-qadalı günlərə isə göynəyib ağrıyan bir əsərdir. Bu xalq Şərqi Zaqfqaziyada yaşamış, indiki azərbaycanlıların soykökündə da-yanan albanlar olmuşlar. Buna görə də “Albaniya tarixi “ kitabi bizə qədər erməni (qra-bar) dilində gəlib çatsa da, ona sahib sayıla biləcək yeganə tarixi varlıq yalnız alban-ların özüdür. Tarixdə bu və ya başqa dillərdə yaranmış əsərlər çoxdur. Məsələn İbn Sina, əl-Biruni, Fərabi və başqaları ərəb dilində yazıb yaratmışlar. Ancaq belə bir fakt həmin əsərlərin milli-tarixi ünvanı üçün göstərici deyildir. Azərbaycan tarixşünaslığında yalnız bir fikir vardır. Bu əsərin erməni-qrabar dilinə çevirilməsi VIII əsrdə Ərəb xilafətinin köməyi ilə erməni- qriqoriyan kilsəsinin Albaniyanı öz nüfuzuna tabe etməsi ilə bağlıdır.