Азярбайъан милли елмляр академийасы

YAZIQ SÜLEYMANI SALDIN ƏNGƏLƏ
Sədərək (1) kənd orta məktəbində müəllim işləyən, şair Vaqif Məmmədov (2) mənə bir neçə bəndlik vəzni, qafiyəsi, ahəngi pozulmuş şer parçaları verdi: «Bəlkə sən bir yana çıxara bildin» – dedi. Misralarda bir neçə ad vardı: Süleyman, Budaq, Pəsərək və Süleymanın anası Gövhər.

Axtarış üçün bu az deyildi. Açar rolunu oynaya bilərdi. Amma çətini o idi ki, Naxçıvan bölgəsi İranla, Türkiyə ilə sərhəd olduğundan burada qaçaq çox olub. Dağlar, meşələr qaçaqları həm qorumuş, həm də yedirtmişdi. Rusiya hökuməti onları lap cidd-cəhdlə təqib edəndə Arazı keçib üç-beş ay, bəzən də illərlə İranda, İraqda, Türkiyədə daldalanır, ara sakitləşəndə yenidən geri dönür, qəflətən bir tufan qoparır, çar məmurlarının dincliyini pozurdular. Çar mə’murları Tiflisə-canişinliyə, Peterburqa – hökumət dairələrinə «Öldürdük!» deyə sevinclə xəbər verdikləri, orden-medal, mükafat aldıqları bir vaxtda qəflətən «ölmüş» qaçaq yenidən meydan sulayıb.

Atasının adını, doğulduğu kəndi bilmədən 150 illik bir zaman içində yaşamış qaçaq haqda bilgi toplamaq olduqca çətin olur. Bir tərəfdən də təxminən eyni zaman kəsiyində, eyni bölgədə yaşamış, adları da eyni olan qaçaqlar haqqında gəl, bilgi əldə et, görüm, necə edirsən?!

Naxçıvan bölgəsində Süleyman adlı üç qaçaq haqqında dumanlı bilgim vardı. Rusiyanın jandarma və polis idarələrinin gizli yazışmalarından arxivlərdə qalmış sənədlərdə qaçaq Süleyman adına rast gəlmişdim. Lakin bu bilgilər də aydın deyildi. Gizli yazışmalarda hansı Süleymandan söhbət getdiyini aydınlaşdırmaq olmur. Bunu yazanların heç özləri də dəqiq bilmirlər.

Haqqında az-çox bilgim olan Süleymanlardan biri Arayatlı Süleyman adı ilə tanıdılan Süleyman Ağahüseyn oğludur. O, 1872-ci ildə Füzuli rayonunun Əhmədallar kəndində doğulub. 1891-ci ilin yazında Şuşa qalasına aparılarkən qaçıb. Quzey və Güney Azərbaycanda daha çox məşhur olub. Səttərxanın rəhbərlik etdiyi məşrutə hərəkatına (1906-1909) yardım edib. Qaçaqlar arasında nisbətən siyasiləşmiş şəxs olub. 1917-ci il aprelin 5-6-da Acıdərədə (Güney Azərbaycan) Rusiya və İran hökumət qoşunlarına qarşı döyüşdə həlak olub. (3)

Tivili Süleymanı 1918-ci ilin yayında erməni quldurbaşısı Andranik Ozanyan 17 kənd ağsaqqalı ilə birlikdə danışıq aparmaq, sülh şərtlərini müəyyənləşdirmək adı altında bir evə toplayır. Silahlarını təhvil verib danışmağa gələnlərin toplaşdığı evi Andranik odladır, kəndi də dağıtdırır. Deyilənə görə, Tivili Süleyman 25 il qaçaq olub.

Dərələyəzli (4) Süleyman haqqında isə bilgim lap az idi. Şeri Vaqif müəllim sədərəklilərdən topladığına görə axtarışa da o bölgədən başladım.

Sovxoz (5) kəndində yaşayan, yaşı 80-i keçmiş Süleyman Əhmədovun söhbətləri axtarışımıza ipucu oldu. O dedi:

– Eşitdiyimə görə, Süleyman Dərələyəzin Qaraqaya, ya da Ayısəsi kəndindən olub. Danzik (6) kəndinin örüşündə – Zərdə dərədə öldürülüb. Danziklilər indi Xanlıqların (7) üstündəki qəsəbədə (8) yaşayırlar. Onnar yaxşısını bilər.

– Süleyman əmi, Qaçaq Süleyman haqqında şerlər var. Bu şerlər hansı Süleymana qoşulmuş olar? – sualımıza kişi belə cavab verdi:

– Hansı şeri deyirsiniz? Qocalmasaydım, Süleymannan sizə çox şer deyərdim. Huşum yaman dağılıb. Aşıxlar bir gecə Süleymannan danışar, oxuyardılar. Yadımda qırıq-sökük bunlar qalıb: