Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи азярбайжан дювлят игтисад университети

FƏSİL II. Asimmetrik informasiya modelinin qurulmasına təsir edən amillər

2.1. Asimmetrik informasiya modelinin qurulmasında

ictimai seçim anlayışı

Əgər müxtəlif insanların hərəkətləri öz aralarında razılaşdırılmamış olarsa, cə­miyyət normal yaşaya bilməz. Tarixən fərdlərin hərəkətlərinin razılaşdırılmasının iki mexanizmi formalaşmışdır: bazar mexanizmi və ictimai seçim mexanizmi. Hər iki halda fərd informasiya siqnalının mənbəyi kimi çıxış edir, lakin razılaşma mexanizmi isə belə siqnallar çoxluluğunun cəmiyyət üzvlərinin hərəkətini müəyyən edən vahid siqnala çeviricisi kimi çıxış edir.

Razılaşmanın bazar mexanizmi bazar subyektlərinin fərdi tələb və təklif əyriləri haqqında informasiyasını yeniləşdirir və satıcıların və alıcı­ların davranışını müəyyənləşdirən, vahid siqnal kimi çıxış edən, tarazlı qiyməti for­malaşdırır. Bununla belə bazar subyektinin “bazar qərarına” təsir dərəcəsi onun iqti­sadi hökmranlığından, başqa sözlə, malı satmaq və yaxud almaq qabiliyyətindən asılıdır.

Bazar mexanizmi cəmiyyət üzvlərinin hərəkətlərini razılaşdıra bilmədiyi hallarda ictimai seçim mexanizmi tətbiq olunur. Cəmiyyət üzvlərinin razılaşdırılması nəzərdə tutulan hərəkətləri həm iqtisadiyyata, həm də ictimai həyatın digər sahələrinə də aid edilə bilər. Qərar qəbuletmənin bazar mexanizminin və ictimai seçim mexanizminin fəaliyyətlərinin başlıca prinsipləri köklü surətdə bir-birindən fərqlənir: bütün fərdlər üçün onların hər birinin “ictimai qərara” təsir dərəcəsi fərdlərin iqtisadi hökmranlığından asılı olmayaraq bərabər olmalıdır. Başqa sözlə, ictimai seçim mexanizmi “bir nəfər–bir səs” prinsipinə əsaslanır, yəni onun əsasında siyasi demokratiya ideyası durur. Beləliklə, ictimai seçim demokratik cəmiyyətin siyasi institutları vasitəsilə fərdi hərəkətlərin qeyri-bazar razılaşdırılması proseslərinin məcmusundan ibarətdir. İctimai seçim fərdi fikirlərin nümayişi və nəzərə alınması, başqa sözlə, səsvermə prosesidir.

Bazar mexanizmi və ictimai seçim mexanizmi arasındakı fərqlər aşağıdakılardan ibarətdir:

• 
  yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ictmai qərar qəbuluna fərdin təsir dərəcəsi onun iqtisadi hökmranlığından asılı deyildir və bir səslə ölçülür;
  
• 
  bazar subyekti dərk etmir ki, o, bazar qərarının qəbulu prosesinin iştirakçısıdır və həmin prosedurun mahiyyətini başa düşmür. Bazar qərarının kəmiyyət pa­rametrləri onun yalnız iqtisadi fəaliyyətinin istiqamətinin müəyyən olunması­na xidmət edir və məcburi xarakter daşımır. İctimai seçim subyekti ictimai qərarın işlənib hazırlanmasına təsir göstərmək məqsədilə, fəaliyyətində rəhbərlik üçün qəbul etdiyi və özünün üstünlük verdiyini şüurlu surətdə nümayiş etdirir;
  
• 
  qarşılıqlı bazar fəaliyyəti həmişə Pareto-yaxşılaşmalara gətirib çıxarır. Əgər razılaşma sazişi tərəflərdən hər hansı birinin marağına cavab vermirsə, həmin razılaşma könüllü surətdə bağlanmayacaqdır. Əgər ictimai qərar yekdilliklə qəbul edilməzsə, o zaman həmin qərar azlıqda qalanlar üçün zərər gətirəcəkdir;
  
• 
  bazar subyekti maraqlıdır ki, onun üstünlük verdiyi cəhətlər rəqiblərinin üstünlük verdiyi cəhətlərdən yüksək dərəcədə fərqlənsin. Əgər, misal üçün, digər alıcıların hər hansı bir mala tələbi aşağıdırsa, o zaman həmin mala bərəbər çəkili aşağı qiymət qoyulacaqdır və bu da alıcılar üçün sərfəli olacaqdır. Bununla belə, ictimai seçim zamanı fərd maraqlıdır ki, daha çox insanın üstünlük verdiyi, onun özünün şəxsi üstünlükləri ilə üst-üstə düşsün. Həmfikirlərin sayı nə qədər çox olarsa, fərd üçün lazım olan ictimai qərarın qəbul edilmə ehtimalı da bir o qədər çox olacaqdır.
  

İctimai qərar qəbulu prosesi verilmiş variantlar yığımı içərisindən yeganə variantın, yaxud alternativin seçilməsindən ibarətdir. Alternativ yekun olaraq qəbul edilməzdən əvvəl fərdlər öz aralarında özlərinin üstün hesab etdikləri variant haqda informasiya mübadiləsini edirlər və bu və ya digər alternativi dəstəkləyən qrupu formalaşdırırlar. Alternativi dəstəkləyən qrupun yaradılması prosesi ictimai seçimin daxili məsrəfləri – nümayişlərlə əlaqədar olan və fərdi üstünlüklər haqda informasiya mübadiləsi və dəstək qrupunun formalaşdırılması ilə bağlı məsrəflərlə birləşir. Belə məsrəflərin olması əsas etibarə ilə fərdlərin xeyli vaxt sərfiyyatı ilə şərtlənir. Dəstək qrupunun sayı nə qədər çox olarsa, onun üzvləri arasında şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı fəaliyyət nə qədər çox olarsa, bütün digər bərabər şərtlər altında ictimai seçim məsrəfləri də bir o qədər çox olacaqdır. Beləliklə, daxili məsrəflər dəstək qrupunun sayının artan funksiyası kimi baxıla bilər. Əgər səsvermə subyektlərinin sayı verilmişdirsə, o zaman həmin funksiyanın arqumenti kimi dəstək qrupunun çəkisi, yəni səsvermədə iştirak edənlərin ümumi sayında qrup üzvlərinin xüsusi çəkisinin qəbul edilməsi əlverişli hesab olunur. Daxili məsrəflərin dəstək qrupunun çəkisindən asılılığı şəkil 1.-də D əyrisi ilə təsvir edilmişdir: