B. A. Nazarbayeva

Kimyoviy datchiklarning muammolari. 
Kimyoviy datchiklarning asosiy 
muammosi shundan iboratki, 
tadqiy qilinadigan kimyoviy reaksiyalar datchikning 
o‘zini o‘zgartiradi, 
taassufki, bu jarayon qaytmaydigan jarayon bo‘ladi. Masalan, 
suyuq elektrolitlar asosidagi elektrokimyoviy elementlar (elektr tokini elektronlar 
hisobiga emas, balki ionlar yordamida o‘tkazadigan materiallar) har bir o‘lchashda 
unchalik katta bo‘lmagan miqdorda elektrolitni yo‘qotadi, shu sababli yoki uning 
ustiga doimo qo‘shimcha ravishda elektrolit quyib turish, yoki maydon 
tranzistorlari asosidagi kimyoviy detektorlar kabi boshqa tipdagi datchiklardan 
foydalanish kerak bo‘ladi.
Boshqa bir muammo shu bo‘lib hisoblanadiki, kimyoviy datchiklar kimyoviy 
reagentlarning turli-tuman kombinatsiyalarining cheklanmagan sonining ta’siriga 
tortilishi mumkin, tabiiyki ularning hammasini modellashtirishning iloji yo‘q. 
Bunda yoki plenkali detektorlarning g‘ovaklariga tiqiladigan, yoki sezuvchan 
yuzani o‘zgartiradigan (masalan,ssirkoniyli datchiklarda kremniy ketkazib 
bo‘lmaydigan plenka hosil qiladi) turli ifloslanishlar hisobiga datchiklarning 
kalibrlash jarayonida aniqlangan ishchi parametrlarining jiddiy o‘zgarishlari sodir 
bo‘lishi mumkin. 

---

315 
Uglevodorodlarni detektirlash uchun foydalaniladigan katalitik datchiklarda 
platina elektrodlar va qizdiruvchi elementlar harorat 1000
dan oshganda 
bug‘lana boshlaydi, bu ularning xizmat qilish muddatini kuchli darajada cheklab 
qo‘yadi va uzoq muddatli barqarorlikni pasaytiradi. Muhitda ba’zi bir yoqilg‘i 
materiallarning gazlari mavjud bo‘lganda bug‘lanish tezligi ortadi. Platinaning 
yo‘qolishi simlarning qarshiligining o‘zgarishiga olib keladi, bu datchiklarning 
ko‘rsatishlarining o‘zgarishiga, shuningdek qizdiruvchi platina g‘altaklarning 
qurum bilan qoplanishiga olib keladi.
Kimyoviy ifloslanish ko‘pgina datchiklarning muammosi bo‘lib hisblanadi, 
masalan, katalitik tipdagi detektorlarda kremniy va tetraetilqo‘rg‘oshin sezgir 
elementlarning yuzasiga o‘tirish bilan uglevodorodlarning oksidlanish jarayonini 
sekinlashtiradi, 
bu 
ko‘rsatishlarning 
pasayishiga 
olib 
keladi. 
Ba’zan 
ifloslantiruvchi reagentlarning kimyoviy datchiklarga tushishining oldini olish 
uchun datchiklarga tadqiq qilinadigan tarkibiy qismlarga hech qanday ta’sir 
ko‘rsatmasdan keraksiz moddalarni ushlab qoladigan maxsus filьtrlar o‘rnatiladi.
Yuzadagi akustik to‘lqinlar (YuAT) asosidagi kimyoviy datchiklar sezgir 
adsorbsiyalaydigan plenkalarning tadqiq qilinadigan reagentlar tomonidan 
mexanik ifloslanishiga tortiladi, bu ularning massasining qaytmaydigan 
o‘zgarishiga, va shundan kelib chiqish bilan, kalibrlangan parametrlardan 
chetlashishga olib keladi. Optik tolali detektorlarning sezgir qoplamalari bilan ham 
xuddi shuning o‘zi sodir bo‘ladi, ular doimiy ravishda ketkazib bo‘lmaydigan, 
ularning qaytarish qobiliyatini pasaytiradigan moddalar bilan ifloslanadi, bu tadqiq 
qilinadigan reagentlarning soxta detektirlanishiga olib keladi. 
Faqatgina kimyoviy datchiklarga xos bo‘lgan yana bir muammo bor, u 
shundan iboratki, aksariyat kimyoviy reaksiyalar faqatgina reagentlarning 
muvozanatlangan 
konsentratsiya 
darajalariga 
ega 
bo‘lgan 
stexiometrik 
aralashmalardan foydalanilgan sharoitlarda kechadi. Masalan, reaktiv uglevodorod 
detektorlarida o‘lchashlarni o‘tkazish uchun uglevodorodlarning konsentratsiyasi 
aralashmadagi 
kislorodning 
konsentratsiyasiga 
mos 
kelishi 
zarur. 
Uglevodorodlarning konsentratsiyasi katta bo‘lganda (yoki kislorodning 

---

316 
konsentratsiyasi etarli bo‘lmaganda) uglevodorodlarning faqat bir qismigina 
reaksiyaga kirishadi, bu o‘lchashlar natijalarining pasayishiga olib keladi.