Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

BÜYÜK ŞİŞECİ HAN

348

349

BÜYÜK YENİ HAN

Büyük Yeni Han'ın dış cephesinden (solda) ve içinden görünümler. Fotoğraflar Yavuz Çelenk, 1993

sütunlu bir avlu ortaya çıkmıştır. Çevresi 46 m'lik aralıklarla yerleştirilmiş sütunlar ve geçitlerle çevrili avlunun güneydoğu kesiminde yapı ile bağlantılı 25 m uzunluğunda, 16,50 m genişliğinde bir de apsis bulunmuştur. Ayrıca avlunun ortasında uzanan, 5 m genişliğinde, kaldırım taşından bir yolla karşılaşılmıştır. Bizans döneminde yapılan bir düzenlemede avluya ve galerilere mermer döşenmiş, bu da mozaiklerin günümüze iyi bir durumda ulaşmasına neden olmuştur. Kazılarda değişik tarihlerin yapı kalıntıları ortaya çıkarılmışsa da tahribatın büyüklüğünden, ne amaçla kullanılmış oldukları belirlenememiştir. Ancak Büyük Saray kalıntılarının önemli bir bölümü Mozaik Müzesi karşısındaki, Rıfaî tarikatının Aziz Efendi Tekkesi(->) çevresinde denize doğru uzanan alanda iyi bir durumda görülebilmektedir. Buradaki büyük dehlizler ve saray kalıntıları yeterince incelenmemiş, 1984'te bu alanda bir otel yapımı bile teklif edilmiştir. Tekkenin yanı başındaki Tarım Bakanlığı'na ait yapı ve bahçenin altında da sarayın kalıntıları bulunmaktadır.

Büyük Saray'ın mimari kalıntıları ve mozaiklerinin büyük bir bölümü 1933' te başlayan çalışmalar sonucunda ortaya çıkarılmıştır. Bununla beraber, bulunanlardan daha çoğunun gün ışığına çıkmadığı da bir gerçektir.

Bizanslı mozaik ustaları Büyük Saray' da birbirlerinden değişik resimlerle adeta bir resim galerisini andıran çalışmalar yapmışlardır. Kireç taşı, mermer küpler, camlar, terrakotalar ve değerli taşlar kullanılan bellibaşlı malzemelerdir.

Bizans sanatının bu zengin mozaik kompozisyonlarının tarihlendirilmesinde, yorumlanmasında farklı görüşler öne sürülmüştür, îlk çalışmaları yapan J. H. Baxter, figürlerin MS 4lO'a ait olabileceklerini ileri sürmüştür. D. Talbot Rice, mozaiklerin MS 450-550 arasında yapılmış olduklarını belirtmiştir. A. Grabar MS 5. yy'm ikinci yarısı veya MS 6. yy başları, Prof. Dr. S. Eyice de MS 450-500 tarihleri üzerinde durmuştur.

Türkiye ve Avusturya arasında 1982'de bir ortak çalışma sözleşmesi imzalanmış

Büyük

Saray'dan

kalan

mozaiklerin

sergilendiği

Mozaik

Müzesi'nden

bir görünüm.

Tahsin Aydoğmuş

ve buna göre Avusturya Bilimler Akademisi ile Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü ortak çalışmalarıyla Büyük Saray mozaiklerinin etüt ve konservasyonu-na 16 Mart 1983'te başlanmıştır. Bu çalışmalar periyodik aralıklarla sürmektedir. Döşemenin nem oranının yüksekliği, doğanın zarar veren etkileri, mozaiklerin altındaki harç tabakalarının dağılması, kimyasal, fiziksel ve biyolojik tahribat mozaiklerde gözle görünür dereceye ulaşmıştır. Çalışmaların başlangıcında zararın hangi boyutlarda olduğunu ve bunların nasıl düzeltilebileceğini çözümlemek için öncelikle mozaik temizliği yapılmıştır. I. ve II. dönem çalışmaları sonunda kon-servasyonu yapılanlar Ayasofya ve Aya Irini'de koruma altına alınmıştır.

Büyük Saray mozaiklerinin bir bölümü bugün halen Aya trini'de koruma altındadır ve çalışmalar omda sürmektedir. Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü ile Avusturya Bilimler Akade-misi'nin ortak çalışmalarıyla mozaiklerin de konservasyonu 1994'te bitirilecek, eksikleri tamamlanacak, sonra da yerlerine konulacaktır.

Büyük Saray mozaiklerinde daha çok günlük, kırsal yaşama, av sahnelerine, hayvan dövüşlerine, doğadaki çeşitli hayvanlara, tarımla ilgili sahnelere, çoban, çocuk resimlerine ve mitolojik kompozisyonlara yer verilmiştir. At üzerinde bir hayvana okunu yönelten avcı, kertenkele yiyen griffon, kanatlı aslan, eşeğe saldıran aslan, fil-aslan mücadelesi, leoparın geyiği parçalayışı, tayını emziren kısrak, kaz çobanı çocuklar, keçi sağan köylü, eşeğine yem veren çocuk, testi taşıyan genç kız, sırtında kuzu taşıyan çoban, tarlada çalışan çiftçiler, ipe tırmanan maymun, üzerine yılan dolanmış geyik, mızrakla kaplan avlayan avcı, köpeklerin kovaladığı tavşanlar, pazara giden köylüler, dansözler, koşan adamlar, çayırda gezinen hayvanlar, elma yiyen ayılar, balıkçılar bellibaşlı kompozisyonlardır. Ayrıca mitolojide karşılaşılan Or-pheus çobanı, sırtında Dionisos'u taşıyan Pan, efsanevi avcı Bellerophon'un Chi-maere ile mücadelesi, Odysseus'un Poly-phem ile olan öyküsü de mozaikler üze-

rinde resmedilmiştir. Ayrıca çeşitli doğa ve mimari elemanlarına, kayalara, tepelere, otlara, ağaçlara, tarlalara, nehirlere, göllere, durgun sulara, kapılara, çeşmelere, evlere de burada yer verilmiştir.

Büyük Saray mozaiklerindeki bu kompozisyonlar balık pulu görünümünde oldukça küçük beyaz taşlarla işlenmiş, figürler çoğunlukla çerçeveler içerisine a-lınmıştır. Kompozisyonlarda damalı bir yapım tekniği uygulamasıyla kuvvetli bir gölge-ışık görünümü sağlanmıştır. Stilize şekiller, figürlerin çevik hareketleri ve sert dönüşlerinde, gözle görünür bir enerji ile canlılık vardır.

Büyük Saray mozaiklerinde, Bizans İmparatorluğu'nun her yerinden gelen sanatçılar çalışmıştır. Bundan ötürü de mozaiklerde üslup ve işçilik farklılıkları görülmekte, eyaletlerin kendilerine özgü örnekleriyle karşılaşılmaktadır.

Büyük Saray'ın günümüze ulaşabilen kalıntılarıyla mozaiklerin bir bölümü 25 Eylül 1987'de ziyarete açılan Mozaik Mü-zesi'nde sergilenmektedir.

Bibi. Schneider, Byzanz, 25-29; J. Ebersolt, Le Grand Palais de Constantinople, Paris, 1910; E. Mambourg-T. Wiegand, Die Kaiser Palaste von Konstantinopel, Berlin, 1934; D. Talbot Rice, The Great Palace of the Byzantine Em-perors, I-II, Edinburg, 1958; ay, "On the Date of the Mosaic Floor of the Great Palace of the Byzantine Emperors in the Constantinople", Heüenika, Atina, 1965; J. H. Baxter, "A Mosaic of Vast Promise", The Times, (26-28 Ekim 1935); A. Oğan, "ingiliz Arkeoloji Alimlerinin İstanbul'da Arasta Hafriyatı ve Meydana Çıkan Mozayikler", TTOK Belleteni, 126 (1952), 3-5; E. Yücel, "Büyük Saray Mozaikleri ile Konser-vasyon Çalışmaları", AMY, X (1985), 11-49; ay, The Great Palace. Mosaic Museum, îst., 1988; E. Yücel-W. Jobst, "Bizans imparatorluk Sarayı Mozayiklerine İlişkin Avusturya-Türki-ye Restorasyon Çalışmaları", AMY, X (1985), 80-83; S. Eyice, "istanbul'da Bizans imparatorlarının Sarayı Büyük Saray", STAD, 3 (1988), 3-36.

ERDEM YÜCEL