Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

ÇARŞILAR

476

477

ÇATALCA

Yapıldığından bu yana yoğun bir alışveriş yeri olan Mısır Çarşısı (üstte) ile yeni hizmete giren Ak Merkez'in içinden birer görünüm.

Erdal Yazıcı (üst), Manuel Çıtak, 1994 (sağ)

Galata'da gemi ve denizcilik ile ilgili çarşılar vardı. Burada Yelkenciler Hanı'n-dan başka, makarnacılar, kürekçiler, halatçılar vb esnaf ve zanaatkarların dükkânlarının bulunduğu çarşılar bulunuyordu. 1980lere kadar, bu dükkânların burada varlığını gösteren sadece sokak adları kalmıştı. Galata'nın geniş bir semtine verilen Perşembepazarı adı ise, evvelce bu bölgede kurulan bir pazardan kalmış olmalıdır. Burada esas çarşı, deniz gereçleri ile hırdavat satan dükkânlardan oluşmuştu. Bu bölgenin binalarının geniş ölçüde yıkılmasıyla, son izler de silinmiştir.

Bu durum çarşı, pazar ve arastanın birbirine karıştığını gösterir. Hacı İsmail Beyzade Osman Bey, 1304/1886-87'de basılan Mecmua-i Cevâmi'de o sıralarda kurulan pazarların adlarım verir. Halbuki bunlar çarşı değildir. Bu gelenek günümüzde de sürmekte, İstanbul'un belirli yerlerinde haftanın belirli günleri pazarlar kurulmaktadır.

Bir bölümü günümüze kadar gelmiş olan İstanbul çarşılarının adlarım derleme yolunda yaptığı çalışmada, Reşad Ekrem Koçu şu büyük çarşıları sayar: "Yirmiden fazla meşhur isimli çarşıyı sınırı içinde toplamış Büyük Kapalı Çarşı, Aksaray Çarşısı, Alipaşa Çarşısı, Arasta Çarşısı, Arpacılar Çarşısı, Asmaaltı Çarşısı, Atpazarı Çarşısı, Ayasofya Çarşısı, Aynalı Çarşı, Bakırcılar Çarşısı, Balat Çarşısı, Balıkpa-zarı Çarşısı (Eminönü), Balıkpazarı Çarşısı (Galata), Balıkpazarı Çarşısı (Beyoğlu), Balıkpazarı Çarşısı (Beşiktaş), Balıkpazarı Çarşısı (Üsküdar), Balkapanı (Eminönü), Cerrahpaşa Çarşısı, Cibali Çarşısı, Çadırcılar Çarşısı, Çakmakçılar Çarşısı, Çiçekpa-zarı Çarşısı, Çenberlitaş Çarşısı, Çömlekçiler Çarşısı, Demirciler Çarşısı, Dökmeci-ler Çarşısı (Nuruosmaniye), Dökmeciler Çarşısı (Süleymaniye), Eyüp Çarşısı, Fermeneciler Çarşısı, Fındıklı Çarşısı, Fincancılar Çarşısı, Gedikpaşa Çarşısı, Hakkâk-lar Çarşısı, Haseki Çarşısı, Hasırcılar Çarşısı, Hasköy Çarşısı, Hocapaşa Çarşısı, İp-çiler Çarşısı, Kadırga Çarşısı, Kalyoncu Kolluğu Çarşısı, Karaman Çarşısı, Kasım-

paşa Çarşısı, Keresteciler Çarşısı, Ketenciler Çarşısı, Kumkapı Çarşısı, Kuruyemiş-çiler Çarşısı, Kutucular Çarşısı, Küçükpa-zar Çarşısı, Kürekçiler Çarşısı, Limoncular Çarşısı, Malta Çarşısı, Marpuççular Çarşısı, Mısır Çarşısı, Okçular Çarşısı, Perşembepazarı Çarşısı, Sahaflar Çarşısı, Salıpa-zarı Çarşısı, Samatya Çarşısı, Saraçlar Çarşısı (Saraçhane), Sedefçiler Çarşısı, Sirkeci Çarşısı, Sultanhamamı Çarşısı, Tahmis Çarşısı, Tahtakale Çarşısı, Tarakçılar Çarşısı, Taşçılar Çarşısı, Tiryakiler Çarşısı,- Tophane Çarşısı, Unkapanı, Uzun Çarşı, Vefa Çarşısı, Vezneciler Çarşısı, Yağkapanı, Yelkenciler Çarşısı, Zindankapı Çarşısı."

Evliya Çelebi ise 17. yy ortalarında su-riçi İstanbul dışında kalan Eyüp, Galata ve Üsküdar kadılıkları sınırları içindeki çarşılar hakkında verdiği bilgilerde sur dışında Yenikapı'da 80 kadar dükkândan, Topçular'da 100 dükkândan, Otak-çılar Çarşısı'ndan, Eyüp Nişanca'sında 20 dükkanlı bir çarşıdan, Eyüp'te bedesten olmamakla birlikte her türlü malın bulunduğu 1.085 dükkânın varlığından, Çömlekçiler-Defterdar semtlerinde Çömlekçiler kasabasının anacaddesinin iki yanında 300 dükkân bulunduğundan, tüm semtte 250 adet çanak çömlek, zücaciye dükkânı olduğundan söz etmektedir. Evliya Çelebi'ye göre Sütlüce'de 50 dükkân; Hasköy'de 600'den fazla dükkân, 100 kadar meyhane; Kasımpaşa'da 360 dükkanlı Kasımpaşa Çarşısı; 300 kadar atölye, ayrıca Cuma Pazarı, Piyalepaşa Pazarı, Terziler Pazarı, Kulaksız Pazarı, Debbağ-lar Pazarı, İskele Pazarı vardır. Galata çevresinde deniz kenarında çarşı pazar yerleri ve toplam 3.080 dükkân olduğundan ve burada bir de 12 kubbeli Fatih Sultan Mehmed Bedesteni bulunduğundan da bahseder. Tophane ve Fındıklı'da 300 dükkân, ulu ağaçlar gölgesine inşa olunmuş pazarcı dükkânları vardır ve kebabı, darı bozası, somunu meşhurdur. Beşiktaş'ta sadece 70 dükkân bulunmasını, Evliya Çelebi semtin büyüklüğüne göre az görür. Rumelihisarı'nda 200, Ortaköy'de 200, Kuruçeşme'de 200, Yeniköy'de yine

200 kadar dükkanlı çarşıların varlığını, Üsküdar'da bedesten olmadığını ve 2.060 dükkân bulunduğunu, bu dükkânların karışık olduğunu, belli bir esnafa ait çarşılar bulunmadığım, yine Üsküdar'da iki tarafı kapılı Sipahipaşa Çarşısı'm kaydeder.

İstanbul'un tarihi semtlerinin bir bölümünün çarşıları günümüze kadar varlığını sürdürmüştür. Ancak kentin gelişme yönüne ve hızına bağlı olarak bazen bu çarşıların öneminin azaldığı, bazen de yeni semtlerde kurulan çarşıların birden gelişip önem kazandığı görülür. Örnek olarak 19. yy sonundan başlayıp 1950'lere kadar en şık ve modern dükkânların, alışveriş merkezlerinin bulunduğu Bey-oğlu'nun 1950-1960'tan sonra gerilemesi, yerini Osmanbey-Şişli arasında Halaskâr-gazi Caddesi çevresindeki dükkân ve pa-sajlardaki çarşıların alması, daha sonra ağırlığın Nişantaşı'na kayması, nihayet kentin Levent-Ayazağa bölgesine doğru gelişmesiyle de en gelişkin çarşıların ve alışveriş merkezlerinin Etiler-Levent bölgesinde kurulmaya başlaması gösterilebilir. Yine benzer bir şekilde Kadıköy Altı-yol'daki dükkân ve pasajlar bir dönem Anadolu yakasının en önemli çarşı bölgesi sayılırken, zamanla Moda-Bahariye, daha sonra da Bağdat Caddesi çevresindeki dükkân ve çarşılar önem kazanmıştır.

Gıda maddeleri satan çeşitli dükkânların yoğun olarak yer aldığı çarşıların başında Mısır Çarşısı ve çevresindeki Eminönü Çarşısı ve balık pazarı, Beyoğlu'n-daki balık pazarı, Beşiktaş ve Üsküdar çarşıları sayılabilir. Buralarda geleneksel dükkânların yamsıra GİMA, Migros vb gıda ağırlıklı alışveriş merkezleri de bulunmaktadır.

İstiklal Caddesi, Harbiye'den başlayıp Şişli-Mecidiyeköy'e kadar uzanan Halas-kârgazi ve onun devamı Büyükdere Caddesi, Valikonağı ve Nişantaşı caddeleri, Kadıköy tarafında Bağdat Caddesi, iki yanlarında ve yan yollarında yer alan çok sayıda dükkânla günümüzde de bir çeşit çarşı-cadde görünümündedir.

Günümüzde İstanbul'da çeşitli ve çok sayıda dükkânın bir arada bulunduğu büyük semt çarşıları Sultanhamam-Mahmut-paşa-Kapalıçarşı bütünlüğü, Mısır Çarşısı, Eminönü (Yemiş İskelesi civarı) Çarşısı, Aksaray, Beşiktaş, Bakırköy, Üsküdar, Kadıköy, Levent, Etiler çarşılarıdır. Bunlar dışında her büyük semtin ve her ilçenin kendi çarşıları bulunmaktadır. Öte yandan belli bir imalat ve üründe uzmanlaşmış çarşılar da Bizans ve Osmanlı dönemlerinde görüldüğü gibi kentin çeşitli yerlerine serpilmiştir. Londra Asfaltı ve Ankara yollarının (eski E-5, bugünkü D-100) iki yanındaki mobilyacılar, Ümra-niye-Dudullu bölgesindeki marangoz atölyeleri ve mobilyacılar sitesi MODE-KO, Unkapam'ndan Saraçhane'ye kadar uzanan mefruşatçı ve ev eşyası ağırlıklı Manifaturacılar Çarşısı bu türden özel çarşılara örnektir. Son yıllarda kurulan Bakırköy Ataköy'deki Galleria, Altuniza-de'deki Capitol, Etiler'deki Ak Merkez türünden modern alışveriş merkezleri(->) 1990'ların yeni, modern, lüks çarşılarının örnekleridir. Yine Beşiktaş Çarşısı, Üsküdar Çarşısı gibi çok sayıda dükkânın yer aldığı büyük pasajlar ve aradaki dükkânlardan oluşan semt çarşıları, büyük alışveriş merkezlerinin yanında, daha mütevazı çarşıları oluşturmaktadır.

Bibi. Janin, Constantinople byzantine; "Çarşılar", İSTA; "Çarşı", İKSA; M. Cezar, Tipik Yapılarıyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, îst., 1985; Evliya, Seyahatname, I; (Altınay), Onaltıncı Asırda; (Altı-nay), Onbirinci Asırda; (Altınay), Onikinci Asırda; O. Erdenen, İstanbul Çarşıları ve Ka-palıçarşı, İst., 1985; O. Ergin, "Çarşı", İA, III, 360-362; H. Tongur, "Türk Şehirlerinde Çarşılar ve Kapanlar", Belediyeler Dergisi, S. 52 (1939); "Türk Şehirlerinde Bedestenler ve Hanlar", ae, S. 58 (1940); Hammer, Constanti-nopolis-Bosporos, I, 183-186; Osman Bey, Mecmua-ı Cevâmi, II, 81.

İSTANBUL