Bəxtiyar Tuncay qazan xanin yarliqlari qazan Xan. Orta əsrlər Şərq miniatürü
Yüklə 416,48 Kb.
|
Rəşid əd-Din Alim daha sonra Rəşid əd-Dinə istinadən bildirir ki, “Gazan Han dönemi, Reşîdüddin'in de belirttiği şekliyle, İlhanlı ordusunda sadece teçhizatın nasıl elde edileceğinin tanzim edildiği bir dönem değil, ordu ve asker ihtiyaçlarının nasıl karşılanacağı yönünde diğer Ortadoğu devletlerinkine benzer gelişmelerin yaşandığı bir devre de olacaktı. Bu tür düzenlemeler için kararlarının alındığı tarih 1302 Ağustos'u olup, Ucan'da yapılan kurultayda gündeme getirilmişti. Reşîdüddin'den aktardığımız aşağıdaki pasaj, artık askerî sistemin ve aristokrasisinin Ortadoğu ve Yakındoğu sistemine uyarlandığını, bu coğrafyada var olan İslâmî gelenek/yapı içerisinde erimeye başladığını göstermektedir” (Mustafa Uyar, 2011,. s. 269). Mustafa Uyar fikirlərini təsdiq etmək üçün Rəşid əd-Dindən aşağıdakı sitatı gətirməkdədir: "Bir ziyafet tertip etmek, İslam'ı yüceltmek üzere, Peygamberin torunlarından imamlar, kadılar ve şeyhler ile birlikte diğer milletlerden de topluktular davet edildiler. Tiimü toplandığında Gazan Han onlara döndü ve etkileyici bir konuşma yaptı. Konuşması akla hitap ediyor, müşterek hissiyatı yansıtıyor ve İlâhî nimetlere şükran arz ediyordu. O, şöyle dedi: -Ben zayıf bir bendeyim, zayıflığım, noksanlarım ve birçok günahım vardır. Bu ihtişam ve cömertliğe lâyık değilim. Rahmet-i Rabbânınin kullarına olan, bir insanın yapamayacağı ihsanları, feyzi, raf'eti, merhameti için şükürler olsun. Onun cömertliği ve letafeti için yüzlerce ve binlerce dil ile şükretmek lazımdır ki, tiim İran memleketindeki insanları benim hâkimiyetimin pusulasına getirmiştir. Ben bunun karşısında, benden önceki diğer binlerce kişi gibi bir haftalık meliktik kibrine kapılmadım. Yine şükürler olsun ki, bana benden önceki padişahlara vermediği kadar bol, onların arzularını tatmin edecek kadar nimet nasip etmiştir. Halk benim hükmümde zahmet çekmemekte olup, benim saltanatımdan razı ve memnundurlar. Ben bu ceberut çadırda hâkim-mahkûm tefriki, gurur ve sitayiş yapmak niyetinde değilim. Şimdi sizler ve ben, herhangi bir riyâ olmadan bu nimete şükürler eda edelim. Bu çadıra huşû ve huzur içinde girerek günahlarımız için af dileyelim. Kur'ân-ı Mecîd’den (ayetler) okuyarak onun irâdesine ve ibadetine teslim olalım. Ondan sonra da işretimizi yapalım. Bu işler görüldükten sonra, kendi muazzam fikirlerini beyan etti; hükümet işlerini, ağır devlet meselelerini görmeye, reâyayı yüceltmeye sıra geldi. Emirler ve sarayının ileri gelenleri ile bir kengâc/keneş yaparak kardeşine, yani şehzade Olcaytıı'ya emir verdi..."( Mustafa Uyar, 2011,. s. 269-270). Qazan Xanın İslamı qəbul etməsi onun ata və babasının Məmlüklərə qarşı yürütmüş olduqları ənənəvi siyasətdən əl çəkməsinə gətirib çıxarmadı. Təsadüfi deyil ki, o 1299-1303 – cü illərdə Suriyaya üç dəfə yürüş təşkil etmişdi. Qazan Xan 1299-cu ildə Hələbi ələ keçirdi, daha sonra Kilikiya knyazı II Hetumun qoşunu iə birləşərək, Xüms yaxınlığındakl Salmiyə ətrafında Məmlülü sultanı Əl-Məlik ən-Nasir Mühəmməd ibn Qalaunun ordusunu geri sıxışdırdı. Bundan sonra xanın qoşununun bir hissəsi geri çəkilən Məmlüklü ordusunu təqib etməyə başladı və Qəzzaya qədər gedib çıxdı. Qazan Xanın özü isə Xümsü ələ keçirib, oradan Dəməşqə doğru yeridi. 1300-cü ildə Dəməşq tatarların əlinə keçdi. Beləcə, Hülakülər bütün Suriya ərazisinin sahibinə çevrildilər. Lakin bu sırada Çağataylıları Fars və Kirman üzərinə hücuma keçdikləri xəbəri gəldi. O, Suriyada Tümənbaşı Mulayın başçılığı altında 10 minlik qoşun qoyaraq, dərhal Farsa yönəldi. Tümənbaşı Qəzza və Qüdsü nəzarətə götürsə də, tezliklə Azərbaycana dönməli oldu. Beləcə Suriya yenidən Məmlüklərin əlinə keçdi və bu döyüşsüz, savaşsız baş verdi. Abaq Xan və Arqun Xanın siyasi xəttini davam etdirən Qazan Xan da sələfləri kimi Avropa dövlətlərinin başçıları ilə, xüsusən də papa ilə sıx diplomatik əlaqələr saxlamaqda idi (Газан-хан Махмуд, 1969-1978). Qazan Xanın Roma papası VIII Bonifasiyə göndərdiyi 12 aprel 1302-ci il tarixli yarlıq Qazan Xandan dövrümüzədək yetişmiş yarlıqlardan biri uyğut hərfləri ilə xaqaniyyə türkcəsində yazılan və fransız dilinə tərcüməsi də bulunan bir sənəddir. Həmin sənəd Roma papası VIII Bonifasiyə ünvanlanmışdır (Mostaert A., Woodman Cleaves Fr., 1952, s. 419-506). Bu yarlığın da uyğur hərfləri ilə xaqaniyyə türkcəsində yazılmış orijinal mətni eynən Abaqa Xanın, Arqun Xanın və Olcaytu Xanın eyni hərflərlə, eyni dildə yazılmış yarlıqlar kimi türkoloqların diqqətindən kənarda qalmış, nəticədə mətnin fransız variantı XX əsrdə monqol dilinə tərcümə edilərək orijinal mətn kimi təqdim edilmişdir. Həmin saxta mətn belə sələnməkdədir: 
Roma papası VIII Bonifasi Qasan üge Bab-a Urida ber Bisqarun-iyar činu ilegsen duradqal sayin üges bičig bidandur kürbe qariyu inu ber Kőkedei küregen. Tümen yurban-iyar. ĵrly ilelegei. Edüge ber bügesü mőn kü yosuyar turbiĵu amui Ta ber čerigüd-iyen ĵasaĵu irgen irgen-ü sultad -tur ileĵü bolĵal ülü qoĵidan. tngri-yi ĵalbariĵu yeke üile-yi uyuyata nigen ĵug bolyay-a kemen. ede Sadadin Sinanadin Samsadin-i ilebei. Ta tngri-yi ĵalbariĵu čerigüd-iyen ĵasadqun Bičig manu doluyan ĵayud nigen od-tur bars ĵil qabur-un ečüs ara-yin arban dőrben-e Qos Qabuy-a büküi -dür bičibei. Yarlığın fransız dilinə tərcümə variant belədir: Parole de nous, Qasan. Au pape. Tes suggestions, bonnes paroles et lettre qu'auparavant tu as envoyées par Bisqarun nous sont parvenues, et en réponse nous avons envoyé un ordre par le gendre Kokedei, Bisqarun et Tümen, tous les trois. Et quant à maintenant, nous sommes en train de faire des préparatifs, exactement de la manière [mentionnée dans notre réponse]. Vous aussi préparez vos troupes, envoyez [avis] aux sultans des diverses nations et ne manquez pas la date convenue. Priant le Ciel, la grande oeuvre (= la guerre contre les Mamelouks) nous (= Qasan) en ferons entièrement l'unique but [de nos efforts]. Disant [cela] nous avons envoyé ces Sadadin, Sinanadin et Samsadin. Vous aussi, priant le Ciel, préparez vos troupes. Notre lettre, nous [l']avons ecrite l'an sept cent un, l'année du tigre, le quatorze du dernier mois du printemps (= 12 avril 1302), quand nous étions à Qos Qabuy (Mostaert A., Woodman Cleaves Fr., 1952, s. 419-506) Məktubun məzmunu belədir: “Qazanın sözü. Papaya. Sənin daha öncə Biskarun vasitəsilə göndərdiyin təklif, xoş söz və məktubun bizə yetişdi və biz də cavab olaraq, kürəkənimiz Gökədəy, Biskarun və Tümənlə - bu üç nəfərlə yarlıq göndərdik. Cari məsələlərə gəlincə biz (cavablmlz uyğun olaraq) hazırlıq işləri görürük. Siz də qoşunlarınızı hazırlayın, (münasib bildiyiniz vaxtda) müxtəlif xalqların hakimlərinə göndərin və münasib bildiyiniz tarixi bildirməyi gecikdirməyin və onu dəyişdirməyin ki, Tanrının inayət və yardımı ilə biz bu böyük işi vahid məcraya yönəldək. Bu sözləri söyləyib qullarımız Səid əd-Din, Sinan əd-Din və Şəmsəddini göndərdik. Siz də Tanrıya dua edərək əskərlərinizi göndərin. Biz Koş Kabukda ikən, 701-ci ildə, bars ilində, baharın son ayının 14-cü günündə (12 aprel 1302-ci ildə) yazıldı”.
Yarlıqda daha sonra bunlar qeyd edilmişdi: - İncu və divana aid olan bölgələrdə, daha öncə oralardada sakin olan və kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan xalq, əskidən olduğu kimi təsərrüfata davam edəcək və vergilərini daha öncə bildirildiyi şəkildə nöqsansız olaraq əskərlərə çatdıracaqdır. Əskərlər də özəl mülklərə, əmlaka və vəqflərə (vəqf əhlinə) müdaxilə etməyəcəkdir. Buralara aid vergi və gəlirləri (mal, qobçur və dîvani) də qanun dəftərlərinə göre, zikr edilən şəkildə doğruluqla çardırılacaqdır. - Əskərlər öz yurdlan içərisində olan xarap olmuş və otlaq halına gəlmiş divani ərazilər ilə məzra və kkənləri öz əsir, qulam, heyvan, xanım və uşaqlarıyla işləyəcəklərdir; işdir, bu xarab ərazilərin hüquqî sahibləri ortaya çıxar və bu hal şərən sabit olarsa və əgər bu əsnada da əskərlər oranı öz gulamlarına və əsirlərinə vermiş olarlarsa, onda bir nəfəri mərkəzə göndərəcək, qalanını da aralarında paylaşacaqlar. 
Qazan Xanın sikkələri - Əskərlərə verilən məmur və xarab kəndlərin xalkı, eğer 30 ildən daha öncə oradan ayrılmamış, başqa bir vilayətdə sayılmamış və ya qanuna tabe olmamış isə, hər kimin yamnda olursa-olsun (əski yerlərinə) geri döndürüləcəkdir. Əğər başqa bir vilayətin rəiyəti də onların yanında isə, onlar da əski yerlərinə geri döndürüləcəklər. (Əskərlər) heç bir surətdə başqa bir vilayətin xalaının özlərinə (sığmmalarma) imkan verməyəcək, onları toplamayacaa, himayə etməyəcək və kəndlərinə qoymayacaqlar. Yenə əskərlər özlərinə verilən kəndlərin rəiyyətini, hər iki kəndin öz iqta rəiyyətinin də öz rəiyyəti olduğu bəhanəsiylə oradan başqa kəndlərə aparmayacaqdır.. Hər rəiyyət öz yerində təsərrüfatla məşğul olacaqdır. (Əskərlər) onlara iqta olaraq verilən kəndlərin rəiyyətini öz əsirləri kimi görməyəcəklər və rəiyyətlərə, hökümlərdə bəlirtildiyi gimi, öz kəndlərində təsərrüfatla məşgul olmağın dışmda zorlamada bulunmayacaqlar. Yenə, rəiyyətdən vergiləri doğruluqla təhsil edəcək; onları, öz yerlərində təsərrüfütlü məşğul olmanın xaricində başqa bir işlə məşgul etməyəcəkdir. Üzərlərinə müəyyən bir vergi yazılan, ancaq təsərrüfat işlərini bacarmayan və ya təsərrüfatla məşğul olmayan rəiyyətə, vergisini ödəmişsə, onlarla xoş davranacaq, məcbur etməyəcək və təsərrüfatla məşğul olmalarını ısrar etməyəcəklər. Əskərlər və tabeliyində olanlar öz kəndlərinə yaxın kəndlərin xalqına müdaxilə etməyəcək, onlarm su və torpaqlarından istifadə etməyəcək və heyvanlarının otlaqlarını qısıtlamayacaqdır. - Onlara (əskərlərə) etimad göstərilərək, müəyyən bir bölgə iqta qismində verildiyi üçün oradaki bütün canlıların asayiş və mühafizəsi ədalətlə yerinə yetirilməlidir. Tümənbaşı, minbaşı, yüzbaşı və onbaşılara və əskərlərə mümkün qədər ədaləti gözləməyə çalışmaları, daha öncə etdikləri zülm və haqsızlıqlardan çəkinmələri, (vergi və məsrəf adı altında) haqsız tələblər irəli sürməmələri əmr edilmişdir. - Xarab və məmur ərazi ilə suyun iqtası müfəssəl bir şəkildə bu minliyin arasında, o kənddən xeyir sahibi bir qrup ilə mərkəzdən təyin edilən bitikçinin hüzurunda on parçaya ayrılaraq, hər bir yüzlük və onluğun payı kura ilə təsbit ediləcəkdir. Adı bildirilən bitikçi hər bir yüzlüyə, onluğa və əskərin payma düşən xarab və məmur yerləri dəftərə qeyd edəcək və bir nüxsəsini böyük dîvana, bir nüxsəsini də minbaşıya, yüzlüklərin dəftərlərini isə yüzbaşıya təslim edəcəkdir. Bitikçi hər il təsərrüfatla məşğul olanların adlarını, mükafatlandırılmaq, xəta edən və yayınanların adlarını isə suçlu sayılmaq üzrə mərkəzə bildirəcəkdir. - Verilən bu ıqta1ar satılmayacaq, bağışlanmayacaq, əqraba və yaxınlara verilməyəcəkdir. Əksini edənlər suçlu sayılacaq və 19.5 dinar cəza ödəmək zorunda qalacaqlar. - Bu iqta1ar köçəri əskərlərə verilmişdir. Əğər onlardan (iqta sahibi) bir kimsə ölərsə, iqtası onun uşaq, qardaş və yaxınları tərəfmdən varis təyin edilən adama veriləcək və bu hal qeyd ediləcəkdir. Əğər ölən kimsənin əqraba və yaxını olmazsa, onun əski bir xidmətçisinə (qulam) ötürüləcək., əğər belə bir kimsə yoxsa, yüzlük içərisində layiq birisinə veriləcəkdir. Əğər yüzlük və onluqlar içərisində birisi bu uygulamalarda xəta yapar və suçlu duruma düşərsə, minbaşı və yüzbaşılar iqta ərazisini ondan alaraq başqa birisinə verəcək, vəziyyəti dəftərə keyd edəcək və hər ill bu dəftəri (mərkəzə) ərz edəcəklər. - Əğər əskərlər bundan önce açıqlanan və qanun dəftərlərində qeyd edilənin dışında mal, qobçıır və digər bir vergi tələb edərsə, bitikçi buna izin verməyəcək, işdir, bunu zorla edərlərsə, adlarını gizlətmədən mərkəzə bildirəcəkdir. - Hərəkət zamanı ərzdə bulunulduğunda, yarlığın hökmü doğrultusunda zikr edilənlə filan bitikçi, ad (yoxlama) dəftəri hazırlayaraq bunu yüzbaşı, minbaşı və tümənbaşılar təqdim edəcəkdir. - Əskərlər, qanun dəftərlərində müfəssəl bir şəkildə qeyd edilən və açıqlanan xüsuslarm dışında rəiyyətdən bir şey alarsa, özlərinə verilməyən başqa vilayətlərin xalqını himayə edib özlərinə sığınmalarına imkân tanıyarlarsa, özlərinə yaxın olan kəndlərin torpaq və suyuna müdaxilə edərlərsə və ya təsərrüfat sahələrinə ya da otlaqlarına zərər verərlərsə, (bunların) her il say və durumlarını (mərkəzə) bildirməzlərsə suçlu sayılacaqlar. - Bu minliyə bitikçi olaraq təyin edilən filankəs, bildirilən xüsusları bu yarlığa gözəl bir şəkildə qeyd edəcək, yurdlarını məmur halə gətirənlərin adlarını tək-tək, ayrıntılı bir şəkildə yazacaq, dəftərlərə qeyd edilib birləşdirilmək üzrə dîvana gətirəcəkdir. - Bu yarlıq, içərisindəki hökmlərin uygulanması və bunda hər hansı bir dəyişikliyə yol verilməməsi üçün filan minliyə verilmişdir (Karl Jalun, 1940, s. 306-309). Qaynaqça Mostaert A., Woodman Cleaves Fr. Trois documents mongols des Archives secretes Vaticanes // Harvard Journal of Asiatic Studies. 1952. Vol. 15. No. 3 / 4. P. 419-506. Mustafa Uyar. Gazan Han'ın İlhanlı Ordusunu Reformasvonu // Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları: 5. 2011. Konya. s. 263-291. Karl Jalun. Geshichte Gâzân Hân's aııs dem Ta'rıh-ı Mubârak-i Gazanı des Rasîd al-Dın Fadlallâh b. İmâd al-Daııla Abııl-Hair, London 1940. Абу Бакр ал-Кутби ал-Ахари. Тарих-и юейх Увейс / Пер. М. Д. Кязимова и В. З. Пириева. Баку: Элм, 1984. Газан-хан Махмуд /Петрушевский И. П. // БСЭ (в 30 т.). 3-е изд. М. : Советская энциклопедия, 1969-1978. Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод А. К. Арендса. М., Л.: Издательство АН СССР, 1946. Т. 3. Yüklə 416,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|