Bibliyografya : 6 kelb (benî kelb) 6

KEREKÎ, MUHAKKİKİ SÂNÎ

Ebü'l-Hasen Nûrüddîn Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Kerekî el-Ami!î (ö. 940/1534) Inıâmiyye mezhebinin müceddidlerinden sayılan Şiî âlimi.

868 (1464) yılında Lübnan'ın Bikâ' va­disinde Ba'lebekk'e yakın Kerekinûh kö­yünde doğdu. Mevlâ-yı mürevvic İmâ-miyye mezhebinin bayraktan, Muhakkik el-Hillî'den ayrılması için Muhakkık-ı Sâ­nî, nâib-i imâm ve sâhib-i zaman gibi la­kaplarla tanındı. Muhalifleri tarafından ise "muhteriu mezhebi Şîa" (Şîa'nın bölü­cüsü) olarak nitelendirildi. Kerek'te Ebü'l-Hasan Zeynüddin Ali b. Hilâl el-Cezâiri'-den din ilimlerini ve özellikle Ca'feriyye fıkhını okuyarak icazet aldı. Kahire'ye yaptığı bir ziyaret sırasında Sünnî âlimlerin tefsir, hadis. Arap dili ve edebiyatı ders­lerine katıldı. Hocaları arasında Zekeriy-yâ el-Ensârî. Kemâleddin İbn Ebû Şerif, Ahmed b. Ali el-Âmilî el-Aynâî, Zeynüd­din Ca'fer b. Hüsâm el-Âmilî, Şemseddin Muhammed b. Ali el-Âmilî ve Şemseddin Muhammed b. Dâvûd el-Cizzînîgibi âlim­ler yer almaktadır. Emîr Cemâleddin Mu­hammed el-Esterâbâdî'den Şerhu't-Tec-rîd'i okudu ve ona İbnü'l-Mutahhar el-Hillî'nin okuttu. Safevîler'in Kâşân'ı zaptında hazır bulu­narak Sünnî ulemâ ve kadıların Hz. Ali dışındaki halifelere sövmeye zorlanması faaliyetlerine katıldı (908/1503). Ertesi yıl Necef'e göç etti. 910'da (1505) muhte­melen I. Şah İsmail'in sarayında bulundu ve İsfahan şeyhülislâmlığı ile taltif edildi. 914 (1508) yılında Akkoyunlular'ın Bağ­dat'ta hapsettiği Kerekî aynı yıl şehri ele geçiren Safevîler tarafından serbest bıra­kıldı. 916'da (1510) şahın Herat seferine katıldı ve Çaldıran Savaşı öncesinde diğer Necef ulemâsıyla birlikte İran'ın yeni ele geçirilmişdoğu eyaletlerinde İmâmiyye dâîliği yapmakla görevlendirildi. Şah İs­mail, sonraki tarihlerde Necef teki Kere-kî'ye öğretim ve talebelere yardım için kullanılmak üzere her yıl 70.000 dinar tahsis etti. Kerekî. I. Tahmasb devrinde Safevî sarayına çeşitli ziyaretler gerçek­leştirdi. Safevî İdaresiyle iş birliği yapma­sı ve özellikle Nefehâtü'l-lâhûtVG Tac-yînü'1-muhâlifîn li-emîri'1-mü'minin adlı risalelerinde Hz. Ebû Bekir, Ömer ve Osman'a sövülmesine yönelik uygulama­ya cevaz vermesi, diğer İmâmiyye âlimleri tarafından bile takıyyenin ihlâli olarak te­lakki edilip kınandı. Cuma namazı, kıble ve haraç gibi hususlardaki görüşleri Şiî âlimlerince eleştirildi. Özellikle İbrahim b. Süleyman el-Katîfî birçok eseri için red­diyeler kaleme aldı. Kerekî'nin tavsiyesiy­le sadâret makamına getirilen talebesi Mîr Ni'metullah ef-Hillî, Kerekî- Katîfî tar­tışmasında Katîfî'yi destekleyip imamın gaybubeti sırasında cuma namazı kılma­nın cevazına karşı çıkınca azledilerek Bağ­dat'a sürüldü (936/1529). Ayrıca Tahmasb, Katîfî'yi Kerekî'ye muhalefetten menetti ve bu emre itaatsizliği halinde onu ceza­landırma yetkisini de bizzat Kerekî'ye verdi.⁶⁹⁰ Bazı İran şehir­lerinde kıblenin kendi tesbitlerine göre değiştirilmesini emreden Kerekî bu me­selede felsefe, astronomi, matematik ve tıp alanlarındaki otoritesi sebebiyle uhâ-temü'l-hükemâ" diye şöhret bulan devrin sadrı Mîr Gıyâseddin Mansûr ile Tah-masb'ın huzurunda bir münazara yapa­rak şahı kendi tarafına çekmeyi başardı. Bunun üzerine 938 (1531-32) yılında az­ledilen Gıyâseddin'in yerine Kerekî'nin ta­lebelerinden Mîr Muizzüddin Muhammed el-İsfahânî getirildi- Muizzüddin göreve başlayıncaya kadar sadâret makamına vekâlet eden Kerekî onun nâib ve vekille­rini bizzat tayin etti. Nihayet şah, 16 Zil­hicce 939 (9 Temmuz 1533) tarihli bir fer­manla resmen hâtemü'l-müctehidîn ve nâib-i İmâm ilân ettiği Kerekî'ye dinî ve askerî görevlileri tayin ve azil yetkisi ver­di, Necef bölgesinde yıllık700 tümen ge­lir getiren geniş bir vakıf arazisini "suyur-gal" olarak ona tahsis etti. Şahın dinî me­selelerde devlete rehberlik hususunda tam yetkili kıldığı Kerekî toprak vergile­rinin tahriri ve tahsili, raiyyenin işlerinin tedbiriyle ilgili olarak bütün valilere tali­mat gönderdi. Haracın miktarını, süresini ve tahsilinde adalete uygun davranış ku­rallarını bildirdi. Sünnî imam-hatiplerin görevlerinden uzaklaştırılmasını, her bel­deye cuma namazını kıldırıp halkı Şîa aki­desi hususunda bilgilendirecek imamlar tayin edilmesini emretti ve kıblenin de­ğiştirilmesi hususundaki görüşlerinin uy­gulamaya konmasını sağladı. Bu arada bütün din görevlilerinin Kerekî'ye itaati­ne dair emir sadâret ve adliye teşkilâtla­rı arasında ciddi bir hoşnutsuzluk doğurdu⁶⁹¹. İran tarihinde ilk defa kurulan Şîa devletini nâib-i imâm sıfatıy­la İmâmiyye hukukuna tâbi kılmaya uğ­raşan Kerekî, Şîa ulemâsının bütün dev­let kademelerinde görevlendirilmesini te­mine ve dolayısıyla gördüğü hizmet kar­şılığında haraç fonundan ödenek alınma­sını meşrulaştırmaya çalıştı. Ayrıca Şîa âlimlerinin çoğu tarafından imamın gay­bubeti müddetince kılınmayan cuma na­mazlarının kılınmasına fetva vererek bir yandan Şîa liderlerine İran sathında pîş-namazlık makamlarını temine, bir yandan da halkı onların etrafında toparlayıp eğit­meye gayret etti. Kerekî, yine İran tari­hinde ilk defa hem bir Şîa devleti teşekkü­lünde hem devlet (Safevî) Şîasfnın oluş­turulmasında önemli rol oynadı.

Siyasî faaliyetleri yanında tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, Arap dili ve edebiyatı okutan Kerekî'nin yetiştirdiği talebeler arasında oğlu Abdüiâlî, Muhammed b. Haris el-Mansûrî el-Cezâirî, Kemâleddin Derviş Muhammed b. Hasan el-Âmilî el-İsfahâ­nî, Cemâleddin Ahmed b. Muhammed el-Âmilî, Ebü'l-Kâsım Ali b. Abdüiâlî el-Âmilî el-Mîsî, İbn Ebû Cami" el-Âmilî, Ebû İshak Burhâneddin İbrahim b. Ali el-Hân-sârî el-İsfahânî gibi âlimler vardır. Çağ­daşlarından Gaffarı⁶⁹² ve Hasan-ı Rûmlû'ya ⁶⁹³ göre Kerekî 18 Zilhicce 940'ta (30 Haziran 1534) Necef te vefat etti. Ölümü­ne dair 937 (1531), 25 veya 26 Cemâziye-levvel 938 (4-5 Ocak 1532), Zilhicce 945 (Mayıs 1539) tarihleri de verilmektedir.

Eserleri.

1. Câmfu'l-maköşıd fî şer-hi'l-KavâHd.⁶⁹⁴ İbnü'l-Mutahharel-Hillî'ninKavâ^i-dü'1-ahkâm'mm şerhi olup nikâh bölü­müne kadar gelmiş, eksik kalan kısım ise Fâzıl el~Hindî tarafından tamamlanmış­tır. Eser üzerine Lutfullah b. Abdülkerîm el-Mîsî el-Âmilî gibi bazı âlimler haşiye yazmıştır.

2. Tariku istinbâti'l-ahkâm.⁶⁹⁵

3. Ettfibü'l-kelim fî beyânı şüati'r-ra-him.⁶⁹⁶

4. Haşiye ale'l-Elüyye ⁶⁹⁷ Şehîd-i Evvel'in el-Elfiyye fî far-zı'ş-şalâti'1-yevmiyye adlı eserinin hâ-şiyesidir.

5. Risâletü Nefehâü'l-lâhût fî la'-ni'l-cibi ve't-tâğüt (Tebriz 1360). eî-Lümac adıyla da bilinen kitabı Kerekî'nin talebesi Seyyid Emîr Muhammed b. Ebû Tâlib el-Esterâbâdî el-Hüseynî Farsça'ya çevirmiştir.

6. er-Risâletü'l-Ca''feriyye Şeyh Murtazâ el-Ensârî'nın:(d'iyle birlikte). Çeşitli na­mazların ahkâmını ve taharet gibi konu­ları inceleyen eserin talebesi Seyyid Şe-refeddin Ali en-Necefî el-Esterâbâdî ⁶⁹⁸ Muhammed b. Ebû Tâlib el-Hüseynî el-Esterâbâdî ⁶⁹⁹ Tâhir b. Radıy-yüddin el-Hüseynî ed-Dekenî Muhammed Mehdî er-Razavî el-Meşhedî ⁷⁰⁰ Mu­hammed İsmail el-Fedâî el-Kezzâzî Fâzıl Cevâd b. Sa'dul-lah b. Cevâd el-Kâzımî el-Bağdâdî ⁷⁰¹ gibi âlimler tarafından şerhleri yapılmış olup çeşitli Farsça ter­cümeleri de vardır.

7. Risale fîşalâü'l-cum^a (Kum 1395). İmamın gaybubeti ha­linde cuma namazının caiz olduğuna, an­cak bir müctehid tarafından kıldınlması gerektiğine dairdir. Bu görüşe reddiye olarak Şehîd-i Sânî Vücûbü şalâti'l-cumca'y. Hüseyin b. Abdüssamed kaleme almıştır. Kerekî'nin bu eserini Muhammed Sâdık es-Sirkânî Farsça'­ya çevirmiştir.

8. RisâSetü Siyaği'l-'uküd ve'1-îkâ'ât.⁷⁰² Akidler ve tek taraflı hukukî işlem­lerin bağlayıcılıkları açısından incelendiği eser Molla Muhammed Yûsuf el-Esterâ­bâdî tarafından Farsça'ya tercüme edil­miş ve çeşitli baskılan yapılmıştır. ⁷⁰³

9. er-Risâletü'r-Ra-dâ'iyye.⁷⁰⁴ İbrahim el-Katîfî esere bir red­diye yazmıştır.

10. Kâtı'atü'3-lecâc fî (tahkiki) hilli'l-harûc.⁷⁰⁵ Özellikle haraç arazilerinin tesbiti ve devlet başkanının haraç fonun­dan yaptığı tahsisatı almanın cevazına dairdir. Muhammed Bakır b. Ebü'I-Fütûh el-Mûsevî tarafından Farsça'ya çevrilen risaleye İbrahim eI-Katîfîes-Sirâcü'7-vehhûc !i~defi çacâci Kötfaü'l-lecâc, Ahmed b. Muhammed el-Erdebîlî de er-Risâletü'l-harâciyye adıyla birer reddi­ye yazmışlardır.

11. Risale fi's-sehv ve'ş-şek fi'ş-şalât. ⁷⁰⁶

12. Fetâvâ ve ecvibe ve me-sâ'il. Ali b. Ebü'l-Feth el-Mezraî el-Âmi-lî'nin derlediği KerekTye ait on bir fetva­dan oluşan eser Muhsin el-Emîn'inMecâ-dinü'l'Cevâhir ve nüzhetü'J-havâtır ad­lı eseriyle birlikte yayımlanmıştır.⁷⁰⁷ Kerekî'nin ilk beş eseri dışındaki eserleri Muhammed el-Hassûn tarafından derlenen Resâ'iîü'l-Muhakkık el-Kerekî adlı mecmua için­de de yayımlanmıştır.⁷⁰⁸ Bu derlemede yer alan yirmi dokuz risaleden bazıları şunlardır: er-Risâletü'n-Necmiy-ye tevhid, adalet, nübüvvet, İmamet ve yeniden dirilişle ilgili kelâm meseleleri yanında namazadair fıkhî ahkâmı ihtiva eder; talebelerinden Hüseyin b. Ali b. Hü­seyin el-Evâlî el-Hecerî tarafından Keuâ-kibü'd'dürriyye şerhi'r-Risâleü'n-Mec-miı/yeadıyla şerhedümiştir; Tacyînü'l-muhâlifm lî-emîri'1-mü'minm Hz. Ali'­ye düşman olmakla itham ettiği meşhur sahabeyi ve tutumlarını anlatıp kendileri­ni lanetlediği bir risaledir; er-Risâle fi'lcadâ!e ⁷⁰⁹ Risale fi't-takıyye,- Risale fî şalâti ve şavmi'1-mü-sâtİT; Risale fi's-sücûd 'ale'l-türbeti'l-meşviyye îbrâhim el-Katîfî'nin, Hz. Hü­seyin'in türbesinden alınarak pişirilen top­rak üzerine namazda secde edilmesinin haramlığı yönündeki görüşüne reddiyedir Ecvibetü'ş-Şeyh Hüseyin b. Müîlih eş-Şaymen Ecuibetü't-mesâili'ş-Şaymeriy-ye;Nasîrüddin Hüseyin b. Müflih b. Ha­san es-Saymerîel-Bahrânî'nin Kerekî'ye sorduğu yedi sorunun cevabını içeren bir risaledir; Cevâbâtü'l-mesâ'ili'l-fıkhiy-ye Kerekî'nin Fazlullah el-Hüseynî el-Es-terâbâdî tarafından derlenen 290 fetvası­nı ihtiva eden bir risale olup Muhammed Sâdık es-Sİrkânî tarafından Farsça'ya çev­rilmiştir.

Bibliyografya :

Kerekî, Resâ'ilü't-Muhakktk el-Kerekî (nşr. Muhammed el-Hassûn), Kum 1409, neşredenin girişi, i, 8-39; I!, 7-23; Hândmîr, Habîbü's-siyer, IV, 609-610; Gaffarı, Cihânârâ (nşr. Mücteba Minovî), Tahran 1342 hş., s. 289; Hasan-ı Rûm-lü. Ahsenü.'t-teuârîh; A Chronicte ofthe Early Şafaınis{nşr. vetrc. C. N. Seddon), Baroda-Kal-küta 1931, s. 190, 253-256, 304, 313, 398; İs­kender Bey Münşî, Târih, I, 144; Hür el-Âmüî, Emelü'l-âmil (nşr. Ahmed el-Hüseynî]. Bağdad 1385/1965,1, 121-123; Medisî. Bihârü't-enuâr, Beyrut 1403/1983, 1, 13, 21; CH, 107; CV, 20-34, 40-49, 54-84; Abdullah Efendi el-İsfahânî. Riyâzü'lAıtemâ' ue hiyâzü'l-fuzalâ* (nşr. Ah­med el-Hüseynî), Kum 1401,111, 441-460; İbn Usfür el-Bahrânî, LCC' lü'etiı'l-Bahreyn (nşr. M. Sâdık Bahrülulûm], Beyrut 1406/1986, s. 151-154; Hânsârî. Rauzâtü'l-cennât, IV, 360-375; Browne. LHP, IV, 28, 379, 406; Tebrîzî. Reyhâ-netü'1-edeb,Tebriz 1347, V, 244-249; Abbasel-Kummî. el-Kûnâ ue'l-etkâb, Beyrut 1403/1983, III, 161 -162; Brockelmann, GAL, II, 211; Suppl., II, 132, 207, 574-575; Hânbâbâ. Fihrist-iKitâb-hâ-yi Çâpî-yi 'Arabi, Tahran 1344 hş., bk. İn­deks; a.mlf., Fihrist, III, 3414-3415; A'-yânü'ş-Şî'a, VIII, 208-213; Âgâ Büzürg-i Tahrânî. ez-Zerîca ilâ teşânîfi'ş-Şî'a, Beyrut 1403/1983, tür.yer.; Hossein Modarressi Tabataba"i, An In-troduction to Shi'i Lam, London 1984, bk. İn­deks; R. Mach - E. L Ormsby. Handlist ofAra-bic Manuscripts (tieıv Series) in the Princeton UniuersiLy Library, Princeton 1987, s. 90, 93, 180, 239, 244, 285, 300; Said Amir Arjomand, "The Mujtahid ofthe Age and the Mulla-bâshi: An Intermediate Stage İn the Institutionaliza-tion of Religious Authority in Slıi'iie Iran", Authority and Political Cuiture in Shi'ism (ed. Said Amir Arjomand), New York-Albany 1988, s. 81-83; a.mlf., "Two Decrees of Shâh Tah-mâsp Conceming Statecraft and the Authority ofShaykh'AIi Al-Karaki", a.e,s. 250-262; A!i el-Verdî, Lemehât icümâciyye min târihi'l-clrâ-ki'1-hadîş, Kum 1417, I, 60-63; Fuâd İbrahim, el-Fakih ue'd-devle: el-Fikrü's-sİyâsiyyü'ş-ŞFî, Beyrut 1998, s. 142-143, 417-419; A. J. New-man, "The MyÜı ofthe Clerical Mİgration to Safawid Iran: Arab Shiite Opposİtion to 'Ali al-Karakl and Safawid Shiism", WI, 33/1 (1993), s. 78-112; D. J. Stewart, "Notes on the Mİgration of •Amili Scholars to Safavİd Iran", JNES, LV (1996|, s. 81-103; W. Madelung. "al-Karaki", £F(İng.),]V, 610.Cengiz Kallek