Bibliyografya : 7 meaumu's-sunen 7

MEANI'I-ASAR

Tahâvî'nîn (ö. 321/933) muhtelifü'l-hadîse dair eseri.

Tam adı Şerhu me'âni'1-âşâr olup bu­radaki "şerh" kelimesi, hadislerin mâna­larını açıklamak maksadıyla telif edildiği­ni anlatmak için kullanılmıştır. Hadisler

arasında çelişki bulunduğu iddiasını red­detmek amacıyla kaleme alınan eser fıkıh bablarına göre otuz bölüm halinde dü­zenlenmiş, müellif daha sonraki tesbit-lerini ve eksik bıraktığı konuları eserin yirmi sekizinci bölümü olan "Kitâbü'z-Zi-yâdâf'ta ele almış (IV, 343-404), hadisler arasındaki ihtilâfları çözümlerken sıkça kullandığı "tashîhu meâni'1-âsâr" (riva­yetlerin sahih anlamlarını belirleme! ifa­desiyle maksadının çelişkili zannedilen hadislerin doğru anlamını ortaya koymak olduğunu belirtmiştir.

Eserinde genel olarak fıkhî mezhepler arasında tartışılan hadisleri inceleyen müellif önce kabul etmediği görüşün de­lili olan hadisleri nakletmiş, ardından ken­disinin tercihi ettiği rivayetleri sıralamış, daha sonra rivayetler arasında tercih ve nesih imkânını araştırıp değerlendirmiş­tir. Konuyu akıl yürütme (nazar) açısından da inceleyen Tahâvî tercihini destekleyen mevkuf ve maktu' haberleri nakletmiş ve tercih ettiği fıkhî hükmü benimseyen Hanefî fakihlerinin adlarını zikretmiştir. Müellif, akıl yürütme ifadesiyle daha çok fakihlerin usulüne uygun kıyası, biraz da­ha geniş anlamıyla re'yin kapsamına gi­ren akıl yürütme usullerini kastetmiş, ba-zan "kıyas ve nazar" (1,467), bazan da "sa­hih nazar" ifadesini (1,2 i, 131) kullanmış­tır. "Hadislerden hüküm çıkarmak için akıl yürütme" anlamındaki i'tibar, re'y ve is-tihrâc gibi terimlere yer vermiş, kıyas dı­şında icmâ. istihsan, örf gibi delillerden yararlanmakla beraber bunların adlarını zikretmem iştir. Bazan illet ve sebep te­rimlerini kullansa da anlam açısından daha kapsamlı olan mâna keli­mesini tercih etmiştir. Tahâvî muhalif gö­rüşleri savunan fakihlerin adlarını belirt­memiş ve onları eleştirirken aşın ifadeler kullanmaktan kaçınmıştır. Bu arada de­lilleri muhaliflerini zora sokmak için sıra­lamadığını, maksadının kendilerine yapı­lan haksızlığı ortaya koymak olduğunu söyleme gereği duymuş Hanefî mezhebine aykırı görüşleri tercih ettiği de olmuştur.

Mecâni'l-âşâr, hadisler arasındaki ih­tilâfların incelendiği en hacimli eserler­den biri olması yanında Kûfeli fakihlerin hadis rivayetlerini günümüze ulaştırma­sı, ayrıca hadis kitaplarında bulunmayan birçok fakihin rivayeti eriyle çok sayıda mevkuf ve maktu' haberi ihtiva etmesi bakımından önemlidir. Eserde hadis usu­lüyle ilgili bilgiler (I, 199), isnadlar ve râ-viler hakkında değerlendirmeler de (IV, 345) yer almaktadır. Kitap, fıkıh meleke-

sini geliştirdiği ve uygulamalı fıkhı öğret­tiği için ⁴⁰ Hindistan ve Pakistan'daki bazı medre­selerde halen ders kitabı olarak okutul­maktadır.

Hindistan'da çeşitli baskıları yapılan Mecâni'l-âşâr ⁴¹ Muham-med Zührî en-Neccâr ve Muhammed Seyyid Câdelhak yayımlamış olup ⁴² Abdurrahman Dımaşkıyye ve Süley­man el-Hareş Fehârisü Şerhi me'âni'l-âşâr adıyla fihristini hazırlamış (Rîyad 1407/1987), Rubey Ebû Bekir Abdülbâki de aynı adla bir fihrist neşretmiştir (Bey­rut 1412).Kureşî, Mecâni '1-âşör'dahi hadislerin Kütüb-i Sitte ve bazı müsnedlerdeki kay­naklarını göstermek maksadıyla el-Hâvî îî beyöni âşâri't-Tahâvî adıyla bir eser kaleme almış, Seyyid Yûsuf Ahmed onun bu çalışmasını yayımlamaya başlamıştır.⁴³ Bedreddin el-Ay-nî de esere Nuhabü'l-efkâr ü tenzihi mebâni'l-ahbâr ⁴⁴ve Mebâni'l-ahbâr fî şerhi Medni'Z-âşâr ⁴⁵ isimleriyle iki şerh yazmıştır. Son devir âlimlerinden Muham­med Yûsuf Kandehlevî Emâni'l-ahbâr fî şerhi Mecâni'I-âşâr adıyla bir şerh yaz­maya başlamışsa da çalışmasını bitirememiştir.⁴⁶ Bu şerhin baş kısmında Tahâvî'nin hayatı, hocaları ve Me'oni'jf-dşâr'daki metodu hakkında geniş bir mukaddime bulunmaktadır (1, 1-68).

Bedreddin el-Aynî Meğâni'l-ahyâr fî terâcimi ricali Mecâni'l-âşâr adlı bir eser telif etmiş olup ⁴⁷ ki­tabın zây harfine kadar olan kısmını Mu-avviz Bilâl el-Avfî doktora çalışması ola­rak tahkik etmiş ⁴⁸ Muhammed Eyyûb el-Mezâhirî'nin de Terâcimü'l-ahbâr min ricali şerhi Meöni'î-aşâr isimli çalış­ması yayımlanmıştır.⁴⁹ Me'âni'l-âşâr'm baştan "Bâbü'l-kırâati halfe'l-imâm"a kadar olan kısmı Muham­med b. İbrahim eş-Şitvî tarafından Zevâ'idü'l-kısmi'l-evvel min şerhi Mecâ-ni'1-âşâr H't-Tahâvî Caîe'l-Kütübi's-Sit-te adıyla yüksek lisans tezi olarak hazırlanmış ⁵⁰ Harun Reşit Demirel de Ebû Ca'îer et-Tahâvî Hayati-Eserleri ve Me'ânı'I-âsâr ile Müş-kilü'l-âsâr'daki Hodisçiîiği ismiyle bir yüksek lisans çalışması yapmıştır.⁵¹

Bibliyografya :

Tahâvî, Şerhu Me'âni7-âşâr, 1-IV; a.rnlf.. Şer-hu Müşkili'l-âşâr{nşr. Şuayb el-Arnaût), Beyrut 1415/1994, neşredenin girişi, I, 5-104; M. Zâhİd Kevseri, Makâlât (nşr. Muhammed ismail), Ka­hire, ts., s. 471; a.mlf., el-Hâüî fisîreti'l-imâm Ebî Ca'fer et-Tahâoî, Kahire, ts.; M. Yûsuf Kan-dehlevî. Emâni'l-ahbâr /T Şerhi Mecâni't-âşâr, Pakistan 1394; Abdiilmecîd Mahmûd, Ebû Cac-fer ef-Taftâfjî ve eşeruhû /î'Hıadîş, Kahire 1975; Ayhan Tekineş. Müşkİlü 'l-Hadis ilmi (doktora tezi, 1997), Mü Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ayhan Tekineş

MEANİ'l-KUR'AN

Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ'nın

(ö. 207/822) filolojik Kur'ân-ı Kerîm tefsiri.

Asıl adı Tefsîru müşkili Frâbi'1-Kur-'ân ve mecânîhi'dir.⁵² Meâni'l-Kur'ân garîbü'l-Kur-'ân. i'râbü'l-Kur'ân gibi Kur'an ilimleri arasında yer alan bir telif türünün adı olup daha önce bu türde yazılan eserlerin birçoğuna aynı adın verilmesi sebebiyle bu eserin de Me'âni'I-Kıır^ûn adıyla şöh­ret bulmuş olması muhtemeldir. İbnü'n-Nedîm de meâni'l-Kur'ân kitaplarından bahsederken bu adı kullanmıştır.⁵³

Lugavî tefsir olan meâni'l-Kur'ân türü eserler, İslâm devletinin sınırlarının ge­nişlemesiyle birlikte ana dili Arapça ol­mayan unsurların İslâm'a girmesi neti­cesinde dilde ve Kur'an kıraatinde hata­ların (lahn) ortaya çıktığı dönemde telif edilmeye başlanmıştır. Bilindiği kadarıy­la ilk lugavî tefsiri Zeyd b. Ali (ö. 122/740) kaleme almış, bu eserler Ferrâ'nın Me-'âni'Cur'ân'ı ile olgunluk dönemine ulaşmıştır.

Me'âni'I-Kur'ân'm, Abbasî valilerin­den Hasan b. Sehl'in sorularını cevaplan­dırmakta sıkıntıya düşen lügat ve nahiv âlimi Ömer b. Bükeyr'in Ferrâ'dan bun­lara cevap vermekte yardımcı olacak bir eser yazmasını istemesi üzerine kaleme alındığı ve müellifin aralarında seksen ka­dar kadının da bulunduğu kalabalık bir ce­maate eserini imlâ ettiği belirtilir.⁵⁴ Ferrâ'nın iki risale dışında hafıza­sındaki bilgilere dayanarak takrir ettiği eserin imlâsı büyük bir ihtimalle 202'de (817-18) başlayıp 204'te (819) tamam­lanmıştır. Kitapta bazı âyetlerin sırasın­da takdim tehir yapılmış olmakla birlikte genellikle sûre ve âyet sırasına göre açık­lamalarını sürdüren Ferrâ gerekli gördüğü âyetleri, çok defa da âyetin belli bir kıs­mını izah etmiştir.

Lugavî tefsirlerin en önemlilerinden olan Me'âni'i-Kur^ân'da Ferrâ'nın en ba­şarılı olduğu, kendinden sonrakileri en çok etkilediği husus lugavî ve filolojik açıkla­malarıdır. Ele aldığı Kur'an lafızlarının etimolojik tahlillerini büyük bir titizlikle yapan Ferrâ kelimelerin kökenlerini, tü-retilişlerini ve diğer durumlarını açıkla­mıştır. Nahiv ve sarf ilimlerinin hemen bütün konularına temas eden Ferrâ keli­me ve cümlelerin i'rabları, farklı i'rab şe­killeri üzerinde durmuş, anlam nüansla­rını belirtmiş, i'rab şekillerini âyetlerden, Arap edebiyatından getirdiği örneklerle desteklemiştir. Kıraat farklarına da bü­yük önem veren Ferrâ kıraatlerin i'rab ve dil hususiyetlerini, Arap diline uygun­luğunu, kıraatler arasındaki anlam fark­larını başka âyetlerden ve Arap edebiya­tından getirdiği örneklerle açıklamış, yer yer tercihlerde bulunmuş, hurûf-i mu-kattaanın kıraati üzerinde durmuş, bir kısmını seleften gelen bilgilerden de ya­rarlanarak açıklamaya çalışmıştır. Müel­lif genellikle âyetin veya belli bir bölümü­nün anlamını ayrıntıya girmeden vermiş, bazan âyetin sadece bir kelimesini açık­lamıştır. Dil yönünü anlattığı halde mâna­sı üzerinde durmadığı âyetler de vardır. Âyetlerin açıklanmasında başka âyetlere, Arap edebiyatına başvurmuş, özellikle hüküm ihtiva eden âyetlerin tefsirinde senedlerini zikretmeksizin hadislerden, sahabe ve tabiîn sözlerinden yararlanmış­tır. Bir kısım âyetlerin nüzul sebeplerini zikretmiş, bazı âyetlerin nâsih ve mensuh durumlarını belirtmiş, yer yer fıkhı ko­nularda kısa bilgiler vermiştir. Genellikle kevnîve müteşâbih âyetleri tefsir etme­yen Ferrâ bazı kevnî âyetleri Araplar'ın kelimeyi kullandığı mâna ile açıklamış, müteşâbih âyetlerden nadiren te'vil et­tikleri de olmuştur. Bir kısım âyetlerin be­lagat yönüne temas etmiş, teşbih ve ki­nayeleri, istiare ve mecaz nevilerini açık­lamıştır. Bazı kaynaklarda Ferrâ'nın Mu'tezile'ye meylettiği söylenirse de Mecâ-ni'l-Kur'ân'da bu fırkanın görüşlerine rastlanmaz.

Telif edildiği dönemde büyük İlgi gö­ren Me'âni'i-Kur'ân'dan Küfe dil mek­tebinin imamlarından Ebü'l-Abbas Sa'leb övgüyle söz etmiş, başta lügat kitap­ları ve tefsirler olmak üzere pek çok eser­de ondan alıntı yapılmıştır. Cevheri, İbn Manzûr, Fîrûzâbâdî gibi lugatçılar eser­den çok miktarda nakil yapan müellifler­den bazılarıdır. Birçok kütüphanede yaz­ma nüshası bulunan Mecâni'l-Kuriân üç cilt halinde basılmış ⁵⁵ daha sonra bu neşrin ofset baskısı yapılmıştır (Beyrut 1980, 1983).

Eser üzerine yapılan çalışmalardan ba­zıları şunlardır: Subhî Abdülhamîd Mu­hammed Abdülkerîm, el-Lehecâtü'l-cArabiyye iî Me'âni'l-Kur'ân (Kahire 1406/1986); Hüseyin Muhammed Şerif Hâ-şim, Menhecü'l-Ferrâ' iî Tefsiri Mecâ-ni'l-Kur^ân;⁵⁶ Muhtar Ahmed Dîre, Dirâsefİ'n-nahvi'1-Kûü min hilâli Mecâni'l-Kur-'dn (Dimaşk 1411/199İ); Kinya Devenyi, Al-Farrü^s Ma^âni'l-Our'ûn: Indexof Qur'anic References (Budapest 1992); Naphtalİ Kinberg, A Lexicon of al-Forra"s Terminology in his Our'ön Com-mentary: With Full Definitions, Eng-Hsh Summaries and Extensive Cita-tions (Leiden 1996).

Bibliyografya :

Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ, Me'ânİ'l-Kur'ân (nşr. Ahmed Yûsuf Necâtî-M. Ali en-Neccâr-Abdül­fettâh İsmail Şelebî), Beyrut 1980, l-III; İbnü'n-Nedîm, e/-Rhris£[Teceddüd), s. 37, 73; Hatîb, Tâ-rîhu Bağdâd, XIV, 153; Kemâleddin el-Enbâri, Nüzhetû'l-elibbâ' (nşr. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrahim), Kahire 1386/1967, s. 98-103; Yâküt, Mu'cemü'l-üdebâ', V, 620; İbn Hallikân. Vefe-yât, VI, 176-182; Dâvûdî, Tabak&tû'l-müfessi-rtn, il, 367-368; Zülfıkar Tüccar, ai-Farrâ, Haya­tı, Eserleri ue Arap Dili ve Edebiyatındaki Meu-kii (doktora tezi, 1987). İÜ Sosyal Bilimler Ensti­tüsü (ISAM Ktp., nr. 1378). Şükrü Arslan