Bibliyografya : 8 İBNÜ'l-kasim 8

İBNÜ'S-SAİB Gİ-KELBI ¹¹⁰⁸

İBNÜ'S-SÂİĞ et-TÜCÎBÎ ¹¹⁰⁹

İBNÜ'S-SÂİĞ EZ-ZÜMÜRRÜDÎ

Ebû Abdİİlâh Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Alî ez-Zümürrüdî (ö. 776/1375) Hanefî fakihi.

Bazı kaynaklarda doğum tarihi 708 (1308) olarak verilmekle birlikte İbnü'l-Cezerî, bizzat kendisinden naklen 704 (1304) yılında Kahire'de dünyaya geldi­ğini bildirmektedir.¹¹¹⁰ Takıyyüddİn İbnü's-Sâiğ'den kıraat, Alâeddİn el-Konevî ile Hatîb el-Kazvînî'den meânî ve beyân, Fahreddin Osman b. Ali ez-Zeylaî. Tâceddin İbnü't-Türkmânî, Alâ-eddin İbnü't-Türkmânî ve İbn Abdülhak el-Vâsıtî'den fıkıh okudu. Yûsuf b. Abdur-rahman el-Mizzî, Birzâlî ve İbn Seyyidün-nâs gibi âlimlerden hadis dinledi. Bu ilim-dallarında kendisini iyi yetiştirdi ve döneminin seçkin Hanefî fakihlerinden biri ol­du. 728'de (1328) Konevî'nin kadılık gö­revinde bulunduğu Dımaşk'a giderek bir süre Emevî Camii'nde nahiv ve kıraat dersleri verdi. Daha sonra Kahire'ye dö­nüp Ebû Hayyân el-Endelüsî ile Şehâbed-din İbnü'l-Murahhil'in ders halkasına ka­tıldı. Safedî'nin teşvikiyle çalışmalarını edebiyat ve şiir üzerinde yoğunlaştırdı. İbn Tolun Camii ve el-Medresetü'l-Eşre-fiyye'de müderris olarak görev yaptı. Ta­lebeleri arasında Muhammed b. Ebû Be­kir İbn Cemâa ve İbnü'l-Cezerî gibi meş­hur âlimler vardır. Devlet adamlarına ya­kınlığı ile tanınan İbnü's-Sâiğ 76S (1364) yılında dârüladl müftülüğüne, Receb 773'te (Ocak 1372) kazaskerliğe getirildi. Büyük bir miras bırakarak 13 Şaban 776 (17 Ocak 1375) tarihinde vefat etti ve Türbetü's-Sûfiyye'ye defnedildi.

Eserleri.

el-Mirkâi ti icrâbi "Lo ilahe illallah ¹¹¹¹ el-Vazçu'l-bâhir fi ref'i ef-âli'z-zâhir ¹¹¹² el-Menhe-cü'1-kavîm fi Ibnü's-Sâiğ ez-Zümürrüdî'nin cr-Rakm 'aie'l-Bürde ¹¹¹³ adlı eserinin ilk sayfası ¹¹¹⁴ er-Rakm 'ale'l-Bürde ¹¹¹⁵ Tahmîsü Kaşîdeti'J-Bürde ¹¹¹⁶ İbnüs-Sâiğ'in ayrıca Berlin Staatsbibliothek'te ¹¹¹⁷ tamamlan­mamış avla ilgili bir şiirinin yazma nüs­hası bulunmakta ¹¹¹⁸ ve kaynaklarda et-TaTıka fi'l-mesâ3ili'd-da-kika, Mecmcfu'1'ferâ'id ve menba'u îeva'id, el-Gamz Ca!e'l-Kenz, Şerhu Me-şâriki'I-envâr, el-Mebönî fi'l-mecânî, Şerhu Elfiyyeti İbn Mâlik, es-Şeme-rü'1-cenî fi'I-edebi's-senî, et-Tezkire-tü'n-nahviyye, İhtirâcu'l-fühûm li'cti-mâ'i'l-'ulûm, Ravzü'î-eîhâm lîilhâmi (aksâmi)'I-istifhâm, Haşiye 'alâ Muğnî İbn Hişâm, İhkâmü'r-rây fî ahkâmi'l-ây adlı eserleri zikredilmektedir.

Bibliyografya :

Safedî. el-Vâfı, M, 244-245; İbnü'l-lrâki, ez-Zeyl'ale't-'iber(nşr. Salih Mehdî Abbas). Beyrut 1409/1989, II, 377; İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-Nİ-hâye, II, 163-164; Makrîzî, en-Sûlûk, İM/1, s. 245; İbn Kâdî Şühbe. ct-Târîh (nşr. Adnan Der-vîş], Dımaşk 1994, III, 468-469; İbn Hacer. ed-Dürerü'i-kâmine, III, 499-500; a.mlf., İnbâ'ü'l-ğunır, 1, 137-139; İbn Tağrîberdî, en-Nücümü'z-zâhire,X\, 138-139;a.mlf., cd-DelUü'ş-Şâfi [nşr. Fehîm M. Şell.ûl), Kahire 1399/1979, II, 635; ibn KuÜuboğa. Tâcü'l-Lerâcinı (nşr. İbrahim Salih), Dımaşk 1412/1992, s. 221;Süyütî. Buğyelü'i-ou'ât, I, 155-156; Dâvûdî, Tabakâiü'l-mûfessi-rîn, II, 182-184; İbnü'l-Kâdî. Dürretû'l-hİcâl, II, 131-132; Keşfü'z-zunûnA, 18,31, 153, 384, 524, 817; II, 1 163, 1210, 1329, 1332, 1579, 1603, 1689, 1749, 1753, 1803, 1818, 1883, 1924,1952, 2015; Flügeİ, Handschriften, 1, 468; Leknevî. el-Feuâ'idü'l-behiyye, s. 175; Ahl-wardt. Verzdchnis, IV, 140; VII, 80; K. Voliers. Katalog der Islamischen, ChrisÜich-Orienial-ischen Handschriften, Leipzig 1906, s. 169; Brockelmann, GAL.U, 32; Suppi, II, 21; îzâ-hu'l-meknûn, I, 162; II, 469; Ramazan Şeşen v.dğr., Fihristi mahlütâü Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, II, 148; Ahmet Özel, Hane­fi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s, 83-84; İnâye-tullah Fâtihi Nijâd, "İbn Şû'ig", DMBİ, ili, 102.

İBNÜ'S-SALÂH, EBÜ'L-FÜTÛH

Ebü'l-Fütûh Necmüddîn (Kemâlüddîn) Ahrned b. Muhammed b. es-Serî b. es-Salâh (ö. 548/1153) Matematik ve mantık âlimi, labip.

Hayat hikâyesini anlatan eserlerde ge­nellikle Hemedanlı olduğu kaydedilmek-teyse de İbnü'l-Kıftî Sümeysât'ta (Samsat) doğduğunu belirtir.¹¹¹⁹ İlk tahsilini doğduğu yerde tamam­ladıktan sonra Bağdat'a gidip mantık, matematik ve tıp başta olmak üzere çe­şitli ilim dallarında öğrenim gördü; an­cak matematikçi Ebü'l-Hakem el-Ende-lüsî ¹¹²⁰ dışındaki hocaları­nın kimliği bilinmemektedir. Emîr Hüsâ-meddin Timurtaş'in daveti üzerine Mar­din'e giderek onun yakın dostları arasına katılan İbnü's-Salâh bir süre orada ika­met etti ve muhtemelen bir yandan emî-rin özel hekimliğini yaparken bir yandan da onun için bir kütüphane kurdu. Bu sı­rada felsefe dersleri veriyordu ve Fahred-din el-Mardînî de talebeleri arasındaydı. Daha sonra Dımaşk'a giderken Musul'a uğradığında Emîr Nûreddin Zengî'ye tak­dim edildi ve ondan büyük saygı gördü. Dimaşk'a varınca tabip Ebü'I-Fazl İsmail b. Ebü'l-Vakâr'ın evinde kaldı; bu esnada orada bulunan hocası Ebü'l-Hakem el-Mağribî ile yeniden görüştü, 548(1153) yılında Dımaşk'ta öldü ve Bânyâs nehri ke­narındaki Sûfiye Mezarlığı'na defnedildi.

İbnü's-Salâh mantık, felsefe, matema­tik, astronomi ve tıp gibi aklî ilimlerde iyi yetişmiş bir âlim filozof idi; İbn Ebû Usay-bia'nın ondan felsefî ilimlerin incelikleri­ne vâkıf bir hakîm olarak bahsetmesi de bunu göstermektedir ¹¹²¹ Eserleri incelendiğinde İb-nü's-Salâh'ın, kendisinden önceki felsefî ve ilmî birikime vukufu kadar bu birikimi değerlendirip tam bir bilimsel metotla eleştirebilecek yetkinliğe de sahip oldu­ğu görülür. Eserlerinde özellikle mantık, matematik ve tabîiyyât konularında Aris­to, Batlamyus, Abdurrahman es-Sûfî, Ebü'r-Reyhân el-Bîrûnî, İbn Sînâ ve İb-nü'l-Heysem gibi pek çok âlim ve filozofu eleştirerek onların tanım ve açıklamala­rına ilimler tarihi açısından önemli itiraz­lar yöneltmiştir.

Eserleri.

1. SebebÜ'üta Batlam-yus'un ei-MecJs/fsinin (Almagest) VIİ ve VİN. makalelerindeki cetvelleri düzelt­mek amacıyla kaleme alınan eserde yıl­dızların koordinatlarını tayin ederken dü­şülen hatalar incelenmekte ve çeşitli nüs­halar karşılaştırılarak istinsahlar sırasın­da meydana gelen yanlışlıklar gösteril­mektedir. Eser Paul Kunitzsch tarafından bir değerlendirme yazısı ve Almanca çe­virisiyle birlikte neşredilmiştir.

2. Cevâb 'an burhan. Öküd'in 121e-menfler'inin VII. makalesinde sayılar ve matematiksel önermelerle ilgili olarak or­taya konulan bazı görüşlerin tartışıldığı ve bu çerçevede İbnü'l-Heysem'in eleşti­rildiği risaleyi Gregg de Young bir giriş yazısı ve İngilizce çevirisiyle birlikte ya­yımlamıştır (Frankfurt 1994),

3. Şerhu Faşl. Aristo'nun Kitâbü'l-Burhân ımn ikinci makalesinin sonunda yer alan bir bölümün şerhidir. Bazı mantık terimleri­nin ele alındığı ve bunlarla ilgili örnekle­rin tartışıldığı eserde, şerhedilen metnin Matta b. Yûnus tarafından Arapça'ya ya­pılan hatalı çevirisine ve İbn Sina'nın yan­lış anlamasına işaret edilerek bunların tashihine çalışılmaktadır. Mübahat Tür-ker Küyel tarafından bir giriş yazısı ve Türkçe çevirisiyle birlikte neşredilmiştir (Ankara 1971).

4. eş-Şeklü'r-râb?min eş-kâü'l-hamlî. Mantık konusunda olan ese­ri Nicholson Rescher İngilizce çevirisiyle birlikte yayımlamıştır (Pittsburg 1966).

5. Beyânü'l-hata'. Aristo'nun Fi's-sema ve'l-câlem adlı eserinin III. makalesinde yer alan unsurların şekli olmadığı tarzın­daki görüşünün ve daha sonra Themistius ve Ebü'l-Ferec İbnü't-Tayyib gibi sarihlerin bu görüşe getirdikleri açıklamaların eleş­tirildiği risale Mübahat Türker Küyel tara­fından bir giriş ve Türkçe çevirisiyle bir­likte neşredilmiştir (Ankara 1964).

6. Key-İiyyetü tastîhi basîti'l-kürî. ¹¹²²

7. Dû Mes'ele-i Hendesi. Geometriyle ilgili iki meseleye ayrılan ese­rin Heinrich Suter tarafından bilimsel incelemesi yapılmıştır. ¹¹²³

8. îzâ-hu'1-Burhân. Ebû Saîd Câbir b. İbrahim es-Sâbî'nin geometri konusundaki eseri­ne yapılmış bir haşiyedir.¹¹²⁴

9. îzâhu galatı Ebi'Aİ! fbni'l-Heysem. Öklid'in Elemeniler'ınin X. makalesinde yer alan ilk figürle (şekl) ilgili olarak İbnü'l-Heysem'in eleştirildiği bir risaledir. ¹¹²⁵

10. Beyönü mâ vehime ühi Ebû 'Alî İbni'l-Heyşem. İbnü'i-Heysem'in eş-Şükûk ıalâ Öklîdis adlı eserindeki bazı görüşlerini eleştirmek amacıyla kaleme alınmıştır. ¹¹²⁶

11. Mâ zekere-hû Batlamyus. Batlamyus'un astrono­mi konusundaki fikirleri hakkında olup bilinen tek nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndedir. ¹¹²⁷

12. Tezyîİü mukaddemâti makâlâti Ebî Setıl el-Kûhî. Ebû Sehl el-Kûhî'nin matematiğe dair yazmış olduğu bir risa­leye yöneltilen eleştirileri ihtiva etmek­tedir. ¹¹²⁸

13. Keşiü'ş-şübhe. Öklid'in £iemenier'inin XII. makalesin­de yer alan on dördüncü figür üzerine ba­zı matematikçilere sorulan bir problem hakkındadır.

14. Beyânü mâ vehime tî-hi Ebû Naşr el-Fârâbî, el-Mecistî'nın bir bölümünün ¹¹²⁹ şer­hiyle ilgili olarak Fârâbî'nin eleştirildiği ve ilgili kısmın yeniden şerhedildiği bir çalış­madır. ¹¹³⁰

15. el-Fevzü'l-aşğar fi'I-hikme.¹¹³¹

Bibliyografya :

İbnü'l-Kıftî. İhbârü'l-*ulemâ\s. 264,279; İbn Ebû Usaybia, 'Uyûnü'l-enbâ', s. 402, 638-641; Brockelmann. GAL SuppL, I, 857; Nâme-i Da-nişuerân-ı Nâştrî, Kum, ts. (Dârü'l-fikr), 1, 251-260; Fuâd Seyyid, Fihrisü'l-mahtûtâti'l-muşau-oere, Kahire 1960, [11/3, s. 91-92; Sezgin. GAS, V, 54, 55, 80, 107, 110. 119, 169, 254, 320, 370, 371; VI, 92-93; N. Rescher. Tetaovü.rü'1-manttkı'l-'Arabİ(trc. Muhammed Mehrân). Ka­hire 1985, s. 392-393; Ebü'l-Kâsım Kurbânı, Zln-deginâme-i Riyâzîdânân-ı Deure-i İslâmî, Tah­ran 1365 hş., s. 35-37; H. Suter, Beitrage zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im İslam, Frankfurt 1986, I, 127; Max Krause. "Stambuler Handschriften Islamischer Mathe-matiker", Beitrage zur Erschltessung der Ara-bischen Handschriften İn İstanbul und Anato-Uen (ed Fuat Sezgin), Frankfurt 1986, II, 731-733; Mübahat Türker Küyei, "İbnü's-Salah'ın De Coclo ve Onun Şerhleri Hakkında Tenkitle­ri", Araştırma, II, Ankara 1964, s. 1-79; a.mlf.. "Kültür Karşılaşmasına Bir Misal Olarak İbn Us-Salâh", a.e.,lX[l971|, s. 1-27;a.mlf., "Tarih Yöntemi Bilincine Misal Olarak Bir Artuklu Hizmetlisi: İbn Us-Salah", TTK Bildiriler VIII (1981), II, 665-677; Paul Kunitzsch. "Arabİc Criticİsm of Ancİent Greek Traditions: İbn al-Salah and the Almagest", Procecdings of the First International Symposium for the Hlstory of Arabic Science, Halep 1976, II, 85-90; David Pingree, "ibn as-Salâh Zur Kritik der Koordi-natenüberlieferung im Sternkatalog des Al­magest", Bibliolheca Orientalis, XXXIV/3-4, Leiden 1977, s. 233-234; Gregg De Young, "ibn Al-Sari on Ex Aequali Ratİos: His Critique of ibn Al-Haytham and His Attempt to Improve the Parallelism Betvveen Books V and VII of Euclid's Elements", Zeltschriftfür Geschichte derArabisch-Islamischen Wissenschaften, IX, Frankfurt 1994, s. 99-152; A. Ca'ferî Nâînî. "îbn Salâh", DMBİ, IV, 117-121.