Bibliyografya: 12 ÇAĞatay han 13

ÇEKİ

Türkler'in kullandığı eski bir ağırlık ölçüsü.

Türkçe "tartmak" anlamındaki çekmek fiilinden isim olan çeki kelimesi daha çok odun, taş ve kireç gibi maddelerin tar­tılmasında kullanılan alet ve ağırlık Öl­çüsü birimini ifade eder.

Genellikle taş ocakları, odun iskele ve depoları ile kapan ve çardaklarda kulla­nılan çeki aleti, bir ucunda yük koyma­ya mahsus ızgara kenarlıktı bir tabla.

öbür ucunda ise çeki taşı bulunan uzun bir çeki kolunun ortasından asılı olduğu sabit üç ayaklı bir sehpadan ibaret ba­sit bir mekanizmadır. Genellikle taştan imal edildiği için çeki taşı adı verilen ağır­lık birimi metalden de olabilirdi. Aletin ayarının bozulması ya da çeki taşının ağırlığının azaltılması suretiyle yapılacak hilelerin önüne geçmek için her ikisi de resmen mühürlenirdi.

Diğer ölçüler gibi değişmez bir stan­dardı olmayan çeki de farklı yer ve za­manlarda farklı değerler almıştır. 1180 (1766) tarihli bir İstanbul şer'iyye sici­linden anlaşıldığına göre o yıllarda res­mî çeki 176 vukıyye (okka) değerindey­di. Tanzimat döneminde başlatılan ölçü reformları çerçevesinde çıkartılan 20 Ce-mâziyelâhir 1286 (27 Eylül 1869) tarihli "Mesâhât ve Evzân ve Ekyâl-i Cedîdeye Dâir Kanunnâme" ile çekinin değeri, her biri kırk dörder kıyyelik (okkalık) dört kan­tara (-176 okka - 400 lodra - 225,798 kg.) eşitlenmiştir. Ölçülerin değerlerini yeniden belirleyen 1298 (1881) tarihli kararnamede de aynı standarda rastlan­maktadır. Bu bilgilerden hareketle çe­kinin değerinde 1766-1881 yılları ara­sında hiç değilse İstanbul'da geçerli ol­mak üzere belli bir standartlaşmaya gi­dildiği söylenebilir. Yine de farklı yerler­de farklı değerlere rastlamak mümkün­dür. Meselâ bir çeki (odun için) Ayvalık'­ta 100 okka (128,28 kg), Selanik'te 135-140 okka (173-179 kg), Midilli ve İzmir'­de ise 180 okkadır (230.896 kg.). 1298 (1881) tarihli kararname ile bir yeni çe­ki on kantara yani bir tona (1000 kg.), da­ha sonraki bir tarihte ise 195 okkaya (250 kg.) eşitlenmiştir.

Ayrıca mücevherat ve ipek gibi değer­li maddeler için kullanılan çok küçük de­ğerli bir başka çeki çeşidi de vardır ki Türkiye genelinde altın ve gümüş için 100 dirhemdir (320 sr). Bunlardan baş­ka İzmir'de 1 çeki, afyon için 250 dir­hem veya 5/8 okkaya (=763 gr.), tiftik için ise 2 kıyyeye (- 4,564 kg.) eşittir.

Günümüzde hâlâ ilkel çeki aletlerine rastlandığı gibi odun satışlarında 250 kilogramlık ağırlığı ifade için çeki tabiri kullanılmaktadır. Ayrıca Antalya, Balı­kesir, Burdur. Gaziantep, Gümüşhane, İzmir, Kars, Malatya, Manisa, Niğde, Ri­ze ve Sivas'ın bazı ilçe ve köylerinde ko­nuşulan halk ağızlarında çeki (çekü) yak­laşık 1 kilogramlık bir ölçü birimini ifa­de etmektedir. Antalya yöresinde ise fi­şeklere konacak barut ve saçmayı ölç­mekte kullanılan ölçü birimine de bu ad verilmektedir.

Bibliyografya:

Şer'îyye Sicilleri⁴⁷², İstanbul 1988, II, 179; Ahmed Vefik Paşa. Lehce-i Osmânî, İstanbul 1293, I, 481; KâmOs-ı Türkî, s. 514; Türk Lügati, II, 424; Derleme Sözlüğü, Ankara 1965, III, 1112; Râsânen. Versuch, s. 103; Düstûr Zeyil, İstan­bul 1299. II. 211,221; Fî 29 Şeooâl Sene 1298 oe fr 11 Eylül Sene 1297 Târihiyle Şeref Mü­teallik Buyuruları İrâde-i Seniyye-i Hazret-İ Pâdişâhı Mûcebİnce Yeni Ölçülerin TanzTm ue Tensîkiyie Suoer-i İcrâiyesi Hakkında Ka­rarnamedir, İstanbul 1299, s. 4, 5, 6, 106-116, 226-236, 252, 272, 292; Mecelle-i Umûr-ı Be-lediyye, II, 437, 438, 439, 440; B. Kisch, Scales and Weights: A Hİstorica! Outiine, London 1965, s. 228, 242; Halil İnalcık. Studies in Ot-tornan Social and Economic History, London 1985, X. bl., s. 339, 340, 341, 342; a.mlf., uYük (Himl) in Ottoman Silk Trade, Mining and Agriculture", Turaca, XVI, Paris 1984, s. 141; Orhan Saik Gökyay. "Halk Dilinde Ölçü Birim­leri", TFAr., I (1981), s. 43; Mübahat Kütükog-lu. "1826 Düzenlemesinden Sonra İzmir İhti-sab Nezâreti", TED, sy. 13 (1987), s. 490, 503; Pakalın, I, 340; TA, XI, 422; SA, I, 381; ABr., VI, 353.

1 Bk. "Çağatay Ede­biyatı", İA, lll, 270-323

2 Add., nr. 7914, vr. 142-157

3 Ali Emîrî, Arapça, nr. 86, vr. 180-194 (kenarda)

4 "The Latâfat-nâma of Khujandi", Annali, nuovu serie: XX-XXX, (Napoli I970), s. 345-368 -I- XXXV

5 British Museum, Or., nr. 2079; Taşkent Kol Yazmaları Ktp., nr. 88

6 Sakkakiv, Tantangan Asarlar, Taş­kent 1958

7 İÜ Ktp., Tez, nr. I6487 |1983|

8 Eserin yazma nüshaları için bk. British Museum, Add., nr 79! 3, vr. 50a-ll4a: Bibliotheque Nationale, Suppl. Turc, nr. 998; Süleymaniye Ktp.. Lâleli, nr. I9I1

9 "Materiali po Cred-neaziatsko - Tureçkoy Literatüre. IV Cağatayskiy poet XV veka Atai", ZKV,II/ 2 11927]. s. 257-274

10 Taşkent 1928, VI, 151-158

11 Belli başlı nüshaları için bk. TSMK, Hazine, nr. 1460; Bibliotheque Nationale, Suppl. Turc, nr. 978; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4757; Viyana Staatsbibliothek, nr. 647; British Museum, Add., nr. 7914, vr. 115b-141b; Millet Ktp., Ali Emîrî, Man­zum, nr. 951

12 Şark El Yazmaları, nr. 4298

13 Hafız Horezmiy, Deuan, I-1I, Taşkent 1981

14 TY, nr. 2850, vr. 163b-284b

15 Add., nr. 7913, vr. 329b-337b

16 "Yusuf Emi-ri'nin Beng ü Çağır Adlı Münazarası", TDAY Belleten, Ankara 1973, s. 103-125

17 British Museum, Add.,nr. 7914, vr. 228b-272a

18 Add.,nr. 7914, vr. 32lb-328b

19 "Ahmedî, Münazara [Telli Sazlar Atış­ması]", TDED, XXIV [İstanbul 1986|, s. 129-204

20 Add., nr. 7914, vr. 3I4a-321a

21 "Yakini's Contest of the Arrow and the Bow", Nmeth Armağanı, Anka­ra 1962, s. 267-287

22 Add., nr. 7914, vr. 273a-289b

23 Suppl. Turc, nr. 981

24 The Divân of Gada'ı, The Hague 1971

25 Türk Edebiyatı Örnekleri V: Diuan-i Sultan Hüseyn Mir­za Baykara "Hüseyinî", İstanbul 1946

26 nr. 15

27 Türk Edebiyatı Örnekleri II: Risâle-i Sultan Hü­seyn Baykara, İstanbul 1945. Ayrıca Bk. Hüseyin Baykara

28 Ayrıca Bk. Ali Şîr Nevâı

29 Catalogue, II, 246; SuppL, nr. 1365

30 TOED.V, 51-58

31 N. M. Mallaev. s. 325

32 TDE., 111/ 1, s. 7-48

33 Bk. TSMK. Revan, nr. 832; Bibliotheque Nationale, Suppl. Turc, nr. 1365; V. Pertsch, s. 376, Londra, İndia Office Library, nr. |?|

34 TSMK, III. Ahmed, nr. 2436

35 British Museum. AdcL. nr. 7914, vr. lh-22b

36 Ayrıca Bk. Şeybânî Han

37 Viyana 1885

38 St. Petersburg 1908

39 Bk. Taş­kent Özbekistan İlimler Akademisi Ktp., nr. 8931 Ikülliyatl; İÜ Ktp.. TY, nr 1988; TSMK, Enderun, nr. 2381; British Museum, Add.. nr. 7907; Nuruosmaniye Ktp., nr. 4904. Aayrıca bk. UBEYDULLAH HAN

40 Bk. Bâbür; Bâbürnâme

41 nr. 105

42 "Kâmrân Mirza'nm Divanı I", TDED, XXIII [1981], s. 37-137. Ayrıca bk. kamran mirza

43 Bk. British Museum, Or., nr. 7510, 9337

44 The Persian and Turki Divan of Bayram Khan, Kalküta 1910

45 Diuan of Bayram Khan, Karachi 1971

46 Ayrıca Bk. Haydar Mirza

47 haz Kemal Eraslan

48 Haz. Kemal Eraslan. doktora tezi, 1969

49 trc. Refet İsıtman

50 nşr. Desmassien

51 nşr. Kononov

52 Springer 16501; Köprülü, Türk Edebi­yatı Tarihi İstanbul 1926

53 trc. Rasime Uy­gun

54 trç. Abdülkerim Özaydm-Ahmet Ağırakça

55 nşr. E. Blochet

56 trc. Necati Lugal

57 trc. Reşat Üzmen

58 trc. Ahmet Temir

59 nşr. W. Nassau Lees

60 nşr. Ouatremere

61 nşr E. Blochet

62 trc. Necati Lugal

63 trc. Re­şat Üzmen

64 Haz. Kâzım Yaşar Kopraman-İsmail Aka

65 nşr. Türkiye Anıtlar Derneği

66 Mart-Ni­san 1814

67 2 Haziran 1863

68 19 Ocak 1919

69 Bu madde. 1938 ve 1955 yılla­rında yerinde yaptığımız müşahede ve incele­melere dayanarak Sâdâbâd-Çağlayan hakkın­da hazırladığımız henüz basılmamış araştırma­dan faydalanılarak yazılmıştır. Tam bibliyog­rafya o eserde olup burada sadece belli başlı yayınlar gösterilmiştir

70 GAL,I, 413; Suppt., I, 826, 865

71 ZDMG, L III 539-540; Die Mathematiker, s. 164-165

72 Bk. Introduction, 111/1, s. 699

73 ZDMG, XLV11I, 120-122

74 Zübeyd Ahmed, 1, 175

75 ZDMG, XLV11 (1893),5. 21 3-275

76 Die Mat­hematiker, s. 165

77 Sarton, 111/1, s. 700

78 Kurbânı, s. 219; krş. Sez­gin, V, 115

79 Zilhicce 425/Ekim 1034

80 Zilkade 429/Ağustos 1038

81 Ramazan 430/Mayıs-Haziran 1039

82 8 Ramazan 431/23 Mayıs 1040

83 Cemâziyelâhir 432/Şubat 1041

84 Ce­mâziyelâhir 451 /Temmuz- Ağustos 1059

85 nşr. M. Kazvinî

86 nşr. Halîl Hatîb Rehber

87 nşr. Melikü'ş-şuarâ Bahar

88 nşr. Ali Sevim

89 nşr. Ahmet Ateş

90 Aynca bk. bâbil [Bâbil Kuyusu]

91 Bk. Yah­ya Bey, s. 33, 41

92 nşr. Mehmed Çavuşoğlu

93 Kafesoğlu, XXXIV, 55-60; Râsonyi, s. 133

94 29 Nisan I091

95 nş:. I. Melikoff

96 trc. E. A. S. Daves

97 trc. Fikret Işıltan

98 Ayn Ali, s. 95

99 BA, Cevdet-Saray, nr. 6358

100 Atâî, s. 615

101 29 Eylül 1912

102 2 Ağus­tos 1913

103 6 Kasım 1913

104 22 Aralık 1913

105 Aralık 1915

106 7 Eylül 1916

107 5 Tem­muz 1917

108 Ekim 1917

109 7 Ağustos 1918

110 30 Ekim 1918

111 8 Ka­sım 1918

112 11 Kasım 1918

113 24 Aralık 1918

114 12 Nisan 1919

115 14 Mayıs 1919

116 13 Kasım 1919

117 Kâzım Karabekir, s. 391

118 Aralık 1919

119 3 Şubat 1920

120 3 Mart 1920

121 8 Mart-2 Nisan 1920

122 16 Mart 1920

123 3 Nisan 1921

124 5 Ağustos 1921

125 31 Ağustos 1922

126 21 Tem­muz 1946

127 12 Temmuz 1947

128 20 Temmuz 1948

129 10 Nisan 1950

130 İstanbul 1927

131 Ankara 1936

132 Eylül 1976

133 Orhâniye Matbaası

134 ed. W. Popper

135 Bk. Ahmed Efendi, Çalak

136 Bk. Mustafa Efendi, Çâlâkzâde

137 Bk. Esma-i Hüsna

138 19 Mayıs 1515

139 Müftü Sarıgürz'ün fetvası

140 nşr. C. N. Seddon

141 Feridun Bey, Münşeat içinde

142 Bk. beş hececiler

143 İs­tanbul 1918

144 İstanbul 1335

145 İstanbul 1919

146 İstanbul 1926

147 İstanbul 1928

148 İstanbul 1932

149 İstanbul 1934

150 Sadettin Kaynak ile birlikte, İstanbul 1936

151 Mizahî şiirler, İstanbul 1938

152 İstanbul 1938

153 İstanbul 1940

154 istanbul 1959

155 1960'-lardan sonra yazmaya başladığı kita tar­zında şiirleri, İstanbul 1967

156 İstanbul 1969

157 Paul Her-vieu'den adapte, İstanbul 1922

158 Tabi H. Kistemaeckers'den adapte, Sermet Muhtar Alus'la birlikte, 1925te sahne­lenen bu çalışması basılmamıştır

159 İstanbul 1926

160 İstanbul 1932

161 İstanbul 1932

162 İstan­bul 1933

163 İstanbul 1939

164 İstanbul 1945

165 İstanbul 1928

166 İstanbul 1933

167 İstanbul 1931; Hanım Şiir Yazacak, Yeni usûl, Mektublar'ûe birlikte, İstanbul 1933

168 Yarın mecmua­sında yayımlanıp yarım kalmış, 1922

169 İstanbul 1936

170 İstanbul 1937

171 ERE, VI, 313

172 ERE, VI, 313 vd

173 Meselâ Edin-burg Müzesi'ndeki St. Filians Bell, Köln Müzesi'ndeki Sautfangçanı gibi

174 Buhârî, "Bed'ü'1-vahy", 2, "Bed'ul-halk", 6; Müs­lim, "Fezâ'il", 87

175 Bk. Buhârî, "Ezan", I, "Enbiyâ", 50, Müslim, "Şalât", 1; Tirmizî. "Şalât", 1). Başka bir hadiste bir adamın taşıdığı tahta çan­dan söz edilirken de bu kelime kullanıl­mıştır (bk. Dârimî, "Şalât", 3; İbn Mâce, 'Ezan'. 1; Ebû Dâvûd, "Şalât", 28

176 Müsned, 11, 366, 372; Ebû Dâvûd, "Hatim", 6; Nesâî, "Zînet", 54

177 Müslim, "Libâs", 104; Ebû Dâvûd, "Cihâd", 46, "Ha­tim", 6

178 Bugünkü Çanakkale'nin güneyinde Truva ile Çanakkale arasında

179 Bu caminin yapımı kaleden de önce 1452 yılındadır

180 25 Haziran 1845

181 trc. Kemal Turan

182 trc. Hayrullah Ors

183 İstanbul Boğazı'nın orta çizgisi üzerinde ölçülen uzun­luk ise 30,5 kilometredir

184 Gtographie d'Edrisi, II, I 35. 384

185 Bk. The Oxford Advanced Atlas, London 1942,5. 51

186 İbnü'l-Fakih, s. 145; Yâköt, 1, 374

187 29 Mayıs 1416

188 Bir stad = 185 m. olduğuna göre bu ge­nişlik 1480 m. olarak ölçülmüş olmakta­dır. Günümüzde modern metotlarla yapı­lan ölçmeler aynı yerin genişliğini 1375 m. olarak verdiğine bakılırsa bu ölçmenin za­manına göre çok sıhhatli yapılmış olduğu anlaşılır

189 Bk. Boğaz­lar Meselesi

190 nşr. A. laubert

191 nşr. Mertol Tulum

192 trc. Arif Müfit Mansel

193 trc. Enver Ziya Karal

194 trc. Fikret Işıltan

195 Geniş bilgi için bk. Eyice, Bedreddin Cömert'e Armağan, s. 257-275

196 Dresden Teknik Üni­versitesi, 1932

197 İstanbul Teknik Üniver­sitesi, 1952

198 nşr. Mertol Tulum

199 trc. Karolidis

200 nşr. Fevzi Kurtoğlu-Ali Haydar Alpagut

201 nşr. H. Kissling

202 nşr. L. Dorez

203 Australian and New Zealand Army Corps-Anzac Ko­lordusu

204 trc M. Feyzi

205 Haz. Uluğ İğdemir

206 trc. Seiman Güney

207 trc. M. Ali Kayabel

208 Haz. Gene! Kurmay Askerî Tarih ve Stra­tejik Etüt Başkanlığı

209 nr. 608, XXIV, 145

210 Tama­mı için bk. Eski Şiirin Rüzgârtyle, İstan­bul I962,s. I09-110

211 Güfte ve notaları için bk. Tezeren, s. 16-17

212 İstanbul 1926

213 28 Mart |?| 1334 r.; yeni yazıya ak­tarılan bazı parçaları için bk. Devrin Yazarlarının Kalemiyle Millî Mücadele ue Ga­zi Mustafa Kemal, İstanbul 1981, I, 1-50

214 Haz. Ziver Tezeren, İstanbul 1990

215 İstanbul 1332; 2. bs. (hz. Hasan Kolcu), Ankara 1991

216 İstanbul 1334

217 Çanak­kale Zaferi'nin yukarıda belirtilenler dışın­da devrin tiyatro, hikâye ve romanlarıyla mensur eserlerindeki diğer örnek ve akis­leri hakkında geniş bir değerlendirme ve iktibaslar için bk. Enginün, s. 111-129

218 İstanbul 1915

219 İstanbul 1933

220 İstanbul 1936

221 İstanbul 1936

222 Çanak­kale 1952

223 Ankara 1986

224 An­kara 1987

225 Ankara 1960, 1990

226 İstan­bul 1989

227 İstanbul 1989

228 İstanbul 1989

229 İstan­bul 1915

230 İstanbul 1915

231 İstanbul 1915

232 İs­tanbul 1331

233 İstanbul 1924. Haz. M. Ertuğrul Düzdağ

234 Haz. M. Kaplan v.dğr

235 Osmanlı Tarihleri içinde, nşr. N. At­sız

236 Osmanlı Tarihleri İçinde, Osmanlılarla ilgili kısım, nşr. N Atsız

237 el-Bakara 2/249

238 10 Ağustos 1389

239 Ekim 1394

240 Ocak 1406

241 Ma­yıs 1426

242 Mart 1444

243 Bk. buçuktepe vakasi

244 3 Şubat 1451

245 nşr. Mertol Tulum

246 Ocak 1406

247 25 Ağustos 1429

248 trc. VI. Mirmiroğlu

249 Temmuz 1484

250 Târîh-i Ebü'i-Feth, s. 34

251 Taberî, VI, 469; İbnü'I-Esîr, IV, 578