BiLİKLƏRİn təQDİm ediLMƏSİNİn produksiyali modeli

Biliklərin Semantik Şəbəkələrlə Təqdim edilməsi
Semantika dil vahidlərinin, ilk növbədə, söz və söz birləşmələrinin mənasını öyrənən dilçiliyin bir sahəsidir. Daha ümumi mənada semantika işarələrin (obrazların, işarələnmələrin) və onların birləşmələrinin mənasını müəyyən edir.
Semantik şəbəkə (məna şəbəkəsi) təpələri anlayışlar, qövsləri (kənarları) isə aralarındakı əlaqələr olan qrafik şəklində təmsil olunan predmet sahəsi modelidir.
Müasir semantik şəbəkələrin əcdadlarını 1909-cu ildə Çarlz Pirs tərəfindən təklif edilmiş ekzistensial (lat. exsisto - yaranıram, baş verir, mövcudam) qrafları hesab etmək olar. Onların köməyi ilə müəyyən predmet sahəsinə aid anlayışlar və onlar arasında məntiqi əlaqələr təsvir edilmişdir. Semantik şəbəkələrin inkişafında mühüm mərhələ alman psixoloqu Otto Selsin 1913 və 1922-ci illərdəki işi olmuşdur. O, anlayışları və onlar arasındakı əlaqələri təsvir etmək, həmçinin xassələrin irsiyyət üsullarını öyrənmək üçün qraflardan və semantik əlaqələrdən istifadə etmişdir. Semantik şəbəkələrin ilk kompüter tətbiqləri 1950-ci illərin sonu və 1960-cı illərin əvvəllərində maşın tərcümə sistemlərində (Richard Richens, Margaret Masterman) meydana çıxdı.. Semantik şəbəkələrə dair fundamental nəzəri işlərdən biri də amerikalı psixoloq Ross Quillianın “semantik yaddaş” («Semantic memory. Semantic information processing», “Semantik yaddaş. Semantik informasiyanın işlənməsi”, 1968) haqqında işidir.
Anlayışlar kimi, adətən abstrakt və ya konkret obyektlər (xiyar, avtomobil, sevgi, Maşa) hərəkət edir. Ən çox istifadə olunan əlaqələr aşağıdakılardır (semantik təsnifat) :
- taksonomik ("sinf - yarımsinif - surət", "dəst - alt çoxluq - element" və s.). Münasibətlərin bu növü AKO (ing. A Kind Of – bir növ), IS A (olur, odur, dır) və ya hiponimiya (hiperonim - ümumi varlıq; hiponym - xüsusi varlıq) münasibəti də adlanır;
- struktur ("hissə - bütöv"). Bu cür münasibətə Part of (hissədir), Has part (ibarətdir, daxildir), aqreqasiya (lat. aggregatio - qoşma), kompozisiya (lat. compositio - tərtib, bağlama, əlavə etmə, birləşmə) və ya meronimiya ( holonim - başqalarını ehtiva edən varlıq; meronim - başqasının tərkib hissəsi olan varlıq) əlaqəsi də adlanır;
- ümumi ("əcdad" - "nəsil");
- istehsal ("rəis" - "tabeçilikdə olan ");
- funksional (adətən "istehsal edir", "təsir edir" və s. fellərlə müəyyən edilir);
- kəmiyyət (böyük, kiçik, bərabər və s.);
- məkan (uzaqdan, yaxından, arxada, altında, yuxarıda və s.);
- zaman (əvvəllər, sonralar, ərzində və s.);
- atributiv (xassəyə malik olmaq, dəyərə malik olmaq);
- məntiqi (VƏ, VƏ YA, İNKAR);
- kazual (səbəb-nəticə).
Münasibətlər anlayışların münasibətlərdə iştirak (arity) dərəcəsinə görə də təsnif edilə bilər:
- unar (rekursiv) - münasibət anlayışı özü ilə əlaqələndirir;
- binar - münasibət iki anlayışı birləşdirir;
- N-ary - ikidən çox anlayışı birləşdirən əlaqə.

Giləmeyvə

Dəyirmi

Qırmızı
İki sadə semantik şəbəkəyə misal verək. Onlardan biri (şək. 2a) "pomidor" anlayışını, digəri isə (şək. 2b) "Cavid stulu yapışqanla bərkitdi" faktını təsvir edir.

Forma

Pomidor
Rəng
-dir (is a)
a)


b)
2. Semantik şəbəkələrin nümunələri
Semantik şəbəkələrin müxtəlif variasiyalarında anlayışları göstərmək üçün müxtəlif həndəsi primitivlərdən istifadə olunur: düzbucaqlılar, ovallar, yuvarlaq küncləri olan dördbucaqlılar və s.
Semantik şəbəkədə həll yolu tapmaq problemi sorğuya uyğun gələn şəbəkə fraqmentinin tapılması vəzifəsinə endirilir. Məsələn, "Pomidor hansı rəngdədir?" sualı alt şəbəkə kimi qrafik şəkildə təmsil oluna bilər.

3. Sualın alt şəbəkə kimi təqdim edilməsi
Sualın alt şəbəkəsinin mövzu sahəsini təsvir edən şəbəkə ilə üst-üstə düşməsi cavab verir - "qırmızı".
Semantik şəbəkələr ekspert sistemlərində biliklərin təmsil dili kimi (məsələn, PROSPECTOR ekspert sistemində), nitqin tanınması və təbii dilin başa düşülməsi sistemlərində geniş istifadə olunur. Şəbəkə modelləri ilə birbaşa əlaqəli olanlar relyasiyalı, şəbəkə və iyerarxik verilənlər bazaları üzərində aparılan tədqiqatlardır.