Bir neçə söz I fəsil. DÜNya diLLƏRİNİn qohumluğu monogenez problemi

Yarımçıq cümlə. Yarımçıq cümlələrin böyük bir qismi mübtədanın buraxılması əsasında yaranmışdır. Fikir predmeti ilə tanışlıqdan sonra əksərən III şəxsdə mübtəda buraxılmış, cümlələr yarımçıq cümlə kimi formalaşmışdır; məs.:
Dərsə xanın xatunı qayıtdı, gerü döndi. Qatlanmadı, qırq incə qızı boyına aldı. Bədəvi ata binüb oğlancuğın istəyü getdi. Qışda-yazda qarı-buzı ərinməyən Qazılıq tağına gəldi çıqdı. Alçaqdan yuca yerlərə çapub çıqdı. Baqsa görsə bir dərənin içinə qarğa-quzğun enər-çıqar, qonar-qalqar. Bədəvi atın öncələdi, ol tərəfə yüridi. (38)

Yeddi cümlədən ibarət olan bu sintaktik bütövün ilk cümləsində işlənmiş ‘Dərsə xanın xatunı’ mübtədası sonrakı cümlələrdə işlənmədiyi üçün cümlələrin hamısı mübtədası buraxılmış yarımçıq cümlələr kimi formalaşmışdır. Yalnız sonuncudan əvvəlinci cümlə mürəkkəb quruluşludur və onun budaq cümləsinin mübtədası vardır.

Dastanlarda təhkiyə əksərən vasitəsiz nitq şəklində qurulmuşdur. Bunları asanlıqla dialoji nitqə çevirmək mümkündür. «Dədə Qorqud» mətnləri çox sıxdır, informasiya yükü son dərəcə zəngindir. Bir sintaktik bütövdən yeni informasiya vermək üçün o birinə keçid sərrast və səlisdir. Bu cəhətdən «Dədə Qorqud» üslubundan çox şey öyrənmək olar.
Mübtədadan sonra nəzərə çarpan buraxılma daha çox tamamlığa aiddir. Tamamlıq mə’lum olanı ifadə etdikdə buraxılmış olur: Mərə, Beyrəgin yayı vardır, gətürin!-dedi. Vardılar, gətürdilər. (63) Oğlan qılıcın çıqardı. Qızla kəndü arasına bıraqdı. (112) Böylə oğıl nənə gərək? Öldürsənə! - dedilər. (37)

Bu misallardan birincisində mübtəda (‘Beyrəgin yayı’) əsasında təsəvvür edilən tamamlıq (‘Beyrəgin yayını’) həm tabesiz mürəkkəb cümlənin ikinci komponentində, həm də ikinci cümlədə buraxılmışdır. İkinci misalın ikinci cümləsində ‘qılıcın’, son cümlədə ‘onu’ (‘oğulu’) tamamlığı buraxılmışdır.

Bə’zən mübtəda və tamamlıq mə’lum olanı bildirməklə birlikdə buraxılmışdır: Vardılar, kömləgi Banıçiçəgə ilətdilər. Gördi, tanıdı.(58) - cümlələrindən ikincisində ‘Banıçiçək’ mübtədasının və ‘kömləgi’ tamamlığının işlənməsinə ehtiyac olmamışdır.

İkinci dərəcəli üzvlərdən tamamlıq və zərfliyin birgə buraxıldığı hallar da vardır: «Dədə, qız qardaşımın yoluna bən nə istərsəm, verərmisin? «Verəlim»-dedi. (56) Bu misalın ikinci cümləsində ‘qız qardaşımın yoluna’ məqsəd zərfliyi, ‘istədigini’ tamamlığı birlikdə buraxılmışdır. Təkur aydır: «Bu yigidi anadan toğma soyun»! Soydular (87) - cümlələrindən ikincisində tərz zərfliyi və tamamlıq öz tə’yini ilə buraxılmışdır.

Dastanlarda elliptik cümlə modellərindən də istifadə edilmişdir: Baba malından nə faidə. başda dövlət olmasa (31) - cümləsində ‘Baba malından nə faidə’ komponentində ‘vardır’ sözü buraxılmışdır; Muştluq! Gözün aydın! Oğullarun ikisi bilə sağ-əsən gəldi,-dedilər. (115) Qara başın sədəqəsi, yigit, mədəd mana! (53) Mədəd, Dədə! Kərəm eylə, allah eşqinə! (57) Bu yağının bir ucın mana, bir ucın sana (vergil!) - nümunələrində ‘Muştuluq (ver)’, ‘Gözün aydın (olsun)’, ‘mədəd (eylə) mana’, ‘Mədəd (göstər)’, ...bir ucun mana (vergil) - cümlələri xəbərin elliptik buraxılması əsasında qurulmuşdur.

Uzlaşma-idarə əlaqəli birləşmələrin birinci tərəfinin ixtisarı dastanların dili üçün ən səciyyəvi buraxılma hesab oluna bilər: Aslanın alnın gözədüb bir yumruq eylə urdı kim, yumruq çənəsinə toqundı, ovatdı. Sügsünindən tutdı, belini üzdi. (89) - cümləsində ‘aslanın alnın’ birləşməsi işləndikdən sonra ‘aslanın’ sözü ‘çənəsinə’, ‘sügsünindən’, ‘belini’ komponentləri ilə təkrar edilməmişdir. Bu cür buraxılma müasir dilimizdə də geniş yayılmışdır. Lakin dastanların dilində birləşmə komponentlərinin elə buraxılma növləri də var ki, onlar yalnız müasir canlı danışıq dilində qalmışdır. «Buğac xan boyı»ndan aşağıdakı misralara baxaq:

Boynı uzın bədəvi atlar gedərsə, sənin gedər;
Bənim də içində binədim var.
Qaytabanda qızıl dəvə sənin gedər,
Mənim də içində yüklətim var. (41)
Birinci misrada ‘sənin gedər’ baş cümləsində ‘sənin’ sözü yiyəlik haldadır və onun mənsubiyyət şəkilçili ikinci tərəfi ixtisar edilmişdir: ‘sənin atların gedər’. Başqa hallarda qayda üzrə mənsubiyyət şəkilçili ikinci tərəf saxlanılır və ixtisar edilmiş birinci tərəf - sahib şəxs mənsubiyyət şəkilçisi vasitəsilə təsəvvür olunur. Lakin burada vəziyyət əksinədir - ikinci tərəf ixtisar edilmişdir və yiyəlik hal şəkilçili birinci tərəf mətnə əsasən mənsub əşyanı da özündə ehtiva edir. İkinci misrada təbii şəkildə ‘atların içində’ birləşməsinin birinci tərəfi ixtisar edilmişdir. Üçüncü misrada fikrin ifadəsi üçün cümlə daha çox sıxılmış, həm mə’lum ‘gedərsə’ sözü, həm də baş cümlədə birləşmənin ikinci komponenti ixtisar edilmişdir. Cümlə bütöv halda belə olmalı idi: ‘Qaytabanda qızıl dəvə gedərsə, sənin dəvələrin gedər’. Dördüncü misrada ixtisar ikinci misradakı ilə eynidir. Bu cür sıxılma hazırkı dövrdə canlı danışıq dili üçün xarakterikdir.