Bir neçə söz I fəsil. DÜNya diLLƏRİNİn qohumluğu monogenez problemi

Üzvlənməyən cümlələr. Dastanların dilində üzvlənməyən cümlənin söz-cümlə tipi tamamilə müasir strukturda özünü göstərir. Məs.: Dəlü Qarcar... Dədə Qorqudun yüzinə baqdı. Aydar: «Əleykəs-səlam!» (56) Qız aydır: «Çün böylə oldı, həman imdi ilərü turmaq gərək, bəg oğlı!» - dedi. Beyrək dəxi: «Nola, xanım, baş üzərinə!» - dedi. (55) Bu misallarda ‘Əleykəs-səlam!’, ‘Baş üzərinə’ ifadələri söz-cümlələrdir. ‘Əleykəs-səlam’ ifadəsinin söz-cümlə olduğunu göstərən bir cəhət də onun üzvlənən «Nola?» («Nə olar» mə’nasında) cümləsi ilə birgə işlənsə də, nisbətən fərqli mə’na ifadə etməsidir.

Söz-cümlələr bə’zən xitabla birgə işlənmişdir: Oğıl, ya səni evərmaxmı gərək? - Bəli, bəs ağsaqallu əziz baba. Evərmax gərək! - dedi. (55) «Oğıl, məgər sən istədigin qız Baybican bəg qızı Banıçiçək ola?!» - dedi. Beyrək aydır: «Bəli, pəs, əvət, ağ saqallu əziz baba...» (55) - cümlələrində ‘bəli, bəs ağsaqqallu əziz baba’, ‘bəli, pəs, əvət, ağ saqallu əziz baba’ xitabla birgə işlənmiş söz-cümlələrdir.

Dastanların dilində üzvlənməyən cümlənin vokativ tipinə də təsadüf edilir: «Oğul, oğul!» - deyübən yügirdi, zarlıq qıldı (57) - cümləsində ‘oğul’ sözləri adi xitab kimi yalnız müraciət bildirmir, bir sıra əlavə mə’nalar da ifadə edərək vokativ cümlə kimi çıxış edir.

Xitab
«Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində bədii xitabların rolu misilsizdir. Əgər müraciət vasitəsi kimi işlənmiş söz və ifadələri, misraları boylardan çıxarsaq, «Kitab» öz bədii-estetik keyfiyyətini xeyli itirmiş olar. Dastan şe’rləri əksəriyyət e’tibarilə xitablardan ibarətdir. Çox zaman danışanın münasibəti cüttərkibli və ya təktərkibli cümlələrlə deyil, xitablarla ifadə olunmuşdur:
Qaranqu axşam olanda güni toğan!

Qar ilə yağmur yağanda ər kibi turan!

Qaraquc atları kişnəşdirən!

Qızıl dəvə gördügində bozlaşdıran!

Ağca qoyun gördügində quyruq çırpub qamçılayan!
Arqasını urub bərk ağılın ardın sökən!

Qarma-bügəc simüzin alub tutan!

Qanlu quyruq üzüb çap-çap yudan!
Avazı qaba köpəklərə qovğa salan!

Çaqmaqluca çobanları dünlə yügürdən!

Ordumın xəbərin bilürmisin, degil mana,

Qara başım qurban olsun, qurdım, sana! - dedi. (45)

Göründüyü kimi, son iki misranı çıxmaq şərtilə bu parça bütövlükdə xitablardan ibarətdir və qurdun səciyyəvi sifətləri yalnız xitablar vasitəsilə təsvir edilmişdir.
Boylarda bir adət şəklində qadın öz ərinə aşağıdakı sözlərlə müraciət edir, onu bu sözlərlə əzizləyir:
Bərü gəlgil, başım bəxti, evim təxti!

Xan babamın göygisi!

Qadın anamın sevgisi!

Atam-anam verdigi,

Göz açuban gördigim,

Könül verib sevdigim a Dirsə xan!

Qalqubanı yerindən urı turdın... (38)
Oğulun anasına müraciətində də eyni səmimiyyət, eyni məhəbbət vardır:
Bərü gəlgil, ağ südin əmdigim qadunım ana!
Ağ birçəklü, izzətlü, canım ana! (39)
Düşmənə nifrət ifadə edən xitablar da eyni dərəcədə sərt və təhqiramizdir:
Arqırı söyləmə, mərə itüm kafər!

İtüm ilə bir yalaqda yundum içən azğun kafər! (43)

Tə’yinsiz müxtəsər xitablar adətən cümlənin sonunda, bə’zən daxilində işlənmişdir: “Ölmüşmiydin, yitmişmiydin, a Qazan! Qanda gəzərdin, nerədəydin, a Qazan? (45)

Diqqəti cəlb etmək üçün müraciəti müraciət bildirən sözün təkrarı ilə başlamaq «Dədə Qorqud» obrazlarının təbii nitq xüsusiyyətlərindəndir: Oğul, oğul, ay oğul! Bilürmisən nələr oldı? (47)

Başqa tə’yinedicilərə ehtiyac olmadıqda ‘mərə’ (bə’zən də ‘bərə’,43) sözündən və ya bu sözlə birlikdə müraciət edilənin adından istifadə edilmişdir: Kafər aydır: «Mərə, varın Qazanın oğlı Uruzı tartun çəngələ asun».(46) Mərə Şökli Məlik! Dünlügi altun ban evlərimi gətürüb durursan, sana kölgə olsun! (48) Özlüyündə müraciət bildirən, ədə, a gədə mə’nasını ifadə edən ‘mərə’ sözünün mənşəyini müəyyən etmək çətindir, şivələrdə də izləri müşahidə edilmir.
Yalnız şe’rdə deyil, nəsr parçalarında da obrazlar öz həyəcan və iztirablarını bir çox hallarda xitabların gücü ilə ifadə edirlər. Yalançı oğlu bəd xəbər gətirdikdə Banıçiçək belə şivən qoparır: Vay, al duvağım iyəsi! Vay, alnum-başım umurı! Vay, şah yigidim, vay, şahbaz yigidim! Toyınca yüzinə baqmadığım xanım yigit! Qanda getdin bəni yalnuz qoyıb, xanım yigit!? Göz açuban gördigim, könül ilə sevdigim, bir yasdıqda baş qoduğım! Yolında öldügim! Qurban olduğım! Vay, Qazan bəgin inağı! Vay, Qalın Oğuzın imrəncisi Beyrək! (58)
Bunlar canlı danışıq dili baxımından çox təbiidir. Hətta bə’zən o qədər təbiidir ki, elə bil, usta sənətkar qələmi ilə yazılmayıb, şivən qoparan bir qadının iztirab dolu hay-harayı lentə alınıb. Bu cür təbiilik aşağıdakı cümlələrdə də aydın duyulur:
Dəli Qarcar... Dədə Qorqudun yüzinə baqdı. Aydar: Əlekəs-səlam! A əməl azmış, fe’li dönmiş, qadir allah ağ alnına qada yazmış! Sana noldı? Əməlinmi azdı? (56) Qarıcıq anam qarşu gəlsə, məni sana sorsa, baba, toğrı xəbər vergil! (75) və s
Faktlar göstərir ki, «Dədə Qorqud»un dili üçün geniş xitablar daha səciyyəvidir və bu cür xitablar əksərən substantiv fe’li sifət tərkibləri ilə ifadə olunduğu üçün emosionallıq baxımından da güclüdür. Dastanların dilində eyni obyektə müxtəlif sözlərlə müraciət halları da emosionallığa xidmət edir. Fikrimizcə, «Oğul çoban, qanda gedərsən?»(46) cümləsində ‘oğul’ sözündən sonra vergül olmalıdır (səh.57-də olduğu kimi).