Frankfurt məktəbi

Bu günlərdə dahi alman mütəfəkkiri, sosioloq, filosof, sosial psixoloq, psixoanalitik, “Frankfurt məktəbi”nin nümayəndəsi, neofreydizm və freydo-marksizmin yaradıcılarından biri Erix Frommun (alm. Erich Seligmann Fromm)111 yaşı tamam oldu. Bu münasibətlə saytımız rus sosioloq və politoloqu Aleksandr Tarasovun 1996-1997-ci illərdə S. Kuryoxin adına Azad universitetdəki “XX əsr ictimai fikri: günümüzün siyasi radikalı üçün praktik faydası” mövzulu mühazirələr seriyasından “XX əsrin sonu–XXI əsrin əvvəli radikalı üçün Erix Fromm irsi” mühazirəsini təqdim edir.

XX əsrin sonu–XXI əsrin əvvəli radikalı üçün Erix Fromm irsi
İlk öncə, mənim mühazirələrimə müntəzəm olaraq gələnlərə xatırladıram və ilk dəfə gələnlərə məlumat verirəm ki, bu mühazirələr kursu hansısa konkret fəlsəfi doktrinanın və ya ayrı-ayrı mütəfəkkirlərin fikirlərinin şərhinə həsr olunmayıb. Əgər siz fəlsəfədə bu və digər istiqamət və ya fəlsəfi, sosioloji, siyasi fikir nümayəndələri haqqında tam məlumat əldə etmək istəyirsinizsə, o zaman kitabxanaya getməli və səbirlə oxumalısınız. Bu – radikal fikir kursudur. İctimai fikrin müxtəlif istiqamətlərindən, müxtəlif mütəfəkkirlərin yaradıcı irsindən mən konkret hissələri – “kərpicləri” seçirəm ki, şüurlu olaraq radikal rolunu seçmiş, ətraf mühitə, mövcud quruluşa, idarə edən rejimə qarşı çıxmış insan, yəni özünü inqilabçı kim formalaşdırmağa qərar vermiş insan bu “kərpiclərdən” öz dünya görüşünü yarada bilər. Bu “kərpiclər” ona, qrupda və partiyada müqavimət göstərməsindən asılı olmayaraq, Müqavimət vahidi olmağa imkan verir. Əgər belə bir imkan yoxdursa – qrupda və partiyada müqavimət göstərmək və ya aktiv müqavimət göstərmək imkanı yoxdursa, onda o, tək, öz daxili əqidəsinə əsaslanaraq bacardığı qədər uzun müddət davam gətirə, əclafa çevrilməyə bilər. İrtica dövrləri gec və ya tez bitir və (əgər ömür yetərsə) siz nə vaxtsa aktiv müqavimət vaxtına yetişəcəksiniz.

Yəni siz nəzərdə tutmalısınız ki, mən hər filosofun və ya hər ictimai fikir mütəfəkkirləri qrupunun nəzəriyyəsindən məhz “kərpicləri” seçdiyimə görə, təbiidir ki, “kərpiclər” bu ideoloqların fəlsəfəsini və ya siyasi baxışlarını əks etdirməyə bilər.

Məsələn bugünkü mühazirənin predmeti – Frommdur. Frommun tam əsaslanmış şəkildə qeyri–inqilabçı reputasiyası var idi, o, zorakı inqilabın tərəfdarı deyildi, Fromm psixoterapevt idi və hər psixoterapevt kimi reformator idi, o, həmçinin cəmmiyyəti də terapevtik metodlarla müalicə etməyə meylli idi, halbuki inqilab müalicənin cərrahiyyə metodlarına aid edilir. Buna görə də Frommun dünya görüşündəki radikal elementlər reformator geyimi ilə örtülmüş, gizlədilmişdir. Amma maraqlıdır ki, Fromm özü məhz radikal fikir nümayəndələrinə böyük hörmətlə yanaşırdı. Freydist kimi (onu müxtəlif cür adlandırırlar: “neofreydist”, “sol freydist”, “freydo–marksist”) o, bir dəfə demişdi ki, Marks Freyddən daha görkəmlidir, belə ki, Freyd nədə olsa, refotmatordur, Marks isə - radikal inqilabçıdır. Radikal inqilabçının dünyaya yanaşmasının dünyanın daha qlobal, ciddi dərki edilməsi olduğunun və daha dərin yanaşma olmasının “instinktiv” anlaşılması hörmət aşılayır. Frommun reformator olduğu halda, açıq şəkildə birinciliyi dünyanın dərk edilməsi və dəyişdirilməsində inqilabi yanaşmaya verməsi - yəni “özünə qarşı təbliğatla məşğul olması” Fromma şərəf verir.

Bir az da Erix Frommun özü haqqında. 1900–cu ildə Frankfurt – am – Main şəhərində doğulmuş, 1980–ci ildə İsveçrədə vəfat etmişdir. Göründüyü kimi, uzun ömür sürmüşdür. Fəlsəfə təhsili alan Fromm Heidelberg universitetini bitirmişdi, sonra psixoanalizlə maraqlanmışdı, Münhen universitetində, sonra isə Berlin universitetində (və ya amerikanların inadla yazdıqları kimi, Berlin psixoanaliz kollecində) psixoanaliz təhsili almışdır. Frommda maraqlı və səciyyəvi olan odur ki, o, təbib deyil. Bir çox psixoanalitiklərin tibb təhsili vardır (yəni təbiət elmləri əsaslı), Frommun isə humanitar təhsili var (Heidelberg`də o, fəlsəfə ilə yanaşı, psixologiya və sosiologiyanı da öyrənmişdi). Yəqin ki, məhz bu, Fromm tərəfindən belə parlaq və özünəməxsus freydo–marksizm variantının, xüsusi psixoterapevtik doktrinanın deyil, sosial fəlsəfənin və ya daha çox – siyasiləşmiş sosial fəlsəfənin yaradılmasına səbəb olmuşdur. Onun tibb təhsili olsaydı, güman edirəm ki, Fromm sırf klinik psixologiya ilə məşğul olardı, yəni məxsusi olaraq pasientlərin müalicəsi ilə məşğul olardı.

1925–ci ildən Fromm psixoanalitik kimi fəaliyyət göstərməyə başlayır və 20-ci illərin sonuna doğru tədricən, amma düzgün olaraq onda Freydin nəzəriyyəsinə qarşı inamsızlıq artmağa başlayır (görünür, yaxşı humanitar təhsil özünü büruzə verir). Onunla qurtarır ki, Fromm 1929-cu ildə Frankfurt sosial tədqiqatlar institutuna (Frankfurt məktəbi kimi məlum olan) gəlir. Frankfurt məktəbinin Frommun baxışlarına böyük təsiri olur. Frankfurt məktəbində 1932–ci ilə kimi bilavasitə fəaliyyət çalışmışdır, 1933-cü ildə isə faşist hakimiyyətinin bərqərar olması ilə, Fromm bir çox “frankfurtlular” kimi emiqrasiya edir, ABŞ-a gəlir və müxtəlif qurumlarda artıq psixoanalitik və psixiatriya professoru və ya psixoanaliz müəllimi kimi fəaliyyət göstərir...

1961-ci ildə Fromm özünün məşhur (ən azından ABŞ-da) əsəri olan “Marksın insan konsepsiyası” əsərini nəşr etdirir. Bu kitabın çıxması onunla əlaqədardır ki, Fromm bundan bir az əvvəl ABŞ-ın sosialist partiyasına üzv olur – belə kiçik bir sol (solmarksist) təşkilat var idi. “İnsan konsepsiyası”nı Fromm xüsusilə bu partiya üçün yazmışdı, belə ki, müəyyən etmişdi ki, gənc Marks ABŞ-da tərcümə olunmayıb, ABŞ-da onu demək olar ki, tanımırlar – hətta özlərini marksist hesab edənlər də. Fromm qərar verdi ki, bu boşluğu doldurmaq lazımdır və o, ilk adam idi ki, Marksın erkən əsərlərindən böyük hissələri nəşr etdirdi (və şərh etdi). Buna görə də bir çox mətnlər var ki, orada Frommu bilavasitə qərb marksistlərinə aid edirlər – bu kitab (“Marksın insan konsepsiyası”) marksist fikir nümayəndələrinə və özünü marksist hesab edənlərə bu qədər təsir etmişdi. Sosialist partiyasının rəhbərliyi Fromm tərəfindən təklif olunan proqramı rədd etmişdir, bundan sonra isə Fromm partiyanı tərk edir.

Ümumiyyətlə, Fromm çox tez (hər halda ABŞ-a yeni gəlmiş insan üçün) – 1941-ci ildə “Azadlıqdan qaçış” əsərini yazdıqdan sonra populyarlıq qazanmışdır.

Amma Fromma, həmin “kərpiclərə” qayıdaq.

İlk “kərpic” – Frommun “sosial xarakter” haqqındakı nəzəriyyəsidir. “Sosial xarakter” haqqında Fromm daha çox “İnsan özü üçün” (1947) əsərində yazmışdı, amma o, bu haqda daha bir neçə dəfə yazmışdı (Fromm elə müəlliflərə aid edilir ki, bir fikri bir neçə dəfə - daha geniş, daha ətraflı, iti şəkildə bir neçə əsərlə təkrar edir). Bu ideyaya həm də “Azadlıqdan qaçış”, “Sevmək sənəti”, və “İllüziyaların əsarətindən” (bizdə bu kitab bu adla nəşr edilib - əslində isə “İllüziyaların qandallarından”(bizdə - Rusiyada red.)) əsərlərində, həmçinin rus dilinə tərcümə edilməmiş olan “Marksın nəzəriyyəsinə humanist psixoanalizin tətbiqi” məqaləsində rast gəlinir. Bu məqalə “Sosialist humanizm” məcmuəsində 1965-ci ildə Nyu–York-da nəşr edilmişdi (məcmuənin redaktoru – Frommdur). Bildiyim qədərilə, bu məcmuə xüsusi saxlamadan çıxarılmışdır, ona görə də ingiliscə oxuyanlar onu asanlıqla, məsələn Lenin adına kitabxanada əldə edə bilərlər. Bu məqalədə, mənim fikrimcə, “sosial xarakter” konsepsiyası daha dolğun izah edilmişdir.

Fromma görə, sosial xarakter - ən geniş əhali təbəqələrinə məxsus olan anlayışdır (Fromm ilk növbədə, “orta sinfin”, xırda burjuaziyanın – rus dilində bu sözün olmasından istifadə edərək deyəcəyimiz kimi – “obıvatelin” “sosial xarakterini” tədqiq etmişdir). Daha dəqiq deyilərsə, sosial xarakter – daha geniş əhali təbəqələrinə aid edilən anlayışdır, belə ki, “sosial xarakter” bu təbəqəyə sırınmışdı. “Sosial xarakter” təhsil sistemi, din, təsdiq edilmiş mədəniyyət institutları və buna əlavə olaraq – ailə tərbiyəsi ilə yaradılır. Bu zaman nəzərdə tutmaq lazımdır ki, uşaq da ailədə, ilk növbədə, sanksiyalaşdırılmış, indiki mədəniyyət tərəfindən qəbul edilmiş, adi, normal, təbii sayılan metodlarla tərbiyə edilir. Frommun fikrincə, “sosial xarakter” – insanın yaşadığı konkret mədəniyyətə, cəmiyyətin müəyyən təşkil tipinə adaptasiyasının nəticəsidir. Fromm ona məlum olan cəmiyyətlərdən heç birinın insana özünü tam şəkildə ifadə etməyə imkan vermədiyini və nəticə etibarilə, şəxsiyyətin cəmiyyətlə əzəli ziddiyyətdə olduğunu hesab etdiyinə görə, “sosial xarakter” – şəxsiyyətə cəzasız olaraq qeyri – mükəmməl və ona düşmən olan cəmiyyətdə yaşamağa imkan verən mexanizmdir. Təbii ki, belə adaptasiya şəxsiyyətin təhrifi ilə, ona ziyan vuraraq və onun qeyri–mükəmməl, patoloji cəmiyyətə tabe edilməsi ilə gerçəkləşir. Fromm “sosial xarakter”in tədqiqi zamanı belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, “sosial xarakter” – qoruyucu mexanizmdir, fərdin (burada şəxsiyyət anlayışını istifadə etmək düzgün deyil, daha düzgün “fərd”, “individ” sözüdür) frustrasiya gətirən vəziyyətə, insana özünü şəxsiyyət kimi inkişaf etdirmək və onda olan təbii imkanları tam şəkildə ifadə etmək imkanı verməyən sosial mühitə qarşı cavab mexanizmidir. Prinsipcə, təbii ki, “sosial xarekter”in formalaşması mexanizmi bu “sosial xarakter”in aşılandığı hər bir fərdə münasibətdə repressiv mexanizmdir (müasir dünyada, yəni repressiv cəmiyyətdə). O, hər halda aşılandığına görə, “sosial xarakter” – Frommun göstərdiyi kimi – sosial cəhətdən stabilləşdirici amildir. Yəni, “sosial xarakter”in fərdlərə aşılandığı andan etibarən, həmin fərd onu əhatə edən sosial sistem üçün təhlükəsiz (və ya potensial olaraq təhlükəsiz) olur.

Frommun fikrincə, müxtəlif cəmiyyətlərə, cəmiyyətlərdə olan müxtəlif siniflərə öz “sosial xarakteri” xasdır. İdarə edici siniflərin və təbələrin aşağı – bütövlükdə cəmiyyətə - onlara sərfəli olan “sosial xarakteri” nəql etmə imkanları olduğuna görə, təbii ki, onlar hakimiyyətə buraxılmayan siniflərə, hökmran sinif və təbəqələrə sərfəli olan “sosial xarakter” aşılanır. Yəni, bizim indi deyəcəyimiz kimi, yad sinif xarakterinin yeridilməsi baş verir – Fromm sadəcə belə sözlər işlətmirdi, o, psixoanaliz terminləri və Frankfurt məktəbi terminlərindən istifadə edirdi (belə ki, “sosial xarakter” terminini Adorno da istifadə edirdi). Fromm hesab edirdi ki, “sosial xarakter” vacib olan filter rolunu oynayır, yəni kimə ki “sosial xarakter” aşılanmışdır, prinsipcə, onlar bu “sosial xarakter”ə uyğun olmayan ideya və idealları qəbul edə bilmirlər. Bu idealları özlərinə yad olaraq gördükləri üçün deyil (yəni, şüurlu olaraq nəzərdən keçirərək), bu ideyalar başa düşə bilmədikləri üçün, onlar tamamilə başqa təfəkkürə malikdirlər. Yəni, sən təbliğatla bu insanlara müraciət edə bilərsən, amma onlar səni başa düşməyəcəklər, yəni “sosial xarakter” onlara səni başa düşməyə imkan verməyən, sənin tədqim etdiyin obrazları, arqumentləri və ideyaları qəbul etməyi qadağan edən baryer yaratmışdır. Əgər sən bu baryerdən keçə bilmisənsə, bununla sən “sosial xarakter” daşıyıcısı üçün dözülməz şərait yaratmısan, belə ki, sən əslində ona başa salmısan ki, o - əclafdır. Özünü əclaf kimi dərk edərək yaşamaq çox çətindir. Qoruyucu mexanizmlər də belə hadisələrin baş verməsinə, konkret fərdin belə stress yaşamasına yol verməmək üçün mövcuddurlar – ona görə yox ki, bu onu qıcıqlandırır (onsuz da fərd cəmiyyətdə kifayət qədər qıcıqlandırılır), ona görə ki, bu vəziyyət onu psixoz səviyyəsinə çatdırır, yəni tamamilə normal vəziyyətindən yayındırır. Müəyyən “sosial xarakter” zəminində yaranan ideya və ideallar isə əksinə, onu möhkəmləndirir, intensivləşdirir. Beləliklə, “sosial xarakter” – yarandığı andan özü özünü dəstəkləyən mexanizmdir.

Fromm “sosial xarakter”in bir neçə variantını aşkar etmişdir, digər məsələ isə - bu klassifikasiyanın və xarakterlərə adların seçilməsinin nə qədəd uğurlu olmasıdır. Amma əsas olanı odur ki, Fromm bir neçə baza “sosial xarakter”ləri aşkat etməyə müvəffəq olmuşdur və görünür, onlar reallıqda da mövcuddurlar.

Fromm cəmi dörd növ “qeyri–produktiv” “sosial xarakter” aşkar etmişdir. “Qeyri–produktiv” – insana Sistemin çərçivələrindən kənara çıxmağa imkan verməyən, insana azad, yəni özü kimi olmağa, özünü şəxsiyyət kimi realizə etməyə imkan verməyən xarakterlərdir. “Produktiv/qeyri–produktiv” freydist terminlərdir. Onun istehsalla əlaqəsi yoxdur. O, yalnız hər hansı sosial xarakterin insana özünü şəxsiyyət kimi, öz mənliyini qorumağa imkan verib verməməsini göstərir.

“Qeyri–produktiv” “sosial xarakter”in ilk tipi – reseptiv meyldir. Fromm deyir ki, reseptiv meyl ilə fərqlənən insan hesab edir ki, bütün nemətlərin mənbəyi xarici dünyadadır və hesab edir ki, arzu olunanı əldə etməyin yeganə üsulu - bu istənilənin xaricdən alınmasıdır.

İkinci tip – istismarçı meyldir. Həmçinin o da belə bir postulata əsaslanır ki, bütün nemətlərin mənbəyi xaricdədir, insanın istədiyi hər şeyi öz gücü ilə yaratmalı deyil, kənarda axtarmalıdır. Reseptiv tipdən fərqli olaraq, istismarçı tip istənilənin hədiyyə kimi verilməsin əldə edilməsini gözləmir, onu güclə və ya yalanla alır. Və bu insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində: sevgi hisslər sahəsində meydana çıxır, məsələn, istismarçı meylli insanların ələ keçirmək və oğurlamaq meylləri vardır, onlar yalnız başqasının əlindən alına biləcək şeylərə meyl edirlər; intellektual fəaliyyətə münasibətdə belə insanlar yeni ideyalar düşünməyə deyil, onları oğurlamağa səy göstərirlər.

Üçüncü tip – toplayıcı meyldir. Birinci iki tipdən onunla fərqlənir ki: onların nemətlərin əldə edilməsinin kənar mənbələrinə istiqamətləniblər, toplayıcı meyl isə yeni, kənardan gələn hər şeyə qarşı inamsızlıqla xarakterizə olunur. Bu meylli insanların şüurundakı təhlükəsizlik toplamağa və toplananın qorunmasına əsaslanır, eyni zamanda sərfiyyat onlar tərəfindən təhlükə kimi qəbul olunur. Bu insanlar özlərini xarici dünyadan mühafizə edirlər (“mənim evim – mənim qalamdır”) və onların əsas məqsədi – bu “qalanın” daxilində mümkün olduğu qədər çox toplamaq və mümkün qədər çıxartmaqdır. Onlardakı bu xəsislik eyni dərəcədə, pula, hisslərə, fikirlərə də aid edilir... Onlar üçün sevgi - əldə etmək, mənimsəməkdir. Onlar öz sevgilərini verməyə çalışmır, öz “sevgililərinə” malik olmaq istəyirlər.

Frommun xüsusilə çox diqqət yetirdiyi, tənqid etdiyi və onun fikrincə, kapitalizmdə üstünlük təşkil edən dördüncü tip – bazar meylidir (bazar meyli müasir kapitalizmdə, XX əsr kapitalizmində üstünlük təşkil edir; Fromma görə, daha erkən mərhələlərdə toplayıcı meyl üstün idi). Bazar meyli ona əsaslanır ki, fərd, individ əmtəə, bazarda dövr edən əmtəəyə çevrilir. Müvafiq şəkildə, bu şəxsiyyət də - məhz əmtəə kimi qiymətləndirilir. Qiymətləndirmə prinsipi bazar əmtəələri üçün də, insanlar üçün də eynidir: birində əmtəələr satışa qoyulur, digərində isə şəxsiyyətlər, bu meyl sahiblərinin nöqteyi–nəzərindən isə fərq böyük deyil. Müvafiq olaraq, belə insan özünü əmtəə kimi formalaşdırmalıdır. Fromm deyir ki, çamadan kimi insanda bazarda dəbəuyğun olmalıdır, o bilməlidir ki, bazarda hansı tip insanlara tələb var. Yəni insan dəbə yaramaq və özünü satmaq səyi naminə öz şəxsiyyətindən imtina edir. Başqa cür desək, insan bəyan edir: “Mən, sizin məni görmək istədiyiniz kimiyəm”, burada “siz” – alıcılardır. Bu insan özünü fahişə səviyyəsinə endirir. Onun başqalarına münasibəti də özünə münasibətindən fərqlənmir, belə ki, digərləri də əmtəə kimi görülür və olduqları kimi çıxış etmirlər, tələb olunan tərəflərini təqdim edirlər.

Bunlar Frommun təsvir və ayırd etdiyi “sosial xarakter” formalarıdır. Radikal olmağa, özünü Müqavimətdə formalaşdırmağa qərar vermiş insanın nöqteyi–nəzərindən, Frommun bu kəşfinin ona görə dəyərlidir ki, Fromm tərəfindən kəşf edilmiş “sosial xarakterlərə” əsaslanaraq, bu tipləri öyrənərək uyğun olmamaq prinsipinə əsasən müqavimət göstərmək olar. Öz hərəkətlərini, hisslərini, reaksiyalarını bizim “qeyri–produktiv” “sosial xarakter” daşıyıcılarının davranışları, hissləri və reaksiyaları ilə müqayisə edə bilərik. Əgər sizin davranışlarınız cəmiyyətin “sosial xarakter”lərə yetirdiyi davranış tipləri ilə üst-üstə düşürsə (bu gün – bazar tipidir, amma prinsipcə, söhbət “qeyri–produktiv” “sosial xarakter” tiplərindən – reseptiv, istismarçı, toplayıcı tiplərdən gedir) o zaman bu mənfi haldır, belə davranışı tərgitmək lazımdır. Əgər üst-üstə düşmürsə, deməli siz bu sistemdə xarici dünyaya tabe edilməmisiniz, siz artıq müqavimət göstərirsiniz, siz artıq inqilabçıya çevrilirsiniz (ən azından potensial olaraq).

Bu zaman nəzərdə tutmaq lazımdır ki, inqilabçı – mütləq qiyamçı deyil. Məsələ bundadır ki, bazar “sosial xarakteri” üçün əsas maskalardan, əsas imiclərdən, satılmış ipostaslardan biri kimi qiyamçı obrazı çıxış edə bilər. Qiyamçıya bazar tələbatı, KİV–də tələbat var, qiyama müəyyən qiymət ödənilir, ondan pul qazanmaq olar, onun rəsmini çəkmək olar, onu TV-də göstərmək olar, o, yaxşı (yəni yaxşı satılan) şəkildir.

İnqilabçı isə özündən pul qazanmağa imkan verməz; o, qiyamçıdan onunla fərqlənir ki, onu əmtəəyə çevirmək olmaz, o, adətən xarici cəhətdən gözəçarpan deyil, KİV-də necə işıqlandırıldığı və ya obrazının nə qədər satılıb–satılmadığı ona maraqlı deyil. O, özündətamlıq, özündəbütövlük hissi ilə yaşayır və ona maraqlı olan şey bu cəmiyyətin əsaslarını dağıtması, dağıtması və yenə də dağıtmasıdır. O, qiyamçıdan, küçə natiqinin professional kəşfiyyatçıdan fərqləndiyi kimi fərqlənir. Küçə natiqi hamının gözü qarşısındadır, o, necə radikal şüarlar desə də, müəyyən dərəcədə özünün dağıdıcı potensialını neytrallaşdırır – birincisi, hamıya onun təklif etdiyi hər şey (yəni düşmənə planlarını açır) aydın olur, ikincisi, onu xüsusi axtarmağa ehtiyac yoxdur, istənilən an zərərsizləşdirmək mümkündür. Professional kəşfiyyatçını isə heç kim görmür – onun professional fəaliyyətini heç kim bilmir, amma nəticələri rəqib üçün faciəvi ola bilər. O, məhz onunla təhlükəlidir ki, Sistem üçün görünməzdir...

Haqqında danışmağı özümə borc bildiyim, Frommun nəzəri tərtibindən götürülmüş ikinci “kərpic” Frommun ekzistensial dixotomiya anlayışıdır. Fromm bir neçə belə dixotomiyanı (yəni ziddiyyəti, ona görə ekzistensialdırlar ki, Frommun fikrincə, tarixən əmələ gəlməmişlər, əzəldən mövcud olmuşlar) ayırd edir, amma bizim üçün maraqlı olanı insan mövcudluğunun məhdud zamanı və bu məhdud zamanda insanda olan bütün potensialı, bizim hər birimizin həyata keçirə biləcəyi layihələri gerçəkləşdirmənin qeyri–mümkünlüyü arasındakı dixotomiyadır.

Fromm yazır ki, insan həyatının qısamüddətliliyi insana hətta əlverişli şərtlər daxilində də özünü tam realizə etməyə imkan vermir. Yalnız əgər insanın həyatının uzunluğu insanlığı həyatına bərabər olsaydı, yalnız o zaman insan özünü tarixi prosesdə gerçəkləşən insan inkişafında realizə edə bilərdi. Mən əminəm ki – bu çox vacib kəşfdir. Biz hamımız bir sıra şeyləri, etmədiyimiz, bir sıra layihələri gerçəkləşdirmədiyimiz üçün əziyyət çəkirik – bunun üçün çox səbəblər var: xarici dünya mane olur, zaman yetmir, güc çatmır... – minlərlə səbəb ola bilər. Bir zamanlar Orson Uells – məşhur kinorejissor, aktyor, yazıçı – deyirdi ki, müəyyən ana qədər, müəyyən yaşa qədər əsl dahi idi, sonra isə ona nə isə oldu, deyəsən ciddi xəstəliyə tutuldu – və sonra artıq dahi olmadı. Təbii ki, onun böyük istedadı var idi, çox məşhur artist oldu, çox şeyə nail oldu, amma başa düşürdü ki, özünü ifadə edə bilmədi və artıq bunu bacarmır. Onun fikrincə, istedadı öldürən şey xəstəlik, psixi travma, evlilik... – bu qəbildən olan ciddi xarici təsir göstərən istənilən şey ola bilər. Orson Uells ömrünün sonuna görə bu fikrə görə əziyyət çəkirdi ki, daha çox şey edə bilər və özünü daha tam ifadə edə bilərdi, amma bunu etmədi. Orson Uells – o insandır ki, tarixdə yalnız, görkəmli rejissor, aktyor və orijinal yazıçı kimi deyil, həm də Amerika əhalisinin yarısını öz radio verilişi ilə son dərəcə qorxutmuş bir insan kimi qalmışdır. Bu, məşhur hadisədir: 1938-ci ildə Orson Uells radioda çalışarkən Herbert Uellsin “Dünyaların savaşı” əsəri əsasında tamaşanı gerçəkləşdirmişdi. Lakin Orson Uells hadisə yerindən reportajın parodiyasını etməyi qərara alır: o, hadisələri indiki zamana, yəni 30 oktyabr 1938 – ci ilə Nyu–Cersiyə keçirmişdi – sanki Nyu – Cersiyə marslılar enmişlər və reportaj “bu fövqəladə vəziyyət” haqqındadır. Hərçənd Orson Uells əmin idi ki, bu əsəri hər kəs hələ yeniyetmə yaşında oxumuşdu və bu hadisə məhz 30 oktyabrda (Halloween bayramı ərəfəsində) çıxmasına baxmayaraq, nəticələr dəhşətli idi: kütləvi panika yarandı, on minlərlə insanlar öz evlərini tərk etdilər (xüsusilə də prezident Ruzveltin sakitliyi qorumaq haqqında çağırışından sonra), yollar qaçqınlarla dolu idi, amerikanlar bacardıqları qədər Nyu–Cersidən uzaqlaşmağa çalışırdılar, motorlu polis hissələri ilə əksinə, Nyu–Cersiyə istiqamətləndilər. Telefon xətləri iflic vəziyyətdə idi: minlərlə insanlar marslıların gəmilərini “görmüşdülər” və bu haqda hakimiyyət orqanlarına xəbər verirdilər. Donanmada sahilə buraxılışı ləğv etdilər. Bəziləri özlərinə qəsd etməyə çalışdılar, bəziləri isə binokllardan “marslıların Manhattandan Bronks–a hücum etdiyini” “görürdülər”. İnsanları altı həftə - başa düşürsünüz! – altı həftə inandırmalı oldular ki, marslılar – zad heç yerə hücum etməmişdilər...

ABŞ-da iki dəfə belə hal yaşanmışdı – birinci dəfə O. Uellslə, ikinci dəfə isə Kubada sovet nüvə başlıqlı raketlərin yerləşdirilməsi haqqında elan edildiyində (məşhur “Karib krizisi”). Halbuki nüvə başlıqları - raketlərdən fərqli olaraq – yox idi, çünki bizim axmaqlar – rus səhlənkarlığı ucbatından – raketləri Kubaya çatdırmışdılar, başlıqları isə yox. Yəni ABŞ üçün real nüvə təhlükəsi yox idi, ABŞ-da isə yenə də dəhşətli panika var idi: onminlərlə amerikanlar cənub ştatlarında şimal ştatlara – rus raketlərindən uzağa qaçırdılar. Bir çox illər ərzində ilk dəfə supermarketlərdə bütün mallar piştaxtalardan süpürülmüşdü: aydındır ki, nüvə müharibəsi başlayarsa – yeməyə heç nə olmayacaq – buna görə də amerikanlar demək olar ki, bütün əmanətlərinə böyük alışlar edirdilər. Təkrar edirəm: cəmi iki dəfə ABŞ-da belə kütləvi panika yaşanmışdı. Yəni Orson Uells mədəniyyət tarixi və ümumiyyətlə dünya tarixində dahiyanə provokasiyanın müəlifi kimi qalmışdır və yeri gəlmişkən, bununla da orta amerikalının əqli səviyyəsini, həmçinin KİV şüurun manipulyasiyası və “orta insanın davranışındakı” rolunu aşkar etmişdi.

Amma Fromma qayıdaq. Frommun ekzistensial dixotomiya adlandırdığı qeyd edilmiş ziddiyyətin obyektiv mövcudluğunun dərk edilməsi istənilən radikala daxili sakitlik hiss etməyə kömək edə bilər. Əgər siz edə biləcəyiniz hər şeyi gerçəkləşdirə bilməsəniz – prinsipcə bu mümkün deyil – deməli, bu sizin fəaliyyətinizi iflic etməməlidir və buna görə narahat və məyus olmaq lazım deyil. Ölümdən qorxmamaq olar – bu çox vacibdir. Ölüm qorxusu (əgər, bu düşünən insana layiq olmayan qeyri-irrasional, axmaq, Cəhənnəm qarşısında, “öz günahlarına “o dünya” qarşısında olan qorxu deyilsə) - əslində qeyri–mövcudluq, yəni həyatın olmaması qarşısındakı qorxudur. Son nəticədə insan həyatı – məqsədyönlü dərk edilmiş hərəkətlər zənciridir. Öldükdə siz bu hərəkətləri etməkdən məhrum olursunuz, yəni ölüm müəyyən mənada sizin başa çatdırılmamış (fəlsəfi mənada) olan əvvəlki hərəkətlərinizi mənasızlaşdırır. Həm də bütün hərəkətlər uğurlu deyil, hamımız səhv edirik və ölüm bizi bu səhvləri düzəltməkdən, həmçinin təkrar səhv etməkdən məhrum edir. Və yalnız Fromm tərəfindən kəşf edilmiş dixotomiyanı başa düşərək, siz özünüzə deyə bilərsiniz: qorxmaq lazım deyil ki, sabah həyat dayanacaq, indi etməli olduğunuz şeyləri etməlisiniz, əgər nəyi isə etmirsinizsə, etməyə yetişmirsinizsə - heç nə olmaz – siz onsuz da hər şeyi edə bilməzsiniz. İndi fəaliyyət göstərin və qorxmayın, çünki ölüm qorxusu sizin radikal meylinizi iflic edə bilər: “İndi mən bir şey edəcəm, sonra məni həbs edəcəklər, həbsxanada döyəcəklər, ona görə bunu etməyə qorxuram”. Sən isə qorxma, et - əks halda belə bir mənzərə yarana bilər ki, sən 90, 100 yaşına kimi yaşayacaqsan və həyatda heç nə etməmiş olacaqsan, çünki qorxurdun. Müasir meşşan cəmiyyətin belə davranışı – Frommda müvafiq olaraq “sosial xarakter” adlanır - həvəsləndirir: o, bu cəmiyyəti öyrənir ki, hansı səbəblərə görə hardasa Abxaziyada, hansısa Peru qəbiləsində, Kaşmirdə insanlar 100 il yaşayırlar. Bunun yerinə isə soruşulmalıdır: “Bu uzunömürlülər nə etmişlər?” Yaxşı, onlar 110 il yaşayıblar, bəs xüsusi nə ediblər? Hansının şəxsi təcrübəsi, şəxsi töhfəsi insanlıq üçün daha vacibdir – möhtəşəm, görkəmli qeyri–adi bir şey edib 20, 27, 37 yaşında vəfat etmiş insanın yoxsa 100–110 il yaşayıb keçi otaran bu uzunömürlülərin? Amma başqa insanlar məhz bu cür keçi otara bilərdilər və bilirlər. Sosial nöqteyi–nəzərdən, yəni süd verən, sonra isə bu süddən pendir hazırlanan və s. bu keçi sürüsünün mövcudluq zərurəti nöqteyi – nəzərindən çobanın 105 yoxsa 12 yaşının olmasının, növbəti çobanın isə 12 yaşlı və s. olmasının heç bir əhəmiyyəti yoxdur...

Əgər Fromm tərəfindən kəşf edilmiş bu dixotomiyanı dərk etsək, onu öz şüurumuzun, dünya görüşümüzün bir hissəsi etsək, bu zaman biz ölümdən, ağrı, həyatsızlıq kimi deyil, bizi hakim olmadığımız və bizə özümüzü tam olaraq etməyə imkan verməyən mexanizmdən olduğu kimi qorxmamağa başlayarıq. Qorxmamağa başaladınızsa – deməli, özünüzü ifadə etməyə başlamısınız. Burada başa düşmək lazımdır ki, əgər söhbət tam özünü ifadədən gedirsə, o zaman insanın özünü şəxsiyyət kimi tam ifadə etməsi, yəni insanı ictimai qiymətli edən potensialların ifadə olunmasının həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur, yəni onların gerçəkləşdirilməsi insanlığın tərəqqisinə gətirib çıxarır. Başqa cür desək, hər hansı bir subyektin dünyada ən görkəmli qumarbaz olmaq və ya milyard dollar udmaq və ya Kazanovanın da bacarmadığı kimi ən yaxşı başdan çıxaran, ya da böyük fateh olub dünyanın yarısını fəth etmək kimi patoloji meyllərinin gerçəkləşməsini özünü ifadə adlandırmaq olmaz. Əksinə, Frommun nöqteyi–nəzərindən, belə “özünü ifadə” yalnız “qeyri–produktiv” “sosial xarakter”in təzahürü ola bilər və nəticədə,