Birinci Bölüm Din ve Mahiyeti

D) Döviz ve Para Değişimi (Sarf)

Sözlükte "parayı bozdurmak, harcamak, çevirmek" gibi anlamlara gelen sarf, İslâm hukukunda altın, gümüş veya diğer nakit paralann kendi cin­siyle veya diğer para cinsleriyle değişimini ifade eden bir terimdir. Sarf, hem günlük hayatta sıkça başvurulan hem de faiz amaçlı olarak kullanılma ihtimali bulunan bir ticarî işlem türü olması sebebiyle fıkıh kitaplarında ayrıntılı olarak ele alınmış, konu etrafında zengin bir hukuk doktrini oluş­muştur,

İslâm hukukunda akidlerde ve hukukî işlemlerde kural olarak şekil ser­bestliği ilkesi hâkim olmakla birlikte, paranın parayla değişiminde yapılan işlemin faizden uzak olmasını temin maksadıyla iki bedelin de peşin öden­mesi, araya vadenin girmemesi şartı aranır. Vade faiziyle vade unsuruna dayalı ribâ (ribe'n-nesîe) ile ilgili hadiste Hz, Peygamber'nin şöyle buyur­duğu rivayet edilmiştir: "Altın ve gümüşten peşin olmayanı peşin karşılı­ğında satmayınız" (Buharı, "Büyü"', 78; Müslim, "Müsâkât", 81, 83; Tirmizî, "Büyü"', 24), Bu yüzden altın ve gümüşün kendi cinsleriyle, karşılıklı olarak veya itibarî para ile değişimi ve satımında, iki bedelin de taraflar akid mecli­sinden ayrılmadan ödenmiş olması gerekir; dolayısıyla, altın ve gümüşün vadeli satımı caiz olmaz. Çünkü iki bedelin de para olması halinde "ribe'n-nesîe" denilen, Kur'an ve hadiste ayrı ayrı yasaklanan faizli işlem gerçek­leşmiş olur.

Altının altınla, gümüşün gümüşle ve aynı cins paranın kendi cinsiyle değişiminde peşin ödemenin yanı sıra miktarlann da eşit olması şartı aranır, Hayber fethi sonrasında bir sahâbî altın işlemeli bir gerdanlığı altın para (dinar) ile almak isteyince Hz, Peygamber gerdanlıktaki altının çıkarılmasını ve altının aynı miktar altın para ile değişimini, geri kalan kısmına da değer konarak satın alınmasını istemiştir (Müslim, "Müsâkât", 17), Döviz cinsleri

432 ■ liMimı

dahil olmak üzere piyasadaki her para birimi de, kendi içinde bir cins oluş­turur. Yabancı olsun millî olsun bütün paralar -para olmaları yönünden- bir cins sayılır ve birbiri ile ancak peşin olarak mübadele edilirler. Bu konuda getirilen sınırlama, eşyâ-yı sitte veya alışveriş faizi adıyla meşhur hadiste örnek kabilinden zikredilerek altın ve gümüş gibi mübadele araçlarının veya buğday, arpa, hurma gibi gıda maddelerinin kendi cinsleriyle ancak eşit miktarlarda değişimine izin veren hadisin uygulaması mahiyetindedir.

Sarf işlemiyle ilgili olarak yukarıda zikredilen iki şartı ihlâle yol açacağı için sarf işleminde şart muhayyerliği de caiz görülmemiştir. Meselâ altın veya gümüşün peşin para ile alınıp satıldığı bir sarf akdinde, taraflardan birinin de belli bir süre muhayyerlik ileri sürerek akdin o anda işlerlik ka­zanmasını önlemesi caiz görülmemiştir. Öte yandan, sarf akdinde iki bedelin de peşin olarak kabzedilmesi şartı, borcun başka bir borçla takas edilmesinin caiz olup olmayacağı tartışmasını doğurmuştur.

Paranın parayla değişimi işlemiyle ilgili olarak getirilen bu kurallar ve kı­sıtlamalar, yabancı ülke parası ile yerli paranın alım satımı demek olan günümüzdeki döviz ticaretini de doğrudan ilgilendirmekte olup, bu kurallar­dan çıkan sonuç, vadenin söz konusu edilmediği, alım satımın peşin yapıl­dığı durumlarda döviz değişim işlemlerinin caiz olduğudur. Çünkü, bu tür işlemleri faizli işlem olmaktan koruyan en önemli kriter, bedellerden her­hangi birinin vadeye bağlanmamasıdır,

E) Enflasyonun Borç İlişkilerine Etkisi

Enflasyon, paranın satın alma gücünün zayıflaması veya para ve para hükmündeki nominal millî değerin tedavüldeki reel millî değere (mallara) oranla artması olarak tanımlanır. Enflasyon esasen, piyasadaki arz-talep dengesinin bozulması, piyasada tedavül eden paranın çoğalması, bütçe açığı gibi bilinen ve bilinmeyen birçok sebepten kaynaklanan iktisadî bir prob­lemdir. Bununla birlikte halk dilinde "hayat pahalılığı" veya "paranın değer kaybetmesi" olarak da ifade edilen enflasyonun, paranın devrede olduğu borç ilişkilerini doğrudan etkilediği, faizle de belli bir ilişkisinin kurulabileceği düşünülürse, enflasyonun borç ilişkilerine etkisinin İslâm hukuk doktrinin -deki hâkim prensipler açısından ele alınıp fikhî hükmünün tartışılmasının gerektiği kendiliğinden ortaya çıkar.

Borç ilişkilerinin açıklık ve dürüstlük içinde seyretmesi, taraflann hak ve yükümlülüklerini önceden net bir şekilde bilmesi hususunun diğer hukuk sistemleri gibi İslâm hukukunun da temel ilkesi olduğunu ve fakihlerin bunu

Hukuki ve TıcfiRl Hnvm 433

sağlamaya yönelik olarak bir dizi tedbirden söz ettiğini biliyoruz, İslâm'ın borç ilişkilerinde ısrarla üzerinde durduğu esaslann başında, tarafların hak ve borçlarını açık ve ayrıntılı şekilde belirleyerek sözleşme yapması, söz­leşme şartlanna titizlikle uyması, hiçbir tarafın diğer tarafa akid dışı, mâkul olmayan bir zarar vermemesi gibi ilkeler gelir. Halbuki enflasyon oranının çok yüksek olduğu toplum ve dönemlerde, vadeli para borcunun söz konusu olduğu akidler bakımından bu ilkeleri korumak mümkün olmamakta, ala­caklı taraf paranın değer kaybetmesinden ciddi şekilde zarar görmektedir. Bu yüzdendir İd bu toplumlarda uzun vadeli ödünç para verme, borçluya süre tanıma, vadeli satış, maaş, ücret ve mal fiyatlarının belirlenmesi gibi birçok husus enflasyon sebebiyle ciddi bir sıkıntı ve çekişme konusu olmakta, neticede İslâm'ın karz ve yardımlaşma gibi ahlâkî umdelerinin ihmali, faiz ve haksız kazanç gibi temel yasakların ihlâli artmaktadır, İslâm'da zarar ve karşı zarar verme yasaklanmış ve zararın izâle olunacağı ilkesi benimsen­miştir (Mecelle, md, 19-20), Böyle olunca para alacaklısı olan şahıs, enflas­yon sebebiyle uğradığı zarannın giderilmesini istemekte haksız değildir. Buna karşılık para borçlusu, ödeme esnasında borç süresince paranın değer kaybetmesi yüzünden, başlangıçtaki borcuna göre -rakam olarak- daha fazla para ödemeye zorlandığında, bu onun açısından her zaman âdil bir hüküm olmayabilir. Çünkü, paranın değer kaybetmesinin sorumlusu borçlu olmadığı gibi, piyasadaki fiyat ve ücret artışı borçluya aynı oranda veya hiç yansımamış da olabilir. Ancak alacaklı açısından ilgili üçüncü bir merci mevcut olmadığından, parasının kaybettiği değeri talep etmekte kendine borçluyu hedef seçmiş olmaktadır. Öte yandan, faiz konusundaki klasik ve yerleşik anlayışa göre, alman borç aynen iade edilmeli, vade ve süre sebe­biyle miktarda herhangi bir artırıma gidilmemelidir. Farklı açılardan yapıla­bilecek bu ve benzeri yaklaşımlar neticede enflasyonun akde ve para borcuna etkisinin ne olacağı ve parada meydana gelen değer kaybının kim tarafın­dan üstlenileceği ve nasıl telâfi edileceği konusunu gündeme getirmektedir,

İslâm hukukunun klasik döneminde kaleme alınmış eserlerde bu ko­nuyla doğrudan alâkalı hükümlerin bulunmayışı gayet tabiidir. Bunun en başta gelen sebebi, klasik doktrinin teşekkül ettiği dönem olan Emevî ve Abbasîler dönemi İslâm toplumunun iktisaden çok iyi durumda olması, mübadele aracı olarak da altının ve kısmen gümüşün (dinar ve dirhem) kullanılmakta olması, altın ve gümüş dışındaki paraların (fels) ise sadece küçük ödemelerde kullanılmış olmasıdır. Özellikle altın kendi öz kıymetini koruduğu için o dönemde bakır, nikel vb, paraların (fels) değer kaybetmesi düşünülebilir. Ancak İslâm hukukçularının önemli bir kısmı bu paraların

434 llMIHfll

küçük çaptaki ödemelerde kullanılmakta olması, bunlann altın ve gümüşe oranla değer kaybetmesinin de alacaklı taraf için ciddi bir zarar doğurmaya­cağı ve akdi etkilemeyeceği noktasından hareketle bu konuda farklı bir düzenlemeye gitmemişlerdir. Fakat, meselâ Hanefîler'den Ebû Yûsuf, altın ve gümüş oranı düşük olan veya diğer madenlerden mamul para ile yapılan alışveriş veya borçlanmalarda para değerinde düşme veya yükselme olursa, Ödeme vaktinde akdin yapıldığı günkü değer üzerinden ödemede bulunul­ması gerektiği görüşündedir (el-Fetâva'l-Bezzâziyye, I, 537), Hanefî mezhe­binde benimsenen ve fetvada esas alman görüş de bu olmuştur, Ebû Yû­suf'un burada, akdin kurulduğu gündeki karşılıklar arası dengeyi korumaya çalıştığı görülmektedir.

Enflasyon konusuna ışık tutan, klasik doktrinde mevcut bu ve benzeri ipuçları yanı sıra İslâm hukukunun akid ve borçlar hukuku alanında koy­duğu temel kurallar, İslâm hukukunun genel ilkeleri ve amaçları, bu tür konularda sağlıklı bir çözüme ulaşmayı mümkün kılar. Sağlam ve güçlü bir iktisadî hayata, değer kaybetmeyen bir paraya sahip bulunmak ideal ol­makla birlikte bunun mümkün olmaması halinde, mevcut şartlar içerisinde her yeni durum değerlendirilir.

Bilindiği üzere, akdin kurulduğu zamandaki yapısının ve dengesinin ko­runması, tarafların alacağı, ödeyeceği, ödeme zamanı ve şekli ve diğer bütün hak ve sorumluluklarının önceden ayrıntılı şekilde bilinmesi ve belir­lenmesi, İslâm borçlar hukukunun temel ilkelerindendir, Akid kurulduktan sonra meydana gelen ve taraflardan birine ağır bir yük getiren beklenmedik durumlar bile hakkaniyet ölçüsü içinde göz önüne alınmış ve yük taraflar arasında dengeli şekilde dağıtılmıştır. Bununla birlikte ödünç, vadeli satış, kira ve iş akdi gibi akdin kuruluşu ile ödeme zamanı arasına sürenin girdiği akidlerde, para alacaklısının enflasyondan doğan zararının tazmin ve telâfi edilmesi, İslâm hukukunun genel ilke ve amaçlarına uygunluk göstermekte ise de bu tazmin ve zararın kime ne oranda yükleneceği, zararın tesbitinde hangi kriterlerin kullanılacağı ayrı bir tartışma konusudur. Öte yandan, günümüz toplumlannda enflasyon, beklenmedik ve hesapta olmayan bir gelişme olmayıp ne oranda gerçekleşeceği yaklaşık bir şekilde bilinebilmekte ve bu tahmin genelde vadeli para borçlarına yansıtılmaktadır. Bu itibarla enflasyonu akdi feshe imkân verici âni ve beklenmedik bir durum ve maze­ret kabul etmek de hukuken isabetli değildir.

Vadeli para borçlarında enflasyon farkının ödenip ödenmeyeceği, ödene­cekse kimin tarafından ve hangi usulde ödeneceği konusu günümüz İslâm

Hukuki ve TıcfiRl Hnvm 435

âlimlerini hayli meşgul eden bir husus olup bu konuda iki temel temayülün ortaya çıktığı söylenebilir.

Birinci grup İslâm âlimlerine göre, enflasyon farkını borçluya ödetme doğru olmaz. Nitekim, İslâm Konferansı Teşkilâtı'na bağlı İslâm Fıkıh Aka­demisi, bu yönde kapı aralamanın başka problemleri beraberinde getirece­ğini ve İslâm hukukunun diğer ilke ve düzenlemeleri açısından önemli sakıncalara yol açacağını ileri sürerek 10-15 Aralık 1988 tarihli V, Genel Kurul Toplantısı'nda, "herhangi bir para birimine göre belirlenmiş olan bir borcun artık -paranın değer kaybı veya değer kazanması dikkate alınmaksı­zın- belirlenen bu miktara göre ödenmesi gerektiği, kaynağı ne olursa olsun zimmette sabit bir borcun piyasa fiyatlarına göre ayarlanmasının caiz olma­dığı" kararını almıştır, İslâm Kalkınma Bankası'nm 10-11 Eylül 1993 tarih­lerinde düzenlemiş olduğu para meseleleri ile ilgili ilmî toplantının sonuç bildirisinde de yukarıda sözü edilen akademi kararının teyit edilmesi karar­laştırılmıştır. Şu kadar var İd, bu yöndeki kararın, alacaklının haklarını görmezden gelme fikrine değil, paranın enflasyon sebebiyle uğradığı kaybın telâfisinde enflasyon nisbetini esas almanın getireceği sakıncalara dayalı olduğu dikkatten uzak tutulmamalıdır.

Diğer bir grup İslâm âlimine göre ise, borç ilişkilerinde alacaklının alaca­ğından fazla almaya hakkı olmamakla birlikte, alacağından eksik miktarı kabule de zorlanmaması gerekir. Bu sebeple de borç ödemelerinde enflasyon farkının dikkate alınması isabetlidir; sayısal olarak meydana gelen bu artış hak edilmeyen bir fazlalık biçiminde düşünülmemelidir, İmkânı olduğu halde vadesi gelen borcunu ödemeyen kimse hakkında Hz, Peygamber, "Ödeme gücü bulunan bir kimsenin borcunu ödemeyip geciktirmesi zulümdür; bu davranış onun kınanmasını ue cezalandırılmasını helâl kılar" (Buharı, "Ha-vâle", 1-2, "İstikraz", 14; Ebû Dâvûd, "Büyü"', 10; Tirmizî "Büyü"', 28) bu­yurmuştur. Enflasyonun paranın satın alma gücüne olan olumsuz etkisini yok sayarak para borcunu aynı miktarda fakat eksik değerde ödeyen kimse de bu hadisin kapsamına girmiş olur. Çünkü, bu kimse böyle bir ödeme ile kendine akidde öngörülmeyen bir kazanç sağlamış, eksik değerde ödeme yaptığı için karşı tarafa da zarar vermiş olur. Bu yolla elde edeceği kazanç helâl olmayacağı gibi, alacaklının uğradığı zararın da borçlu tarafından tazmin edilmesi gerekir.

Enflasyonun piyasada maliyetleri ve vade farkını etkilediği, dolaylı vergi olduğu, devletin genel iktisadî politikasının ürünü olan enflasyonun vebalini sadece borçluya yüklemenin hakkaniyete uygun düşmediği ve sorunu

436 llMIHfll

çözmeyeceği, enflasyonla faiz arasında da sıcak bir bağ olduğu gibi itirazla-nn belli ölçülerde haklılık taşıdığı doğrudur. Ayrıca enflasyonun hiç bulun­madığı veya en aza indiği sağlam bir ekonomiye sahip olmanın gerekliliği ve önemi de açıktır. Bütün bu itiraz ve temenniler bir tarafa, günümüzde enflasyon bir realite olarak mevcut olduğu sürece bu enflasyon farkının para borçlanna olan etkisini görmezden gelmek doğru olmaz. Bunun için de ikinci grup âlimlerin görüşü daha isabetlidir,

O halde, enflasyon tahmini yapılarak belirlenmiş olan vadeli satış bedeli için değil ama vadeli olmayan satım akdinden ve ödünç verme işleminden doğan para borcu ödenirken bu son görüşün esas alınması İslâm'ın borç ilişkilerinde hâkim kıldığı ilkelere, adalet ve hakkaniyet prensibine daha uygundur. Diğer bir ifadeyle, vadesinde ödenmeyen para borcu veya ödünç alman bir borç ödenirken enflasyon farkının da ödenmesi, fazla ödeme ve faiz sayılmaz. Aksine klasik kaynaklardan çeşitli gerekçeler üreterek aynı miktarda borcu ödemekte ısrar etmek, gerçekte eksik ödeme sayılır ve alacaklıyı haksız zarara uğratır. Meselâ 1000 lira ödünç alan şahıs yıl so­nunda yine 1000 lira öder, bu arada paranın değeri de % 50 oranında düşmüş olursa gerçekte 500 lira ödemiş olmaktadır. Enflasyon farkını aş­mayan artı ödemelerin faiz olmayacağı tezi de temelde bu noktadan yola çıkmaktadır.

Enflasyonun meydana gelmesinde ödünç alan şahsın sorumlu olmadığı için enflasyon farkını ona ödetmenin doğru olmayacağı, gerçekte kamu ekonomisi yöneticilerinin sorumlu olduğu düşünülebilirse de bunun pratik bir çözüm olmadığı ortadadır. Bu durumda ancak, enflasyonist politika izleyerek vatandaşının elindeki parasının her gün bir miktarını geri alan devletin kul hakkı ihlâl ettiğini söylemek mümkün olur. Bütün bu söyle­nenler, enflasyon farkına ödünç verenin katlanmasını istemeyi haldi kılmaz. Bu ortamda belki de en haklı olan, birine insanî amaçla borç veren veya zamanında alacağını tahsil edemeyen alacaklıdır. Böyle olunca onun bu hakkının en yakın taraf olan borçlu tarafından ödenmesi adalete uygundur. Dinî öğretinin karz-ı hasen diyerek özendirdiği ödünç verme işleminin günümüzde altına veya dövize bağlı ödünç verme şeklinde cereyan etmesi­nin temelinde de paraya zamanla para kazandırma değil ödünç verdiği parayı enflasyona karşı olsun koruyabilme düşüncesi yatmaktadır. Kredi ve ödünç işlemlerinde enflasyonun olumsuz etkisini giderici bu kabil çözümler getirilmezse, ihtiyaç sahibi kişiler faizle kredi teminine, para faizsiz mülk icarsız şeklinde faiz hilelerine mahkûm edilmiş, hem insanî ilişkilerin hem de ekonomik gelişimin önü tıkanmış olur.

Hukuki ve TıcfiRl Hnvm 437

F) Vadeli Satış

Vadeli veya veresiye satış tabiriyle, bir malın satış bedelinin kısmen ve­ya tamamen akidden ve satılan malın teslim vaktinden sonra ödenmek üzere satımı kastedilir. Taksitli satış da mahiyeti itibariyle vadeli satış gru­bunda yer alır.

Satım akdinde bedelin peşin olarak ödenmesi de, vadeye veya takside bağlanarak ödenmesi de mümkün ve caiz olup her dönemde yaygın bir teamüldür. Bu hususa Kur'ân-ı Kerîm'in en uzun âyeti sayılan "müdâyene" âyeti (el-Bakara 2/282) işaret etmekte, aynı şekilde Hz, Peygamber'in de bu yönde uygulaması bulunmaktadır. Söz konusu âyetin meali şöyledir: "Ey inananlar! Belirli bir süreye kadar borçlandığınızda bunu yazın..." Resûl-i Ekrem'in de bir yahudiden yiyecek satın aldığı ve borcu mukabilinde zırhını rehin olarak bıraktığı hadis kitaplarında nakledilmektedir (bk. Buharı, "Büyü"', 14), Veresiye alım satımda fıkhı açıdan problem olan nokta, peşin alım satımdan farklı olarak, vade sebebiyle bedelde bir fazlalığın söz konusu olması halinde bu fazlalığın neye karşılık sayılacağı, daha doğrusu bunun caiz olup olmadığı hususudur. Yani müşteri malı vadeli olarak almayı tercih ettiğinde, aynı malın peşin fiyatından daha fazla bir fiyat ödemek duru­munda kalınca bu alım satımın hükmü ne olacaktır? Burada cevaplandırıl­ması gereken bir soru da şudur: Vade karşılığında semendeki artış, yine vade mukabilinde borçtaki (deyn) artış gibi sayılır mı sayılmaz mı? Eğer onun gibidir denirse, bu durumda faiz söz konusu olacağından, vadeli satımın da haram olması gerekir. Yok, ondan farklıdır denirse bu takdirde vadeli satım caiz olur.

Özetle ifade etmek gerekirse, bazı âlimler vade farkı ile satışa karşı çı­karken, İslâm hukukçuların çoğunluğu bir malı peşin fiyattan daha fazlaya vadeli olarak satmanın caiz olduğunu ileri sürmüşlerdir.

Bir malı vadeli olarak peşin fiyatından daha fazlaya satma işlemine karşı çıkanlann gerekçeleri özetle şöyledir:

1. 
   Vade sebebiyle fiyat artırmak faizdir. Çünkü, ödemeyi geciktirme se­
   bebiyle fiyatta artış yapmak, geciktirme sebebiyle borçta (deyn) artış yap­
   maktan farksızdır. Yani her iki durumda da geciktirme karşılığı olarak artış
   yapılmaktadır. Vade sebebiyle borçtaki artış faiz olduğuna göre, vade sebe­
   biyle semendeki artış da faiz olur,
   
2. 
   Vade sebebiyle fiyatın artırılması, bir karşılığı olmayan artıştır İd bu
   da ribâ kapsamına girmek demektir.
   

438 llMIHfll

3. 
   Vade ile satan satıcı aslında satmak için darda kalmış kişidir. Çünkü,
   satıcı başka bir yolla malını elinden çıkaramamaktadır. Aynı şekilde müşteri
   de darda kalmış demektir. Çünkü peşin olarak karşılayamadığı ihtiyacını
   ancak pahalı olmasına rağmen vadeli olarak satın almak suretiyle giderebil­
   mektedir. Gerek satıcı gerek müşteri muztar olduğuna göre akidde karşılıklı
   rızâ gerçekleşmemektedir. Dolayısıyla akid fasit olmaktadır,
   
4. 
   Bir hadiste "Kim bir satım içerisinde iki satım yaparsa, ya daha ucuz
   (eksik) olanını tercih eder ya da faizi" (Ebû Dâvûd, "Büyü"', 53; Abdürrezzâk
   es-San'ânî, el-Musannef, VIII, 137) denilmektedir. Buna göre taraflar daha
   düşük olanı tercih etmeyip daha fazla olanı tercih ettiklerine göre her ikisi de
   haram olan faize bulaşmış olurlar. Bu hadisten çıkarılan sonuç ise bir malın
   vade sebebiyle günün fiyatından fazlaya satılmasının yasak olduğudur,
   
5. 
   Semmâk, "Hz. Peygamber bir akidde iki akid yapılmasını yasaklamış­
   tır" hadisini rivayet ettikten sonra bu durumu "Satış yapan kişinin, peşin
   alırsan şu fiyata, vadeli alırsan şu fiyata diyerek satış yapması" olarak
   açıklamıştır.
   

Vadeli satışı prensip olarak caiz gören çoğunluğun bu konudaki delilleri şöyle özetlenebilir:

1. 
   Birçok ticarî işlerin vadeli satıma dayalı olduğu, tacirlerin bundan bir
   yarar sağlamalarının normal olduğu ve sağlanacak bu yararın ticaret kap­
   samına girdiği açıktır. Bu açıdan bakıldığında, bir malı peşin fiyatından daha
   fazla bir fiyatla satan kişi, fiyatların farklı zamanlarda değişme farkını he­
   saba katıyor demektir. Nitekim çoğunlukla görüldüğü gibi, bir malın fiyatı
   sürekli olarak aynı ve sabit kalmamaktadır. Bu durumda bir ticaret malını
   bedelini ödemeksizin teslim alan kişi, yararlanılabilen, dolayısıyla bir fayda
   ve ekonomik değere sahip bir gelir sağlayan bir şeyi almış olur. Satıcının
   vade sebebiyle aldığı fark, bu gelirin bedeli olarak düşünülmelidir. Şu halde
   bu işlem faiz kapsamı dışında kalmaktadır,
   
2. 
   Vade karşılığında semende yapılan artış, ödeme anma kadar geçen
   zamanın karşılığı olarak değerlendirilemez. Çünkü bazı insanlar, bir ihtiyaç
   sebebiyle veya gelecekte malın ucuzlama ihtimalini hesaba katarak, bir malı
   satın aldığı fiyattan daha ucuza vadeli olarak satabilir. Yine bazı insanlar,
   bir malı gerçek kıymetinin altında peşin veya vadeli olarak satabilmektedir,
   Öyleyse vade sebebiyle semende yapılan artış ödeme anma kadar geçen
   sürenin karşılığı sayılmamalıdır,
   
3. 
   Âyette, "Birbirinizin mallarını ancak karşılıklı rızâya dayanan bir tica­
   ret yoluyla yiyebilirsiniz" (en-Nisâ 4/29) buyurulmaktadır. Buna göre, bir
   

Hukuki ve TıcfiRl Hnvm 439

malı vadeli olarak peşin fiyatından daha fazlaya satma iki tarafın da karşı­lıklı rızâsı ile gerçekleşmektedir. Rızânın bulunmadığını ileri sürmek ve bu sebeple vadeli satışı sakat kabul etmek doğru olmaz. Çünkü bu yolu tercih eden satıcı, bunu ticaretine revaç kazandırmak için bir metot olarak dü­şünmektedir. Dolayısıyla, satıcı mükreh (zor altında bulunan kişi) konu­munda değildir ve bunu kendi istek ve tercihi ile yapmaktadır. Aynı şekilde müşteri de mükreh sayılamaz. Zira, malın vadeli olarak satılmasının, müş­teriye o malı satın almayı düşündürmesi, bu işlemi cazip kılması, müşteri­nin mükreh olduğu anlamına gelmez. Kaldı ki, müşterinin malı satın alma amacı (saik), akdin temeli olan rızâya halel getirmez, dolayısıyla akde etki etmez,

4. 
   Hz, Peygamber'in, alacaklarda eksiltme durumunda müddeti mala
   karşılık olarak düşürdüğü bir uygulaması vardır. Şöyle ki, Resûlullah Benî
   Nadîr'in yurtlarından çıkarılmalarını emrettiğinde, Benî Nadîr'den bir grup
   insan Resûl-i Ekrem'e gelerek, "Ey Allah'ın Peygamberi! Sen bizim sürü­
   lüp çıkarılmamızı emrettin. Halbuki bizim, halktan henüz vadesi gelmemiş
   alacaklarımız var" dediler. Bunun üzerine Hz, Peygamber, "İndirin, peşin
   alın" demiştir (Dârekutnî, III, 46), Görüldüğü gibi Resûlullah, vadenin
   kısaltılmasına karşılık olarak borcun bir kısmının düşürülmesine izin
   vermiştir. Vade sebebiyle fiyatı artırmanın bu durumdan hiçbir farkı yok­
   tur,
   
5. 
   Bir satım içerisinde iki satımın yasaklanması meselesine gelince; bazı
   bilginler vadeli olarak yapılan alım satımı, bir satım içerisinde iki satım akdi
   yapma çerçevesine almışlar ve Hz, Peygamber'in bir satımda iki satımı ya­
   saklayan hadisiyle bunu geçersiz sayma yoluna gitmişlerdir. Burada önce­
   likle hadisin sıhhatini ve Resûlullah'in "bir satımda, iki satım" sözünden neyi
   kastettiğini ortaya koymakta yarar vardır. Bir kere bu hadisin sıhhatinde
   ihtilâf vardır. Hadisin sahih olduğu var sayılsa bile bununla vadeli satımın
   yasaklığına istidlal edilemez. Çünkü, Semmâk'ın yorumu yanında hadise
   getirilen başka yorumlar da vardır. Meselâ, Şafiî bir satımda iki satıma,
   "Evini bana şu kadara satman şartıyla bineğimi sana şu fiyata satıyorum
   diyerek yapılan satım" şeklinde bir yorum getirmiştir. Üstelik Semmâk'ın
   yorumu kabul edilse bile, bu yorumun tarafların bir seçenek üzerinde an­
   laşmadan ayrılmaları durumuna ilişkin olduğu düşünülebilir. Bu itibarla
   satıcı peşin alırsan şu fiyata, vadeli alırsan şu fiyata diyerek malını satmak
   istese ve müşteri bu seçeneklerden birini tercih ederek (meselâ, vadeli şu
   fiyata alıyorum diyerek) İrade beyanında bulunursa akid sahih olarak kurul­
   muş olur.
   

'440 İLMIHRL

Öyle anlaşılıyor ki, çoğunluğun hareket noktası İslâm hukukunun akid sistemine aykırı olmadığı gibi insanlann ihtiyaçlarını karşılamaya daha uygun görünmektedir. Özellikle, alım gücünün oldukça azaldığı günümüz şartlarında, herkesin ihtiyaçlarını peşin olarak karşılaması mümkün olma­dığı gibi, malların fiyatlarının sürekli arttığı, yüksek bir enflasyon oranının paranın değerini günden güne erittiği bir ortamda satıcıdan, peşin fiyatına vadeli olarak satmasını istemek de mümkün değildir. Satıcı, eğer sattığı malın parası aynı maldan bir yenisini rahatlıkla geri satın alamıyorsa yaptığı iş ticaret olmaktan çıkar. Bu tür satımın yaygınlaşmasının iktisadî hayat üzerinde olumsuz etkilerde bulunabileceği dikkate alınarak, şartlara daha uygun bir alternatif uygulamanın yerleştirilmesine çalışılması meseleye daha köklü bir çözüm sağlar.

Vade farkını, paranın zaman karşılığında para kazanması şeklinde de­ğerlendirip faiz saymak fıkhın klasik doktrinindeki faiz anlayışına da uygun olmaz. Çünkü peşin 100 liraya satılan bir malın bir ay vade ile 110 liraya satılmasını, 100 liranın bir ay vade ile 110 lira karşılığında satımı şeklinde tanıtmak doğru olmaz. Zira birincisinde malın para karşılığında satımı, ikincisinde ise paranın para karşılığı satımı söz konusudur. Vadeli satışı caiz görmeyenler, aradan malı kaldırarak bu satışı paranın parayla satımı şek­linde algılıyorlar,

İslâm hukukunda davranışların ve hukukî işlemlerin dışa akseden yö­nünün esas alınıp kişilerin niyetlerinin kendisi ile Allah arasında bir mesele olarak görüldüğünü, niyet ve saik çok belirgin olmadıkça hukukî değerlen­dirmeye alınmadığı bilinmektedir. Bu açıdan düşünüldüğünde vadeli satışın caiz, vade sebebiyle alman farkın da helâl olduğunu söyleyen çoğunluk haklıdır. Bu hukuk düzeni açısından genelde böyle olmakla birlikte, konu­nun dinî ve kişisel yönü, kişileri vade farkına sevkeden sebepler açısından ayrı bir zeminde ele alınabilir. Nitekim satıcı satış bedeline vade farkı ekle­yerek vade süresince mahrum kalacağı kârı hesap etmiş veya enflasyonun olumsuz etkisine karşı kendini korumak istemiş olabileceği gibi bankaların kredilere uyguladığı aylık faiz oranlarını ölçü alarak, satış bedeline bu oranı uygulamış, daha açıkçası zihnen kendini alıcıya kredi vermiş de sayabilir. Böyle olunca akidlerde maksat ve saike önem veren İmam Mâlik'in bir malın peşin ona, vadeli on beşe satımını mekruh görmesi kolay anlaşılır. Ticarî piyasada aylık banka faiz oranları ile vade farkı oranlan arasında belirgin bir paralellik bulunduğu sürece, kişilerin amaç ve niyetlerine göre birtakım sübjektif değerlendirmeler yapmak, hatta kişileri bu konuda ihti­yata ve sorumluluğa davet etmek kaçınılmaz olmaktadır. Hem bu muhtemel

Hukuki ve TıcfiRl Hnvm 441

sakıncayı önlemek, hem de paranın satın alma gücündeki veya malın fiya­tındaki hızlı ve beklenmedik değişimden zarar görmemek için, vadeli satılan malın satış bedeli açık bırakılıp ödeme zamanında, malın o günkü satış bedeli tahsil edilmektedir. Bu usul de netice itibariyle caiz olup, iki taraf açısından daha az riskli bir yoldur,