BiRİNCİ HİSSƏ

9.4. Hipotezaların ifadə olunması

Məlum olduğu kimi, elmi idrak prosesində hipotezaların rolu çox böyükdür. Buna görə də sosioloji tədqiqat aparılarkən hipotezaların irəli sürülməsinə böyük diqqət yetirilir və onların formalaşdırılmasına proqramın xüsusi bölməsi həsr edilir.

Sosioloji tədqiqat hipotezası sosial obyektlərin strukturu öyrənilən sosial hadisələrin arasındakı əlaqələrin səciyyəsi və mahiyyəti, bu əlaqələri şərtləndirən amillər haqqında elmi fərziyyədir. O, tədqiqatın məqsədini konkretləşdirir və tədqiqat prosesini təşkil edən, onu daxili məntiqə tabe edən əsas metodoloji vasitədir. Sosioloji tədqiqat hipotezasının metodoloji rolu ondan ibarətdir ki, o, tədqiqatın nəzəri konsepsiyası ilə empirik bazası arasında qarşıya qoyulmuş problemin həlli üçün zəruri olan amillər dairəsini əks etdirməyə kömək edən hissədir.

Sosioloji tədqiqatın elmi cəhətdən əsaslandırılmış hipotezası bir sıra tələblərə cavab verməlidir. O, sosial proseslərin elmi idrakının ümumi metodoloji əsasının prinsipləri ilə ziddiyyətə girməməlidir; düzgünlüyü artıq sübut olunmuş nəzəriyyələrə, elmi cəhətdən müəyyənləşdirilmiş məlum faktlara zidd olmamalıdır; sosioloji tədqiqat prosesində yoxlanıla bilməlidir (onun ifadə edilməsində yoxlanılma üsulu aydın göstərilməlidir); empirik izahı olmayan anlayışlar hipotezaya daxil edilməməlidir, əks təqdirdə o yoxlanıla bilməz.

Fərziyyələrin ümumiləşdirmə dərəcəsinə görə əsas hipotezanı və nəticə hipotezanı fərqləndirirlər. Sonuncular əsas hipotezalardan çıxarılır. Əsas hipotezaların ifadə edildiyi anlayışların birbaşa empirik əlamətləri olmaya da bilər, lakin sosioloji tədqiqatın nəticə hipotezalarının anlayışları mütləq empirik indikatorlarla əlaqələndirilməli, tutuşdurulmalıdır. Nəticə hipotezaların təsdiq edilməsi əsas hipotezaların əsaslandırılmasının sübutudur.

Nəticə hipotezalarının yoxlanılması, yalnız o şərt daxilində mümkündür ki, onların ifadə edilməsində istifadə olunmuş bütün istilahlar empirik izah edilmiş olsun. Məsələn, birinci nəticə hipotezasında bu anlayışlar vardır: işin yaradıcılıq imkanları (əməyin funksional məzmunu), əməyə münasibətin obyektiv göstəriciləri və münasibətlərin "yüksəlməsi". Bu anlayışların empirik təfsirində biz onların müşahidə olunan əlamətlərini tapırıq. Əməyin funksional məzmunu konkret işin əlamətləri nisbəti üzrə üç meyarın nəzərə alınması ilə müəyyənləşdirilir: işin mexanikləşdirilmə səviyyəsi, tələb olunan ixtisaslaşma səviyyəsi və sərf edilmiş fiziki və əqli iş miqdarının nisbəti (xronometraj məlumatlarına əsasən). Bu üç əlamətin nisbətinə əsasən bütün peşələr 6 sinfə bölünür — ixtisas tələb etməyən daimi fiziki qüvvə ilə bağlı əl əməyindən pult sazlayıcısının arasıkəsilməz fiziki gərginlik tələb edən yüksək ixtisaslı əməyinə qədər. Əməyə münasibətin obyektiv göstəriciləri 5 əlaməti nəzərə alır (məhsuldarlıq, məhsulun keyfiyyəti, təcili tapşırıqlar yerinə yetirilərkən məsuliyyətin səviyyəsi, işdə təşəbbüskarlığın səviyyəsi, iş ixtisasının artırılması) və onlar vahid ədədi indikator (indeks) halına birləşdirilmiş olur. Münasibətlərin "yüksəlməsi" o deməkdir ki, bütün qruplar əməyin məzmununa görə göstərilmiş əlamətlər üzrə ən aşağısından ən yüksəyinə qədər dərəcələrə bölünmüşdür (nizamlanmışdır), bu, işin obyektiv göstəriciləri indekslərinə də aiddir.

Bu cür təfsir edilmiş hipoteza yoxlanıla bilən hipotezadır. Lakin burada ciddi metodoloji çətinlik vardır. Hipoteza seçilmiş empirik əlamətlər üzrə yoxlanıla biləndir. Lakin həmin əlamətlərin əsaslandırılmasına zəmanət varmı? Deməli, intensivlik cəhətdən yalnız hipotetik mülahizə deyil, həm də onun empirik təfsiri empirik yoxlamadan keçməlidir. Buna görə də hipotetik mülahizənin təsdiq oluna bilmək imkanını artırmaq üçün aşağıdakı qaydaya əməl etmək lazımdır: bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi olan böyük miqdarda hipoteza irəli sürməyə və hər bir hipoteza üçün onun mümkün qədər çox empirik indikatorunu göstərməyə çalışmaq lazımdır.

Beləliklə əsas hipotezalar onlardan çıxarılan bütöv bir nəticə hipotezalar sırasına çevrilir. Empirik tədqiqatda məhz əsas fərziyyələrə nisbətən daha az ümumiləşdirilmiş olan anlayışlar vasitəsi ilə ifadə edilmiş nəticə hipotezalar yoxlanılır. Əks təqdirdə hipoteza empirik məlumatlar ilə yoxlanıla bilməz.

Tədqiqatın məqsədlərindən çıxış edərək hipotezaları əsas və qeyri-əsas hipotezalara bölürlər. Məntiqi surətdə qarşılıqlı əlaqəsi olan əsas hipoteza və nəticə hipotezalardan fərqli olaraq onlar müxtəlif məsələlərin həllini əks etdirir və bir növ bir-biri ilə yanaşı mövcud olur.

İşlənilmə və əsaslandırılma dərəcəsinə görə sosioloji tədqiqatın ilkin və əlavə hipotezalarını fərqləndirirlər. Əgər ilkin hipotezalar empirik məlumatlar vasitəsi ilə inkar edilirsə, onda onların əvəzinə əlavə hipotezalar irəli sürülür.

Öyrənilən sosial obyektə aid olan fərziyyələrin məzmunu ilə əlaqədar olaraq sosioloji tədqiqatın təsviredici, izahedici, proqnoz və s. hipotezaları olur.

Sosioloji tədqiqatın təsviredici hipotezaları öyrənilən obyektin faktik, həqiqi vəziyyəti, onun strukturu və funksiyaları haqqında fərziyyələrdən ibarətdir. Bir halda ki, bu haqda empirik informasiya təhlil edilir; onlar, hər şeydən əvvəl, empirik faktlara aid olur. Məsələn, əgər zəhmətkeşlərin sosial fəallığı öyrənilərsə, onda əvvəllər digər tədqiqatlarda alınmış elmi informasiyanın əsasında tədqiq olunan şəxslərin məhz hansı hissəsinin ictimai həyatda və müəssisələrin idarə olunmasında fəal iştirak etdiyini fərz etmək olar. Sosioloji tədqiqatın bu növdən olan hipotezalarının irəli sürülməsi gözlənilən nəticələri mütləq rəqəmlərdə, nisbi paylarda (faizlərdə), orta qiymətlərdə, dinamik sıralarda və s. almağa imkan verir.

Sosioloji tədqiqatın izahedici hipotezaları öyrənilən obyektdə səbəb-nəticə əlaqələri haqqında fərziyyə onun mahiyyətini dərk etmək istiqamətində növbəti addımdır.

Onların əsasında sosioloji tədqiqatın təsviredici hipotezalarının təsdiq olunması nəticəsində müəyyən edilmiş sosial faktların səbəblərini açmaq cəhdləri göstərilir. Müəyyən əhəmiyyətə malik olaraq hər bir ayrıca hadisə qanunlara tabe olan hər hansı hadisələr sırasına daxildir. Buna görə də yalnız sosioloji tədqiqatın hadisələri onların bir-birindən nisbi ayrılığında nəzərdən keçirilən hipotezalarını deyil, həm də bir çox hadisələri vahid bir proses kimi əhatə edən qanunauyğunluqlar haqqında proqnoz hipotezalarını da işləmək lazımdır. Onlar obyektlərin, öyrənilən proseslərin fəaliyyət inkişafındakı təmayülləri göstərir, konkret sosial çərçivəsindən çıxaraq onları statistik sıralar şəklində birləşdirir. Deməli, əgər əhalinin sosial fəaliyyəti öyrənilirsə, bunun yalnız faktiki vəziyyətini müəyyənləşdirmək və bu vəziyyəti izah edən səbəbləri təsvir etməklə kifayətlənməyərək onun inkişaf təmayülləri və qanunlarını da açmaq lazımdır.