BiRİNCİ HİSSƏ

SƏNƏDLƏR SOSİOLOJİ MƏLUMATLAR MƏNBƏYİ KİMİ

10.1. Sənədlərin növləri

İlkin məlumatların alınması üsullarından biri kimi sosioloji tədqiqatlarda sənədlərin təhlili metodu istifadə olunur.

İnsanın xüsusi olaraq yaratdığı, məlumatların ötürülməsi və ya saxlanması üçün nəzərdə tutulmuş vasitə sənəd adlanır. Çap və əlyazması mətnində, maqnit lentində, foto-kino-video lent və kompakt diskdə qeydə alınmış hər hansı bir məlumat sosiologiyada sənədli məlumat (informasiya) adlanır. İstehsalın burada istifadə olunmuş mənası hamı tərəfindən işlədilən mənadan fərqlənir: danışıqda biz möhürlə təsdiq edilmiş və ya dövlət təşkilatları, vəzifəli şəxslər və s. adından nəşr edilən materialları sənəd adlandırırıq.

Bir çox hallarda sənədli mənbələr tədqiqatda ilkin məlumatlar toplanmasının nəinki əsas, həm də yeganə üsulu kimi çıxış edir. Məsələn, Avropa və Amerikada Polşa mühacirlərinin vəziyyətini təsvir etmək üçün Amerika sosioloqları U. Tomas və F. Znanietski çox böyük səy və diqqətlə onların şəxsi sənədlərini öyrənmişlər. İşdə istifadə olunmuş sənədlər arasında aşağıdakılar var idi: kəndli-mühacirlərin Polşada qalmış qohumlarına məktubları; mühacirət qəzetlərinin arxivləri; kilsə icmalarının, həmyerlilər birliklərinin, xeyriyyə cəmiyyətlərinin materialları və mühacirlərin işləri ilə bağlı məhkəmə materialları; nəhayət, kəndlilərdən birinin tədqiqatçıların xahişi ilə yazdığı 300 səhifədən ibarət nadir tərcümeyi-halı.¹

Sənədləri bir sıra əsasa görə təsnif etmək olar.

Məlumatların qeydə alınması üsuluna görə əlyazması və çap olunmuş sənədlər, kino və foto plyonkasına çəkilmiş, maqnit lentinə yazılmış sənədlər. Müəyyən bir məqsədlə bağlı olaraq yerinə yetirəcəyi vəzifəsinə görə tədqiqatçının özü tərəfindən seçilmiş materiallar da seçilir (məsələn, Tomas və Znanetskinin işində mühacirin tərcümeyi-halı). Bu sənədlər məqsədli sənədlər adlanır. Lakin sosioloq ondan asılı olmayaraq, hansısa digər məqsədlər üçün tərtib edilmiş materiallarla da, yəni hazırda mövcud olan sənədlərlə işləməli olur. Bir çox hallarda məhz bu materiallar sözün həqiqi mənasında sənədli məlumat adlandırılır.

Şəxsləndirilmə dərəcəsinə görə sənədlər şəxsi və şəxssiz sənədlərə ayrılır. Şəxsi sənədlərə fərdi qeydiyyat kartoçkaları (məsələn, kitabxana formulyarları və ya imza ilə təsdiq edilmiş anket və blanklar), üçüncü şəxslər və ya təşkilatlar tərəfindən verilmiş xasiyyətnamələr, məktublar, gündəliklər, ərizələr, xatirat yazıları və s. aiddir. Şəxssiz sənədlərə isə statistik və ya hadisə, fakt arxivləri, mətbuat məlumatları, iclas protokolları və s. daxildir.

Sənədli mənbənin statusundan asılı olaraq rəsmi və qeyri-rəsmi sənədləri göstərmək olar. Rəsmi sənədlərə hökumət materialları, qərarları, bəyanatları, rəsmi məlumatları, rəsmi iclasların stenoqramları, dövlət statistikası məlumatları (əhalinin siyahıya alınması, MSİ və onun yerli şöbələrinin digər müxtəlif materialları, müəssisələrin iqtisadi statistikası və s) müxtəlif təşkilatların (partiyaların, ictimai siyasi hərəkatların, həmkarlar birliklərinin və s), məhkəmə və prokurorluq orqanlarının protokolları, maliyyə kağızları, işgüzar korrespondensiya və s. aiddir.

Qeyri-rəsmi sənədlər dedikdə, yuxarıda göstərilmiş bir çox şəxsi materiallar, xüsusi vətəndaşlar tərəfindən tərtib edilmiş şəxssiz sənədlər (məsələn, digər tədqiqatçı tərəfindən onun öz müşahidələri əsasında hazırlanmış statistik ümumiləşdirmələr) nəzərdə tutulur. Sənədlərin xüsusi qrupunu kütləvi informasiya vasitələrinin (qəzet, jurnal, radio, televiziya, kino, internet) materialları təşkil edir.

Nəhayət, məlumatların mənbəyinə görə sənədlər ilkin (əsas) və əlavə (ikinci dərəcəli) sənədlərə bölünür. İlkin sənədlər birbaşa müşahidə və ya sorğu, baş verən hadisələrin bilavasitə qeyd olunması əsasında tərtib edilir. Əlavə sənədlər isə ilkin mənbələrin məlumatları əsasında aparılmış təkmilləşdirmə, ümumiləşdirmə və təsvirdən ibarətdir.