BiRİNCİ HİSSƏ

10.3. Sənədlərin keyfiyyət-kəmiyyət təhlili üsulları

Əldə olan (yəni qeyri-məqsədli) sənədlərlə iş zamanı əsas çətinlik məlumatları tədqiqatın hipotezası baxımından bilməkdən ibarətdir. Axı sənəd heç də sosioloqun hipotezasını yoxlamaq üçün tərtib edilmir. Buna görə də sənədli materialları mahiyyət etibarilə təhlil etməzdən əvvəl sosioloq sənəddə tədqiqatın əsas anlayışlarını, indikatorlarını (əlamətlərini) axtarmaqdan ibarət üzücü işi aparmağa məcburdur.

Sənədlərin keyfiyyət təhlili bütün kəmiyyət əməliyyatları üçün zəruri və ilkin şərtdir. Lakin hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, mətnlərin kvantifikasiyası heç də həmişə məqsədəuyğun deyil.

Hansı hallarda kəmiyyət təhlilinə müraciət etmək lazım deyil? Əgər biz nadir sənədlərlə iş aparırıqsa, burada isə əsas məqsəd materialın formal qruplaşdırılması yox, onun mahiyyətcə təfsir edilməsidirsə, bu səmərəli deyil. Əgər biz olduqca mürəkkəb hadisənin təsviri ilə rastlaşmışıqsa, sənədli məlumatlar kütləvi dəyərləndirmə (işləmə) üçün kifayət qədər deyilsə, onlar natamamdırsa (eynicinsli sənədlərin, məsələn, qəzetlərin qeyri reprezentativ seçməsi), onda kəmiyyət təhlilinə müraciət etmək lazımdır.

Mətnlərin kəmiyyət təhlili nə zaman yerinə düşərdi? Bu metodun banisi B. Berelsonun fikrincə, hər şeydən əvvəl bir qəbildən olan məlumatlar müqayisə edilərkən yüksək dərəcədə dəqiqlik tələb olunur. Sonra, məlumatların keyfiyyət təhlili ilə bağlı olan səyləri doğrultmaq üçün material kifayət qədər çox olduqda və həmin material bütöv tədqiqat sahəsini təmsil etdikdə, kvantifikasiyanın aparılması üçün mətn materialı o qədər çox olmalıdır ki, onu ümumi, yekun qiymət vermədən əhatə etmək mümkün olmasın. Öyrənilən keyfiyyət xarakteristikaları müəyyən tezliklə meydana çıxdıqda (bu sistematik meyarlar üzrə müəyyən edilir) kvantifikasiyanı aparmaq mümkündür.

Kvantifikasiya olunmuş mətnlər digər kəmiyyət xarakteristikaları ilə müqayisə olunursa kəmiyyət təhlilini tətbiq etmək daha məqsədəuyğundur. Məsələn, qəzet məlumatlarının ədədlərlə ifadə olunmuş xüsusiyyətləri abunəçilərin sayı ilə, onların rəyi digər ədədlərlə ifadə olunmuş məlumatlarla müqayisə edilir.

Son üç onillik ərzində mətn materiallarının kvantifikasiyası olduqca geniş yayılmışdır və onun üçün "kontent-təhlil" adlanan xüsusi üsul işlənib hazırlanmışdır. Kontent-təhlil kütləvi mətn (və ya lentə yazılmış) məlumatlarının kəmiyyət göstəricilərinə çevirməkdən ibarətdir. Onun əsas əməliyyatları Amerika sosioloqları h. Lassuell və B. Berelson tərəfindən hazırlanmışdır.²

Kontent-təhlilin əsas üsulları keyfiyyət məlumatlarının hesab dilinə çevrilməsi ilə bağlıdır. Bu məqsədlə iki növ vahid ayrılır: məna və keyfiyyət təhlil vahidləri və hesablama və ya kəmiyyət təhlil vahidləri.

Lassuell və onun ardıcılları belə hesab edirlər ki, əsas təhlil vahidi simvol və ya anlayış ola bilər, çünki "simvolik əlaqələr insanlar arasındakı münasibətləri təşkil edir". Əsas məna vahidi kimi anlayış və istilahları ayıraraq, bu cərəyanın ardıcılları, məsələn, təbliğat stereotiplərinin, mətn müəlliflərinin gizli niyyətlərinin istifadəsində maraqlı qanunauyğunluqları və kommunikatorun (yəni informasiyanı ötürənin) fəaliyyət motivlərinin digər xüsusiyyətlərini aşkar edə bilmişlər.

Simvolu analitik vahid kimi tətbiq edərək Lassuell ikinci dünya müharibəsi zamanı Amerikanın "Əsl amerikalı" qəzeti mətnlərinin kontent-təhlilini yerinə yetirmiş və təkzibedilməz surətdə sübut etmişdir ki, mətnlərə əsasən, bu qəzet faşistpərəst qəzetdir. Məhz bu, "Əsl amerikalı" qəzetinin qadağan olması üçün əsas olmuşdur.

Digər amerikalı tədqiqatçı L. Louental təhlil vahidi kimi simvol deyil, bütöv bir mövzunu istifadə etmişdir.¹ O, "görkəmli amerikalıların" reklam tərcümeyi-halının iki kütləvi jurnal səhifələrində necə paylaşdırıldığını göstərən cədvəl tərtib etmişdir:

Reklam olunan şəxslərin fəaliyyət sahəsi	Dərc olunma dövrü (dövr üzrə ümumi saya nisbətən %-lə)
	1901-1914 (177)	1922-1930 (395)	1930-34 (306)	1940-1941 (125)
Siyasətçilər	46	28	31	25
Biznesmen və alimlər	8	18	14	20
Yazıçı və artistlər	26	54	55	55
Cəmi	100	100	100	100

Göründüyü kimi, 40-cı illərin sonunda yazıçı və artistlər reklam bazarında aparıcı yer tutaraq, başqalarını sıxışdırıb çıxarırlar. Bu üstünlük təşkil edən qrupun təhlili nəticəsində aşkar olur ki, onun daxilində də həmçinin əsaslı dəyişkənliklər baş vermişdir. Ciddi incəsənət nümayəndələrinin payı 77 % - dən 9 %-ə qədər enir, mətbuatın yaratdığı "ulduzların" payı isə 23%- dən 91%-dək artır.

Rus sosioloqları B. A. Qruşin, V. S. Korobeynikov, V. A. Sazonov hesab edirlər ki, kontent-təhlilin əsas məna vahidi simvol və ya ayrıca anlayış deyil, sosial ideya, müəyyən sosial məna ifadə edən mövzu olmalıdır. O, müxtəlif simvollarla ifadə oluna bilər və konkret sosial şəraitdən asılı olaraq mətndə müxtəlif empirik indikatorlar alır. Məsələn, V.A.Sazonov, belə hesab edir ki, mətnin təhlilində ən böyük sosial əhəmiyyətə mətn müəllifinin (kommunikatorun) əldə rəhbər tutduğu motivlər deyil, kütləvi oxucunun qavradığı məna malik olur. V.A.Sazonov yazır ki, "Mətnin ibarət olduğu işarələr məcmusunu biz işarə etmək aspektində deyil, mətni qəbul edənin gördüyü mənalar aspektində, yəni stimul funksiyasında götürürük".² Bu, kontent-təhlilin metodoloji imkanlarının izahında mühüm dönüş olmaqla bərabər, əlbəttə, onun mətn tərtibçilərinin daxili niyyətləri və motivlərinin öyrənilməsi üçün tətbiq olunmasını heç də istisna etmir.

Təhlilin məna vahidləri tədqiqatın hipotezasının məzmunu əsasında, proqramın metodoloji prinsiplərinin köməyi ilə ayrılır.

Kontent-təhlilin ən geniş yayıldığı kütləvi kommunikasiya tədqiqatlarında aşağıdakı məna vahidlərini ayırmaq olar:

a) Söz və ayrı-ayrı istilahlarla ifadə olunmuş anlayışlar. Bu, siyasi məzmunlu istilahlar (beynəlmiləlçilik, demokratiya, dinc birgə yaşayış), əxlaqi və ya hüquqi simvollar (təşəbbüs, fəallıq, təşəbbüskarlıq, qanunçuluğun pozulması, intizamın gözlənilməməyi), elmi məfhumlar (model, sistem, kosmik fəza) və s. ola bilər. Aydındır ki, mətnin anlayışlarının məzmunu üzrə təhlili olduqca mühüm sosial informasiya daşıyır. Məsələn, elmlə bağlı olan anlayışların işlədilmə tezliyinə görə informasiya mənbəyinin elmi biliklərə nə dərəcədə yönəldiyini müəyyən etmək olar.

b) Bütöv məna abzaslarında, mətn hissələrində, məqalələrdə, radio verilişlərində və s. ifadə olunmuş mövzu.

Mövzusuna görə sənədin məzmununu daha da dolğun göstərmək olar. Vətənpərvərlik, təşəbbüsün genişləndirilməsi, milli nailiyyətlərin yayılması və ya əcnəbi təcrübənin alınması mövzuları kütləvi kommunikasiyaların mövzuları kimi çox səciyyəvidir. Eyni ilə şəxsi sənədlərin, məsələn müəllifin özü və ya yaxın adamları, istehsalat və siyasət, incəsənət haqqında yazdığı məktublar və s. də mövzuları həmçinin səciyyəvidir. Bütün bunlar adamların maraqlarının, dəyər yönümünün, psixoloji yönümlərin müəyyən təmayüllü olmasına dəlalətdir.

v) Tarixi xadimlərin, siyasətçilərin, görkəmli şəxslərin adları. Bu xarakteristikalar ayrı-ayrı şəxslərin təsir göstərdiyinə dəlalət edir. Ayrı-ayrı müəlliflərdən gətirilən sitatların sayına görə bu və ya digər elmi ideyanın əhəmiyyətini müəyyənləşdirmək olar: əgər sitatların sayı artır və ya azalırsa, bu, həmin ideyanın, nəzəriyyənin nüfuzunun artması və ya azalmasını göstərir.

Təşkilatların, müəssisələrin və ya digər ictimai təsisatların adlarının çəkilməsini də bu qrupa daxil etmək olar.

q) Bütöv bir ictimai hadisə, rəsmi sənəd, fakt, əsər, əhvalat və s, spesifik məna daşıyır və onlar da təhlil vahidi kimi qəbul oluna bilər. İctimai hadisə və ya dövlət qərarının xatırlanması tezliyi və müddəti (zaman ərzində davam etməsi) onun ölkənin ictimai həyatı ilə əhəmiyyətli olduğunu təsdiq edir.

Hesablama vahidləri təhlil vahidlərinə uyğun ola da bilər, olmaya da. Birinci halda kvantifikasiya, ayrılmış məna vahidinin digər kateqoriyalara nisbətən xatırladılma tezliyinin müəyyən edilməsindən ibarət olur (məsələn, hər hansı bir ideyanın "lehinə"nin tezliyi ilə "əleyhinə"nin tezliyi).

İkinci halda hesablama vahidi kimi mətnin məna vahidləri ilə tutulmuş fiziki ölçüsü və ya sahəsi götürülür. Çap mətnlərində sətirlərin, abzasların, kvadrat millimetrlərin, işarələrin, sütunların sayı; radio və televiziyada translyasiyanın müddəti, maqnitofon yazılarında lentin metrajı (metrlə uzunluğu).

Mətnin kontent-təhlili olduqca çoxtərəfli ola bilər, həm də burada bir neçə təhlil vahidi və bir neçə hesablama vahidi eyni zamanda istifadə edilər bilər.

Əhali tərəfindən informasiya mənbələrinin faktiki olaraq istifadə edildiyini müəyyənləşdirmək üçün əvvəlcə kontekt-təhlilin köməyi ilə qəzet və digər kütləvi informasiya kanalları vasitəsilə ötürülən bütün məlumatlar "sahəsini", sonra isə kütləvi şüur "sahəsini", yəni mətnlərin təhlil etmək yolu ilə ölçülmüş problemlər üzrə əhalinin məlumatlılıq səviyyəsini dəqiqləşdirmək olar.

Məsələn, beynəlxalq həyat problemləri üzrə məlumatların məzmununun necə dəqiqləşdirildiyini nəzərdən keçirək (xarici və yerli qəzetlər).¹

Hər bir xarici ölkə üzrə materiallar:

a) informasiyanın tezliyi,

b) həcmi,

v) məzmunu,

q) işarəsi

d) materialın tipinə görə nəzərdən keçirilir.

a) İnformasiyanın tezliyi "v" bölməsində göstərilmiş müəyyən ölkə və ya problemlərin xatırladılma tezliyi, müsbət-mənfi qiymətlərin tezliyi ("q" bölməsi) kimi müəyyən edilir.

b) İnformasiyanın həcmi iki vahid vasitəsilə dəqiqləşdirilir: mətndəki sətirlərin sayına görə və verilmiş mətnin ümumi həcmində həmin ölkə haqqındakı məlumatların xüsusi çəkisinə görə.

v) Müəyyən ölkə haqqında məlumatların məzmunu, məsələn, sənayeyə, kənd təsərrüfatına, siyasi və ictimai quruluşa, təbii şəraitə, məişət və adətlərə, azadlıq mübarizəsinə, daxili siyasət hadisələrinə və s. (cəmi 28 kateqoriya),

q) İnformasiyanın işarəsi "müsbət", "mənfi", "tarazlaşdırılmış" və "neytral" münasibət kimi müəyyən edilir ki, bu da müvafiq olaraq "+", "-" "+-", "0" kimi kodlaşdırılır.

d) İnformasiyanın tipi və ya xarakteri:

1. Qeyri-müəyyən mənbədən alınmış məlumatlardan ibarət faktoqrafik informasiya (mənbə göstərilmir);

2. Şərhçiyə məxsus, müəllifin şahid olduğu faktların qiymətləndirilməsi;

3. Şərhçiyə məxsus, şahidləri göstərilməyən faktların qiymətləndirilməsi;

4. Bədii-fotoqrafik, "naturadan" çəkilən şəkillər, müəllifin iştirakı və ya mənbənin göstərilməsi ilə yerinə yetirilən oçerklər tipli;

5. Bədii-fotoqrafik, gerçəkliyi şübhə doğuran hadisələrin xatırladılması ilə yerinə yetirilən ünvansız oçerklər tipli;

6. Xarici müəlliflərin konkret faktlara istinadı olmayan ümumnəzəri informasiya;

7. Əvvəlkinə oxşar, amma yerli müəlliflərin informasiyası;

8. Abstrakt-bədii: xarici müəlliflərin ünvansız şerləri, hekayələri və s;

9. Yerli müəlliflərin əsərləri.

Bundan sonra, materialların qəzet mətni indikatorları üzrə rubrikalara aid edilməsi qaydalarını göstərməklə konkret təlimat hazırlanır. Məsələn, informasiyanın işarəsi müəyyən edilən zaman təlimat kodlaşdırıcıdan işarəni "mətndən alınmış şəxsi təəssüratların əsasında deyil (xüsusən kütləvi kommunikasiya vasitələri üçün bu və ya digər məsələnin işıqlandırılmasında adi ənənəvi üsulların əsasında), yalnız kommunikatorun problemə aydın surətdə ifadə olunmuş (mətnin leksikasında) münasibəti əsasında" müəyyənləşdirməyi tələb edir. Məsələn, müharibə və sülh haqqında informasiyanın mövzusu və "işarəsi" üzrə təlimat belə verilir. "...Yer üzərində sülhün qorunması uğrunda mübarizəni..." "+" işarəsi ilə kodlaşdırmaq; "müharibə və sülh məsələlərində bitərəf mövqeni" "+-" işarəsi ilə kodlaşdırmaq; "hərbi gərginlik vəziyyəti yaratmağı" isə "-" işarəsi ilə kodlaşdırmaq.

Həmin təlimat üzrə kodlaşdırılmış mətn şifr vərəqəsinə yazılır və sonra onun üzərində adi statistik iş aparılır.

Kontent-təhlil vasitəsilə alınan informasiyanın etibarlılığı aşağıdakı üsullarla təmin edilir:

a) münsiflərin köməyilə əsaslandırılma dərəcəsinin yoxlanılması. Həmin sahə mütəxəssisləri təklif edilmiş keyfiyyət vahidlərinin qarşıya qoyulmuş məsələlərə nə dərəcədə uyğun olduğunu müzakirə edir;

b) sərbəst meyar üzrə əsaslandırılma dərəcəsi. Məsələn, tələbələrin gündəlik və inşalarının onların meyllərini aşkar etmək məqsədi ilə aparılmış kontekt-təhlili adda-budda sorğu ilə və ya müşahidənin verdiyi məlumatlar üzrə, ya da ki, məlum qrup üzrə yoxlanılır;

v) məlumatların sabitliyi eyni bir mətnin vahid təlimat üzrə bir sıra təkrar kodlaşdırılması və ya bir mətnin vahid təlimat əsasında müxtəlif kodlaşdırıcılar tərəfindən kodlaşdırılmasının köməyi ilə müəyyənləşdirilir. Sabit təhlil vahidi və müxtəlif hesablama vahidlərindən istifadə etmək olar (eyni zamanda məna vahidlərinin tezliyi və fiziki ölçüsü üzrə).

Sənədlər çox vaxt sorğu və ya bilavasitə müşahidə yolu ilə tamamlanan əsas informasiya mənbəyi kimi çıxış edir. Adətən bu mətbuat, statistik mənbələr, şəxsi qeydiyyat kartoçkası (məsələn, oxucu tələbatının öyrənilməsində istifadə, edilən kitabxana formulyarları) və s. daxil olmaqla müxtəlif növ rəsmi materiallardır.

Formulyativ tədqiqat planı şəraitindən (hipotezanın irəli sürülməsi və mövzunun ümumi axtarışı üçün) və təsviri plan üzrə iş mərhələsində sənədlərin təhlili mühüm informasiya toplamaq üsuludur. Eksperimental tədqiqatlarda böyük çətinliklər ortaya çıxır, lakin, təcrübənin göstərdiyi kimi, materialla bacarıqla iş aparıldıqda bu çətinlikləri dəf etmək olar.

Nəhayət, sosioloq üçün dövlət statistika məlumatları, çoxsaylı MSİ materiallarının çox böyük və tamamilə müstəqil əhəmiyyəti vardır, eyni zamanda, bu materiallardan istifadə etməyi bacarmaq, onların hansı müntəzəmliklə toplandığını və dərc edildiyini bilmək lazımdır.