BiSMİllahirrahmanirrahiM قال الله تعالى

Birinci Dersin Özeti

Bütün tarih kitapları Şiiliğin tarihini inceleme noktasına iyi bir kaynak olabilir. Ama Şiilik tarihinin özel kaynakları şunlardır:

1- Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn: Zorba güçler tarafından katledilen Ebu Talip neslini konu almaktadır.

2- Ed-Derecâtü’r-Rafîa fî Tabakâti’ş-Şia: Şiiliğin değil Şiilerin tarihini konu alır. Ancak Şiilerin durumları ve kitabın önsözü incelendiğinde Şiilik tarihinin de bir kısmına ulaşılabilir.

3- A’yânü’ş-Şia: Şiilerin biyografileriyle ilgili olsa da ikinci önsözü Şiiliğin umumi tarihi hakkındadır.

4- Tarîhü’ş-Şia: Merhum Muzaffer bu kitapta, Şiiliğin gelişim dönemlerini, Şii yerleşim bölgeleri ve Şii Devletlerini incelemiştir.

5- Şia der Tarîh: Muhammed Hüseyin Zeyn Amuli, Şia’nın anlam, mana, inanç esasları ve fırkalarını açıklamıştır.

6- Cihâdü’ş-Şia: Şiilerin ikinci asrın sonuna kadar yapmış oldukları kıyamları incelemiştir.

7- Tarîh-i Teşeyyü der Îran ez Âğâz tâ Karn-i Heftom-i Hicri: Bu kitap İran’da Şiiliğin tarihi hakkında, araştırmacıların ihtiyaçlarını karşılayacak çok kıymetli bilgiler içermektedir.

Birinci Dersle İlgili sorular

1. 
   Şiilik tarihinin kaynakları kaç türlüdür?
   
2. 
   Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn kitabının konusu nedir?
   
3. 
   Ed-Derecâtü’r-Rafîa kitabı hakkında açıklamada bulunun.
   
4. 
   A’yânü’ş-Şia Kitabının Şiilik tarihiyle ne gibi bir bağlantısı var?
   

İKİNCİ DERS

Genel Kaynaklar

Şia Tarihi’yle ilgili bazı özel kitapları inceledikten sonra genel kaynakları incelemeye tabi tutacağız. Genel kaynaklar konularına göre:

1. 
   Genel tarih,
   
2. 
   İmamlar (a.s)’ın Hayatı,
   
3. 
   Savaş ve fitneleri anlatan kitaplar,
   
4. 
   Rical ve tabakat kitapları (tarihi sıralamalarını, biyografilerini anlatan kitaplar),
   
5. 
   Coğrafya kitapları,
   
6. 
   Ahbar kitapları,
   
7. 
   Soy bilgilerini inceleyen kitaplar,
   
8. 
   Hadis kitapları,
   
9. 
   Dinleri ve mezhepleri konu alan kitaplar.
   

1. Genel Tarih

Bu kitapta, Şia tarihini incelemek için hicretin ilk asırlarını veya halifelerin tarihini konu alan genel tarih kitaplarından yararlanılacaktır. Örneğin: Tarihü’l-Yakubi, Murucu’z-Zeheb, Tarih-ü Taberi, El-Kamil fi’t-Tarih, El-İber, El-İmame ve’s-Siyase, Tarihü'l-Hulefa, İbn-u Ebi’l-Hadid’in Nehcü’l-Belağa Şerhi, tahkiki ve çağdaş yazarlara ait analitik tarih kitapları bunlardan bazılarıdır. Genel tarih kitapları arasında en fazla Tarihü’l-Yakubi ve Murucu’z-Zeheb kitaplarından yararlandık. Bu iki kitapta, olaylara ve hadiselere, neredeyse tarafsız bakılmış, gerçekler gizlenmemiştir. Yakubi, kitabında Peygamber Efendimiz’in (s.a.a) ashabının Ebu Bekir’in hilafetine olan itirazlarını tafsilatlı bir şekilde açıklamış ve Peygamberimiz (s.a.a)’in vefatından sonraki gruplaşmalara da değinmiştir.¹ Şia tarihiyle ilgili olan, Müminlerin Emiri Hz. Ali (a.s)’nin hükümeti,² İmam Hasan (a.s)’ın (a.s) barışı,³ Hucr İbn-i Adiyy’in şahadeti,⁴ Amr İbn-i Humk’un şahadeti⁵ ve İmam Hüseyin (a.s)’in şahadeti⁶ gibi olayları gücü nispetince ele almış ve konunun hakkını da aşağı yukarı eda etmiştir. Mesudî de gerçeklerin gizlenmesine eğimli olmayan tarihçilerdendir. Her ne kadar Murucu’z-Zeheb ve Et-Tenbih ve’l-İşraf kitaplarında Sakife hadisesine özetle değinse de, ashabın itirazlarını ve Beni Haşim’in Ebu Bekir’e biat etmemesi gibi konuları zikretmiştir.⁷ Mesudi, bu kitabın başka bir yerinde de, Fedek olayını anlatmış⁸, Emire’l-Müminin Ali (a.s)’nin hilafet dönemini ve İmam Hüseyin (a.s)’in şahadetini tafsilatlı bir şekilde zikretmiştir⁹. Bununla beraber, Murucu’z-Zeheb’te, çeşitli yerlerde Şia ismini ve kabilelerini zikretmiş, Ehl-i Beyt (a.s)’in düşmanlarını beyan etmiş,¹⁰ Masum Ehli Beyt İmamları (a.s)’nın şahadet yıllarını zikrederken, hayat hikâyelerini de anlatmış,¹¹ özellikle ikinci asırdaki Alevi kıyamlarını geniş bir şekilde açıklamıştır.¹²

2. Masum İmamlar (a.s)’ın Hayatı

İmamlar (a.s)’ın hayatıyla ilgili kitaplar arasında, Şeyh Müfid’in El-İrşat’ı ile İbn-u Cevzî’nin Tezkiretü’l-Havass’ı önemli bir yere sahiptirler. On iki İmam (a.s)’ın hayatı’nı konu alan ilk ve en önemli Şii kaynak el-İrşat’tır. Hz. Ali (a.s)’nin hayatının bir bölümü Peygamber Efendimiz (s.a.a)’le birlikte geçtiği için Peygamber Efendimiz (s.a.a)’in de hayatını ele almıştır. Özellikle, Peygamber Efendimiz(s.a.a)’in, Hz. Ali (a.s)’nin de (a.s) katıldığı Tebük hariç bütün savaşları bu kitabın konuları arasındadır. Şiiliğin tarihi ve Masum İmamlar (a.s)’ın hayatını araştıranların vazgeçemeyeceği bir eser olması kitabın değerini ifade etme açısından yeterli olsa gerek. İbn-i Cevzî’nin Tezkiretü’l-Havass’ı da Şia İmamları’nın hayatlarının, Hanefi mezhebine mensup bir yazar tarafından kaleme alınmasına rağmen, hakikat göz ardı edilmeden ve gerçekler gizlenmeden beyan edildiği için önemli bir kitaptır.

3. Savaş ve Fitneleri Konu Alan Kitaplar

Bu kaynaklar, özellikle savaşları konu aldıkları için Müslüman tarihçiler için önemli bir yere sahiptirler. Nasr b. Muzahim el-Minkarî’nin (ö. 212) Sıffin Savaşı ve sebebini anlatan Vakatü’s-Sıffin’ini bu kaynakların en eskisi olarak addedebiliriz. Bu kitap Hz. Ali (a.s) ve Muaviye arasındaki yazışmaları, Hz. Ali (a.s)’nin hutbeleri, çeşitli konuşmaları gibi çok önemli bilgileri ihtiva etmektedir. Kitabın konuları arasında Peygamber Efendimiz (a.s)’in ashabının, Hz. Ali (a.s)’ye bakışı, Şiiliğin Arap kabileleri arasındaki etkisi gibi faydalı bilgilere ulaşmak da mümkün. Bu konuda yazılan kitaplardan biri de İbrahim Sakafî Kufî’ye (H.283) ait olan el-Garat kitabı’dır. Hz. Ali (a.s)’nin hilafeti döneminde ortaya çıkan olayları ele alan bu kitapta, Muaviye’nin memurlarının, Hz. Ali (a.s)’nin hükümeti içinde yapmış oldukları yağma ve çapulculukların yanı sıra Emire’l-Müminin Ali (a.s)’nin Şiilerinin içinde bulundukları vaziyet gözler önüne serilmektedir. Şeyh Müfit’e ait olan el-Cemel diğer bir ismiyle Nusretü’l-Cemel de, bu alanda yazılmış ve Cemel Savaşı’nı inceleyen kıymetli bir kaynaktır. Bu kitap, Emire’l-Müminin Ali (a.s)’nin hilafeti döneminde yaptığı ilk savaşla ilgili olduğu için, Hz. Ali (a.s)’nin Irak’a gitmeden önce Irak halkının içinde bulunduğu durumu da göstermektedir.

4. Rical ve Tabaka İle İlgili Kitaplar

Rical ilmi, hadisle bağlantılı olan ilimlerdendir. İşlevselliği, hadisin senedini, hadis rivayet edenlerin hayatlarını, hal tercümelerini, Peygamber ashabının adaletli olup olmadıklarını ele almak suretiyle kendini göstermektedir. Şia, rical ilminde Peygamber Efendimiz (s.a.a)’in ashabının yanı sıra Masum İmamlar (a.s)’ın ashabını da incelemeye tabi tutmuştur. Rical ilmi, ikinci yüzyılda ortaya çıkmış, bu zamana kadar gelişerek devam ede gelmiştir. Ehl-i Sünnet’in bu alanda en tanınmış ve muteber eserlerinden bazıları şunlardır: Yazarı Abdülbirr el-Kurtubi (H.463) olan el-İstiy’ab fî Marifeti’l-Ashap, yazarı İbn-i Esir el-Cezeri (630) olan Üsdü’l-Ğabe fi Marifeti’s-Sahabe, Hatip Bağdadi’nin eseri olan Tarih-ü Bağdat, (392–463). İbn-i Hacer Askalani’nin eseri olan el-İsabe fi Marifeti’s-Sahabe. Şia’nın en önemli rical kitaplarıysa şunlardır: Şeyh Tusi’ye (385-460) ait olan, İhtibar’ü Marifeti’r-Rical-i Keşşi, Neccaşi’nin Rical olarak da meşhur olan, rical kitabı, Fihrist-ü Esma-i Musannifî’ş-Şia, Şeyh Tusi’nin Rical ve Fihrist kitapları, Ahmed b. Muhammed b. Halit Berkî’nin (H.280) Ricalü’l-Berkî kitabı, Şeyh Saduk’a (H.381) ait olan Meşiyha, İbn-u Şehraşub Mazenderani’nin (488-588) Mealimü’l-Ulema’sı, Takiyyüddin Hasan b. Ali b. Davut Hilli’nin (647-707) Rical-ü İbn-i Davut adlı kitabı. Şüphesiz rical ilmi, Şiiler arasında daha çok tekâmül etmiş, çeşitli bölümlere ayrılmıştır.

Üsdü’l-Ğabe, Şeyh Tusi’nin Fihrist Kitabı, Neccaşi’nin Rical’i ve Mealimü’l-Ulema gibi bazı rical kitapları alfabetik sıraya göre hazırlanmış, Şeyh Tusi’nin ve Berkî’nin kitapları, Peygamber Efendimiz (s.a.a) ve Ehl-i Beyt (a.s)’in ashabını tarihi sıralarına göre düzenlemiştir.

Halkı değişik sınıflara göre inceleyen rical kitapları da vardır. Bunların da en önemlisi Tabakat-ü İbn-i Sa’d’dır.

5. Coğrafya Kitapları

Bazı coğrafya kitapları, çoğu üçüncü asırdan sonra yazılmış olan seyahatnamelerdir. Elinizdeki kitapta Şia tarihinin ilk üç asrı incelendiği için, araştırmamızda senetleri tanıtma noktasında kaynak niteliğinde olan coğrafya kitaplarının dışındakilerden çok istifade edilmemiştir. Ancak Mucemü’l-Buldan kitabından, kapsayıcı olması dolayısıyla daha çok istifade edilmiştir. Her ne kadar kitabın yazarı Yakut Hamevi, Kûfe’nin büyük hanedanlarını açıklarken hiçbir büyük Şii aileyi, Şii âlim ve düşünürü zikretmemiş olsa da Şia’ya taassupla yaklaşmaktadır.

6. Ahbar Kitapları

Ahbar kitapları ve kaynakları, helal ve haramlardan bahseden hadis kitapları olmayıp, İslami dönemlerdeki tarih yazma üslubuna göre ele alınan en eski tarih kitaplarıdır. Bu kitaplarda olaylarla tarihi haberler, haber formunda ve ravi zinciriyle birlikte zikredilmiştir. Yani, tarihi haberler zikredilirken, hadis ehlinin üslubu kabul edilmiştir. Bu şekilde tarih yazmanın birkaç özelliği bulunmaktadır. Öncelikle her tarihi haberler grubu, birbirinden soyutlanmış olan olaylar hakkında zikredilir ve tek başına yeterli olmaktadır. Başka haberler ve hadiselerle de bir bağı bulunmamaktadır. İkinci olarak, tarihi haberlerde edebi özellikler de göze çarpmaktadır. Yani yazar bazen şiir, bazen hikâye ve bazen de münazaradan yararlanmaktadır. Bu hususiyet özellikle Eyyamü’l-Arap rivayetlerinin şeklinden etkilenen Ahbarilerin eserlerinde göze çarpmaktadır. Bu yüzden bazı muhakkikler, haber tarihi yazımının, İslam’dan önceki zamanlara ait hikâyelerin haber şeklinden doğduğunu söylemişlerdir. Üçüncü olarak, rivayetlerin senetleri zikredilmektedir. Gerçekte bu üslupla tarih yazımı, İslam’ın ilk iki asrında, el değmemiş tarihsel unsurların aktarılması şeklindeydi. İslami döneme ait eserlerin önemli bölümü bu üslupla yazılmıştır. Haberlerle ilgili kitaplar arasında Zübeyir b. Bekkar’ın, el-Ahbaru’l-Muvaffakiyyat’ı özel bir öneme sahiptir. Bu kitabın yazarı Zübeyir b. Bekkar, Peygamber Efendimiz (s.a.a)’in Ehl-i Beyt (a.s)’inin, kadim düşmanlarından Zübeyir ailesine mensup olmasının yanı sıra, Hz. Ali ve evlatlarının amansız düşmanı olan Abbasi halifesi Mütevekkil’le de arası iyiydi ve çocuklarının öğretmeniydi.¹ Mütevekkil tarafından Medine kadılığına getirilmişti.¹ Bununla birlikte Zübeyir’in kitabında Peygamber Efendimiz (s.a.a)’in ashabının hilafet konusunda Ebu Bekir’e yaptıkları itirazlar, özellikle onların Hz. Ali (a.s)’nin vasiliğine dair inançlarını içeren ve itirazlarını beyan niteliğinde olan şiirlerini zikretmesi gibi çok değerli bilgileri ihtiva etmektedir.

7. Soy ve Neseple İlgili Kitaplar

Nesep kitaplarının arasında en çok istifade edilmiş olan Belazuri’nin Ensabü’l-Eşraf kitabı, türünün en iyi kaynaklarından olup, hal tercümesiyle ilgili kitaplar zümresinde zikredilebilir. Gerçi nesep ilmi açısından Cemherat-ü Ensabi’l-Arap bu konudaki en kapsamlı kitaptır ve bazı kişileri de özetle tanıtmıştır. Muntakiletü’t-Talibiyyîn kitabı da Peygamberimiz (s.a.a)’in nesli ve seyyitlerden bahsetmekte olup konularından istifade ederek, İslam topraklarında Şia’nın ilk asırlardaki seyri incelenebilir.

8. Hadis Kitapları

Şia Tarihi’nde yararlanılan kaynaklardan bir diğer grup da Hadis kitaplarıdır. Ehl-i Sünnet örfünde hadis, Peygamber Efendimiz (s.a.a)’in söz, fiil ve sükûtudur. Ancak Şia, Peygamber Efendimiz (s.a.a)’le birlikte Masum İmamlar (a.s)’ın söz, fiil ve sükûtunu da hüccet kabul etmektedir.

Ehl-i Sünnetin hadis kitapları arasında Sahih-i Buhari (194–256), Ahmet İbn-i Hanbel’in Müsned’i (164–241), Hâkim Nişaburi’nin (ö. 450 h.) el-Müstedrek ale’s-Sahiheyn’i, Şiiliğin temeli olan, Hz. Ali (a.s)’nin hakkaniyeti ve sahabe arasında Şiiliğin durumu gibi konuları inceleme konusunda yararlanılacak güzel kaynaklardır. Şia’nın Hadis kitapları, Kütüb-ü Erbaa; yani Küleyni’nin (ö.329 h.) el-Kâfi’si, Saduk’un (ö.381 h.) Men La Yehzeruhu’l-Fakih kitabı, Şeyh Tusi’nin (ö.360 h.) Tehzibü’l-Ahkâm ve’l-İstibsar’ı ile diğer kitaplar olan, Seyyid Murtaza’nın (355-436) El-Emali, Gurarü’l-Fevaid ve Durerü’l-Kalaid kitabı, Tabersi’nin (6.y.y) el-İhticac’ı ve Şia’nın büyük ansiklopedisi olan, Meclisi’nin (ö. 1111 h.) Biharü’l-Envar kitapları olarak zikredilebilir. Şia’nın hadis kitapları, Ehl-i Sünnet’in hadis kitaplarının özelliklerinin yanı sıra, Masum İmamlar (a.s)’ın hadisleri sayesinde, Şiilerin dağılmaları, yaşadıkları yerler, toplumsal irtibatları ve Masum İmamlar (a.s)’la olan irtibatları gibi bilgileri de vermektedir.

9. Tarih Boyunca Şiilik

Bu konudaki en önemli kaynaklardan biri Şehristani’nin (h.479-548) el-Milel-ü ve’n-Nihel kitabıdır. Her ne kadar yazar konuları taassupla ele alsa da, kapsayıcılık ve kıdem bakımından güzel bir kitap olup muhakkık ve araştırmacıların başvuru kaynağıdır. Kitabının giriş bölümünde, yetmiş üç fırkayı zikretmiş, Ehl-i Sünnet’i kurtuluşa eren fırka olarak tanıtmıştır. Elinden geldiğince, Şia fırkalarını çok göstermeye çalışmış, bunu Şia mezhebinin batıl olduğunu ispat edebilmek için bir delil olarak öne sürmüştür. Muhtariyye, Bâkıriyye, Caferiyye, Mufazzele, Numaniyye, Hişamiyye ve Yunusiyye fırkalarını, varlıkları söz konusu olmamasına rağmen, Şia fırkalarından saymıştır. Mukrizi de Hutat Kitabında, Şia fırkalarının üç yüze ulaştığını söylemiş, fakat yirmi taneden fazla sayamamıştır.

Eş’ari Kummi’nin el-Makalat ve’I-Fırak’ı ile Nevbahti’nin Fıraku’ş-Şia’sı, dinler ve mezheplerle ilgili en eski ve önemli kitaplardandır. Eş’ari Kummi ve Nevbahti, hicri üçüncü asrın ikinci yarısında yaşamış Şii düşünür ve âlimlerdendirler. El-Makalat ve’I-Fırak, içinde oldukça bilgi barındıran aynı zamanda oldukça kapsayıcı bir kitap olmasına rağmen, konuları dağınık ve düzensizdir.

Bazı uzmanların belirttikleri görüşe göre, Nevbahti’nin Fıraku’ş-Şia’sı, tıpkı el-Makalat ve’l-Fırak gibidir.

İkinci Dersin Özeti

Şiilik tarihinin genel kaynakları şunlardır: a) Hicretin ilk asırlarında yazılan genel tarih kitapları: Bunlardan Murûcu’z-Zeheb ve Tarîh-u Yakubî önem taşımaktadır. b) İmamlar (a.s)’ın biyografileri: Şeyh Müfit’in, el-İrşat kitabı gibi. c) Fitne ve savaşları anlatan kitaplar: Vakatü’s-Sıffin gibi. d) Rical, tabakat ve hal tercümeleriyle ilgili kitaplar e) Coğrafya kitapları: Seyahatname ve şehirlerin tarihiyle ilgili kitaplar. f) İlk zamanlardaki tarih yazma üslubuna göre kaleme alınmış Ahbar kitapları g) Soy ve nesep konulu kitaplar: Cemheret-ü Ensabi’l-Arap gibi. h) Hadis kitapları ı) Din ve mezhepler tarihini konu alan kitaplar.

İkinci Dersle İlgili Sorular

1. 
   İlk yazılan genel tarih kitapları arasında Şiiliğin tarihini en çok hangileri ele almıştır?
   
2. 
   El-İrşat ve Tezkiretü’l-Havass kitabını açıklayın
   
3. 
   Vakatü’s-Sıffin ne tür kitaplardandır?
   
4. 
   Rical kitapları hakkında açıklamada bulunun.
   
5. 
   Coğrafya kitapları kaç kısımdır?
   
6. 
   Ahbar kitaplarının özelliği nedir?
   
7. 
   Soy ve neseple ilgili iki kitabın adını zikredin.
   
8. 
   Hadis kitaplarıyla, Şiilik tarihinin ne tür bir ilgisi vardır?
   
9. 
   Din ve mezhepler tarihiyle ilgili en önemli kitaplardan birini zikredin.