Бисмиллаһир рәҺМАНир рәҺИМ

IYIRMI DÖRDÜNCÜ DӘRS

INCIL

Incil, yaxud Әhdi-cədid məsihilərin müqəddəs kitabıdır. Məsihilər Әhdi-ətiqi (Әhdi-qədimi) qəbul edib, asimanı kitab ünvanı ilə təsdiq etməkdən əlavə, Әhdi-cədidə də öz müqəddəs kitabları kimi ehtiram qoyurlar. Onlar inanırlar ki, Аllah insanla iki əhdi-peyman (əhd) bağlamışdır. Biri qədim əhd-peymandır ki, (Әhdi-ətiq) Isa Məsihdən əvvəlki peyğəmbərlərin vasitəsi ilə insanlardan alınmış və onda bəşəriyyətin nicat yolu, şəriət və ona əməl etməyin necəliyi bəyan olunmuşdur. Digəri isə yeni əhdi-peymandır (Әhdi-cədid) ki, Аllahın oğlu Isa Məsih vasitəsilə bağlanmışdır. Bu əhd-peymanlar nicat və qurtuluşdur ki, həzrət Məsihə məhəbbət bəsləmək yolu ilə hasil olur. Çünki, Məsih insan surətində təcəssüm etmiş və insanların günahlarının cəzalarının ən çətini olan dara çəkilməyi qəbul etməklə, bəşəriyyətə nicat vermişdir. Yeganə oğlunu insanlara qurbanlıq edən ata Аllaha məhəbbət, insanların nicatı üçün ölüm ayağına qədər dara çəkilməyin üzücü əzab-əziyyətlərinə dözən oğul Аllahın məhəbbətinin əvəzində, oğul və ataya məhəbbət bəslənilməli və onların xatirinə başqaları ilə məhəbbətlə, nəvazişlə rəftar edilməlidir. Әhdi-cədid təlimlərinin ruhu bu dində həmin əqidə əsaslarının izah, şərh və xatırladılmasıdır.

Әhdi-cədid iyirmi yeddi kitab, məktub və risalədən ibarətdir ki, məsihilərin əqidəsinə görə, onların hamısı həzrət Məsihin üruc etməsindən sonra həvarilərin, yaxud onların şagirdlərinin tərəfindən yazılmışdır və onlardan heç biri Isa tərəfindən tənzim olunmamışdır. Onlar hətta inanırlar ki, «Bizim Аllahımız olan Isa Məsih Аllahın pak kəlməsidir və onda bütün hikmət və elm xəzinələri məxfi olmuşdur, onun bir kitab yazmağa və yadigar qoymağa heç bir lüzumu yox idi.»¹

Məsihilər təkid edirlər ki, müqəddəs kitabın hamısı vəhy kəlamıdır. Onlar müqəddəs kitabı yalnız Isanın risalətinin bəyanı və tərcümeyi-halının şərh olunması, məsihi dininin əqidə əsasları kimi qələmə verir və onun ilahi bir dəyərə malik olduğunu deyirlər. Buna görə də Isanın tərcümeyi-halı, o həzrətin zamanında olan məsihilərin tarixi və həvariyyunun şərhi-halına məxsus olan hissə tarixi yönə malikdir; həzrət Isa Məsihin sözlərini nəql edən hissə isə o həzrətin hədisləri həddində dəyərləndirilə bilər. (Müsəlmanların peyğəmbərlərin hədisinə verdikləri dəyər kimi). Qurani-Kərim Incilin həzrət Isaya (təhrif olunmamış Incili, nəinki dördlük təşkil edən Incili) nazil olunmasını aşkar şəkildə buyurur, onun ayələrini ilahi vəhy hesab edir və onlarıАllah kəlamı adlandırır.

«...Bundan əvvəl insanları doğru yola yönəltmək üçün Tövratı və Incili də (səmadan) O endirdi. (Haqqı nahaqdan ayırd edən) Furqanı (Quranı) da O nazil etdi.»¹

Qurani-Kərim Isanın sözlərini belə bəyan edir:

«Mən həqiqətən Аllahın quluyam. O mənə kitab (Incil) verdi, özümü də peyğəmbər etdi».²

Аydındır ki, vəhy vasitəsilə həzrət Isaya nazil olan Incil dördlük təşkil edən Incillə eyni deyildir. Qeyd olunduğu kimi, məsihilərin öz etiraflarına əsasən, bu kitab Isa tərəfindən yazılmamışdır və onu başqaları yazıb tənzim etmişdir.

* * *

Qeyd olunduğu kimi, Әhdi-cədid 27 kitab və risaləyə şamildir. Tarixi məlumatlardan aydın olur ki, ilk əsrlərdə məsihilər arasında geniş yayılmış müqəddəs kitab və risalələr indikindən qat-qat artıq idi. Hətta onun sayını 160 nüsxəyə çatdırırlar. Аmma Roma imperatorluğunun məsihiliyi qəbul etdiyi dördüncü miladi əsrində 27 kitab və risalə onların müqəddəs kitabı adı ilə tanındı və digərləri qeyri-mötəbər hesab olundu. Ondan sonra məsihilər arasında müqəddəs kitab yalnız 27 ədəddir. Katolik məsihilərin yığıncağı 1046-cı miladi ilində bu kitabın asimani kitab olması barədə düşünülən hər növ şəkk-şübhəni qadağan etmiş və müxaliflərin etirazlarına da məhəl qoymamışdır. Bu kitabın 27 bölməsi aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Mətta Incili:

28 fəsldən təşkil olunmuş bu Incil həzrət Isanın həyatı, tarixi, peyğəmbərliyi, tövsiyə və nəsihətlərindən ibarətdir. Orada Әhdi-ətiqin qabaqcadan söylədiyi bəzi xəbərlərə də işarə olunmuşdur. Bu Incili yazan Mətta, Isanın həvarilərindən biridir və 79-cu miladi ilində vəfat etmişdir.

2. Marqos Incili:

Әn qısa Incil sayılan bu kitab 16 fəsildə yazılmışdır. Markos, həvarilərdən deyildir, amma həvarilərin yanında şagirdlik edərək, həvarilərin həvariləri adı ilə tanınmışdı. Bu Incil ehtimal üzrə miladın 65-70-ci illərində yazılmışdır; bu kitab Markosdan sonra yazılan Luka və Mətta Incillərinin əsasını təşkil edir.

3. Luka Incili:

Luka da Markos kimi həvarilərin həvarisi idi. Məşğuliyyəti və ixtisası təbib olan və Yunanıstanda təbabətlə məşğul olan bu kişi Puls ilə tanış olub, bir müddət onunla görüşmüşdür. Luka məsihi təlimlərini Pulsdan əxz etmişdir. Onun Incilinin 24 fəsli vardır. Bu Incil də Isa Məsihin tərcümeyi-halı və moizələrindən ibarətdir; Аllahın Isanın bədəninə hülul etməsi və onun Məryəmdən xariquladə şəkildə doğulmasından da danışır.

4. Yuhənna Incili:

Yuhənna həvarilərdən idi, amma onun Incili digər üç Incildən sonra yazılmışdır; bunun yazılma zamanı Yuhənnanın qocalıq illərinə təsadüf edir. Bu Incil 21 fəsldə yazılmışdır və orada həzrət Isanın tərcümeyi-halı və moizələri verilmişdir. Аmma onda, əvvəlki üç Incilin əksinə olaraq, Isanın ilahiləşdirilməsi aşkar şəkildə bəyan olunur. Lakin həzrət Isanın təvəllüdü və göylərə getməsi, rəbbani gecə və bəzi başqa bəhslərdən danışılmır. Buna görə də əvvəlki üç Incil (Mətta, Marqos və Luka) bir-birilə uyğun olan Incillər kimi tanınır və Yuhənna Incili onlarla fərqli hesab edilir.

5. Rəsulların əməlləri:

Bu kitabın Luka tərəfindən yazıldığını (üçüncü Incilin müəllifi) güman edirlər. Bu kitab 28 fəsldə tənzim olunmuş və məsihiliyin əvvəlindəki təbliğatçıların (rəsulların) sözlərini və tərcümeyi-halın əhatə edir; əsas etibarilə Puls, onun əməl və sözlərini təqdim edib. Bu kitabın Pulsun məsihiliyə iman gətirmədiyi dövrdə yazılan ilk səkkiz fəslində Isa Аllahın bəndəsi və insan övladı kimi təqdim edilir. Аmma doqquzuncu fəsildən sonra Pulsun Məsihə iman gətirməsi izah edilir və bəyan olunur ki, o, bu dini qəbul etdikdən sonra dərhal «kənisalarda Isa barəsində moizə edib onun Аllah olduğunu deyib»¹

6. Pulsun romalılara məktubu:

Roma camaatına yazılan və 16 fəsildə tənzim olunan bu məktub insanın necə xilaskarlığa, qurtuluşa çatması barədə olan bəhsləri əhatə edir.

7. Pulsun Qorintiyana olan ilk məktubu:

Bu məktub 16 fəsildə tənzim olunaraq Qorintes şəhərinin kilsələrinə xitab edilir.

8. Pulsun Qorintiyana ikinci məktubu:

Puls 13 fəsildə tənzim olunun bu məktubda onun risaləti barədə şəkk-şübhə yaradanlar qarşısında özünü müdafiə edir.

9. Pulsun Ğəlatilərə məktubu.

Bu məktubu Puls 6 fəsildə tənzim edib Ğəlati bölgəsindən olan kilsəyə göndərmiş və onda imanı ədalətin şərti bilmişdir.

10. Pulsun Әfisusyana olan məktubu:

Puls bu məktubu 6 fəsildə Әfisus şəhərinin kilsəsinə xitabən yazmış və orada camaatın əxlaqi vəzifələrini xatırlatmışdır.

11. Pulsun Filiplərə məktubu:

Bu məktub 4 fəsildə tənzim olunmuş və Filipp şəhərinin kilsələrinə göndərilmişdir. Puls bu məktubda o şəhərin məsihi əhalisi üçün dua etmiş və onların hədiyyələri qarşısında təşəkkür etməklə onların qurtuluşunu, nicatını müjdə vermişdir.

12. Pulsun Kulsiyana məktubu:

Puls bu məktubu 4 fəsildə tənzim edərək Kulsiyə şəhərinin kilsəsinə xitabən yazmışdır və orada Məsihə əqidəli qalmaq dövründə yeni həyatı xatırlamış və sabiq şəriətə (xütnə kimi) tabe olmağı çəkindirmişdi.

13. Pulsun Tesalunikilərə məktubu:

Bu məktub Tesaluniki şəhərinin camaatına xitabən yazılmış və 5 fəsildə tənzim olunmuşdur. Burada Puls tərəfindən Tesaluniki əhalisinin imanı və bu dinə gözəl rəğbətləri onun tərəfindən tərifəlayiq hesab edilmişdir.

14. Pulsun Tesalunikilərə ikinci məktubu:

Bu məktub 3 fəsildə tənzim olunmuş və həzrət Isanın yenidən qayıdışı şərtləri ətrafında bəzi mətləbləri işıqlandırmışdır.

15. Pulsun Timutalbusa birinci məktubu:

Timutalbus Pulsun şagirdlərindən biridir ki, onu Әfisus şəhərinin kilsələrinin başçısı təyin etmişdir. Аltı fəsildən ibarət olan bu məktubda Puls Timutalbus və onun şagirdlərinin vəzifələrini, eləcə də kilsə başçısının xüsusiyyətlərini bəyan etmişdir.

16. Pulsun Timutalbusa ikinci məktubu:

Dörd fəsildən ibarət olan bu məktubda Puls Timutalbusa başqa tövsiyələr və sifarişlər etmişdir.

17. Pulsun Teytəsə məktubu:

Üç fəsildən ibarət olan bu məktub kilsənin təbliğ işləri ilə əlaqədar Teytəsə olunan sifarişləri və tövsiyələri əhatə edir. Puls Teytəsi Kərid şəhərində öz nümayəndəsi təyin etmişdi.

18. Pulsun Felimuna məktubu:

Bu Felimuna yazılan qısa bir məktubdur ki, onda qaçmış qulun - qaçdıqdan sonra Pulsun əli ilə iman gətirən qulamın qəbul edilməsini istəyir.

19. Pulsun Ibranilərə məktubu:

Bu məktub 10 fəsildən ibarətdir və yəhudi irqindən olan məsihilərə xitab olunur (Ibranilərə). Bu məktubda Puls yeni dinin (məsihi dinin) yəhudi dini ilə olan əlaqəsini bəyan edən bəhsləri, məsihiyyətin üstünlüyünü bəyan etmişdir.

20. Yəqubun məktubu:

Bu məktub Isanın qardaşı və 44-cü miladi ilində Yerusəlim kilsəsinin rəhbərliyini öhdəsinə alan Yəqubun vasitəsi ilə 5 fəsildə və Bəni-Israilin 12 tayfasına xitabən yazılmışdır. Bu məktubda onlara bəzi ictimai-əxlaqi vəzifələr də xatırladılır.

21. Petrosun birinci məktubu:

Petros Isanın rəsulu və elçisi ünvanı ilə bu məktubu 5 fəsildə, o dövrdə yaşayan bütün məsihilərə xitabən yazmış və onları Аllahın seçdiyi qövm adlandıraraq, Аllah dini yolunda çəkdikləri zəhmətləri qiymətləndirərək onlara toxtaqlıq verir.

22. Petrosun ikinci məktubu:

Petros bu məktubu 3 fəsildə tənzim etmişdir. Bu məktub bütün məsihilərə müraciətdir və onda yalançı müəllimlər və peyğəmbərlərlə əlaqədar xəbərdarlıq edilir və eləcə də onda Isanın qayıdacağı müjdəsi verilir.

23. Yuhənnanın birinci məktubu:

Bu məktub 5 fəsildən ibarətdir və bütün məsihilərə xitabən yazılmışdır. Onda bəzi yanlış inanclar xatırladılır.

24. Yuhənnanın ikinci məktubu:

Bu məktub 1 fəsildən ibarətdir və bir məsihi qadına xitabən yazılmış, onda məhəbbətin həqiqəti izah edilmişdir.

25. Yuhənnanın üçüncü məktubu:

Bu məktub da 1 fəsildən ibarətdir və kilsənin idarə olunmasında müəyyən problemlərlə qarşılaşan kilsə başçılarından birinə xitabən yazılmışdır.

26. Yəhudanın məktubu:

Bu məktub Isanın Yəhuda adlı digər bir qardaşının vasitəsi ilə 1 fəsildə yazılmış və orada camaat onun vasitəsilə imana dəvət olunmuşdur.

27. Yuhənnanın kəramətləri:

Bu kitab Yuhənnanın dilindən gələcəkdə baş verəcək xəbərlərə şamildir və 22 fəsildən ibarətdir.

* * *

Qeyd olunanlar məsihilərin nəzərində mötəbər sayılan kitablar, mətnlər və müqəddəs risalələrdən ibarətdir. Bunlar məsihi dininin araşdırılmasında istifadə oluna bilər. Lakin məsihi aləminin bir çox kitab və risalələri də vardır ki, onlardan bəziləri həvarilərin və rəsulların həyatı ilə əlaqədar olan əməllər kitabı, bir qurupu Bornabaya mənsub edilən risalələr və Petros, Әbinunilər, Misirlilər və s. adlarla məşhur olan bir neçə Incildən ibarətdir; bunlar miladın beşinci əsrində kilsə tərəfindən qadağan edilmiş qeyri-mötəbər kitablar kimi təqdim edilir. Bu müqəddəs mətnlərin ən məşhuru və mühümü Bornaba Incilidir.

Özü həvarilərdən olan Bornabanın beş Incili var idi və bu Incil beşinci əsrdən əvvəllərə qədər istifadə olunurdu.

17-ci əsrdə Italiyada bu Incilin bir nüsxəsi italyan dilində kəşf olunub və onun ingiliscə tərcüməsi 1907-ci ildə ingilis ər-arvad tərəfindən və ərəbcə tərcüməsi isə 1908-ci ildə misirli bir məsihi tərəfindən Qahirədə çap olunmuşdur.

Bu Incilin əqidəvi təlimləri Islamın əsaslarına çox yaxındır və bir çox hallarda aşkar şəkildə Islam Peyğəmbəri (s) müjdə verilmişdir. Hətta bir neçə dəfə Islamın tövhid və nübüvvət barəsində yəni, «La ilahə illəllah və Mühəmmədən Rəsuləllah» kəlmələri onda qeyd olunmuşdur.

Bornabanın əsil Incil olmasını isbat etmək çox çətindir. Bundan əlavə, məsihi rahiblərinin və alimlərinin nəzərində mötəbər sayılmadığından, məsihiliyin araşdırılmasında ona istinad oluna bilməz.

DӘRSIN XÜLАSӘSI

Әhdi-ətiq (yaxud, Әhdi-qədim) Isadan qabaqkı peyğəmbərlərin müqəddəs kitablarına şamildir və məsihilər tərəfindən qəbul olunur.

Әhdi-cədid dörd Incil, 22 məktub və bir kəramətdən ibarətdir; bu məcmuə məsihilərin xüsusi müqəddəs kitabı sayılır. Bu kitab bəzi həvarilər və onların şagirdləri tərəfindən yazılmışdır.

SUАLLАR ВӘ TАPŞIRIQLАR

1. Qədim və yeni əhd-peyman arasında olan fərq nədir?

2. Dördlük təşkil edən Incillərin bir-birilə nə kimi fərqləri vardır?

3. Hansı kitabda Isa Аllahın oğlu kimi təqdim edilmişdir?