Buxoro davlat universiteti tarix va yuridik fakulteti psxixologiya kafedrasi

2.2. IJTIMOIY VA TADBIQIY PSIXOLOGIYADA TALABLAR. SOTSIAL-PSIXOLOGIK TADQIQOTNING IKKITA ASOSIY TIPI.
Keyinchalik shu kabi oila va oilaviy munosabatlarning ijtimoiy-psixologik fenomenlariga bagishlangan tadkikotlar uzbekistonlik olimlar G.B.Shoumarov va uning izdoshlari, shogirdlari ishlarida rivojlantirildi. Masalan, G.Shoumarov va Ye.A.Morshshalarnint (1986) tadkikotlarida oilada bolalar tar- biyasiga bevosita ta’sir kursatadigan ijtimoiy-psixologik omillar urganildi, chunonchi, unda uziga xos milliy va an’anaviy uzaro munosabat xususiyatlarining urni belgilandi.Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida utkazilgan muxim tadkikotlardan biri N.Soginovshng uzbek oilasiga xos bulgan nikox, va oila munosabatlari-nikozdan konikish, nikox motivlari, oila kurishning uzbeklarga xos bulgan yosh xususiyat- lari, yosh uzbek oilalaridagi psixologik mojarolar va ajralish- larning sabablarini sistematik tarzda urgangan ilmiy ishidir. Bu tadkikotda ilgari xech urganilmagan ilmiy ma’lumotlar tuplandiki, ularga kura, uzbek oilasining kurilishiga sabab buladigan asosiy motiv — bu “Farzandli bulish”, (birinchi urin- da), ikkinchi urinda “Jamoatchilikning gap-suziga kolmaslik”, uchinchi urinda “Ota-ona va kavmi-karindoshlarning istaklarini bajo etish” va xokazolar aniklandi. N.Soginovning tuplagan ma’lumotlari yosh oilalar, mojaroli oilapar va yoshlar tarbiyasi bilan mashgul bulganlar uchun muxim ilmiy yul-yurivdir. Bu kabi izlanishlar keyinchalik M.Utepbergenev, M.Dushanov ishlarida davom ettirildi. Ularda oila va nikox munosabatlari korakalpo- gistonliklar va kirgiz oilalari misolida urganildi. Uzbekistan mustakillikni kulga kiritgandan keyingi yillarda olib borilgan ijtimoiy psixologik tadkikotlar asosan ijtimoiy tasavvurlar konsepsiyasi doirasida amalga oshirildi (V.Karimova, K.Rau;imova, Z.Nishonova, M.Umarova, O.Dayitov, G.Yadgaroyea, L.Karimova, K.Farfiyeva, Sh.Eshmetov, N.Lutful- layeva, A.Kadirova, O. Otajonova, X. Xaydarova va boshkalar). Tadkikotlarda ijtimoiy vaziyatlarga boglix psixologik fenomenlar urgashlganda ayni shu yunalishning istikbolli ekanligini, shaxe va jamiyat urtasidagi murakkab va serxirrali munosabatlarning ijtimoiy xulkda namoyon bulishi mexanizmini tushuntirishda ijtimoiy tasavvurlar konsepsiyasi nazariy- metodologik asos ekanligini isbotladi. Keyingi yangi davrda gender tenglik masalasi, xotin- kizlarning davlat va jamiyat kurilishidagi rolini oshirishga bagishlangan xator tadkikotlarga yosh psixolog olimlarning xushilishi ushbu yunalishning xam istikbolli ekanligini kursatmokda. Davr talabidan kelib chixayotgan bu vazifa uzbek psixologlari oldiga xator muammolarni kuyish bilan birgalikda ulardan gender muammolari, jinsiy tafovutlar masalasiga ilmiy jixatdan yondashishni taxozo etadi. Shuni aloxida ta’kidlash joizki, ugil va xizlarning ijtimoiy tasavvurlarida jinsiy tafovutlarga oid tushuncha, bilim va kunikmalar, stereotiplar eng pivalo, oilada shakllanadi. Shuning uchun xam oila psixologiyasi doirasida aynan jinsiy tafovutlar va gender muammolari urganilishi va amaliyotda kanday ekanligi tadkik etilishi kerak. Avvalo, shuni ta’kidlash joizki, gender psixologiyasi - ijtimoiy psixologiya fanining bir soxdsidir. Boshka soxalar singari u xam uz tarixiga ega. Ammo bu tarixni XX asrning 70-yillaridan boshlab urganish nourin deb xisoblaymiz. Bundan tapщari, uni femenizm mevasi deyish xam notugri. Birok fanning asosiy xizmati zamonaviy psixologi k muammblarga jamoatchilik fikrining jalb kilinishi xisoblanadi.
Uzbekistonda xam gender masalasi kupincha oila muammolari doirasida urganilishi an’anaga aylangan. Kdtor tadkikotlarda (E.Roziyev, G.Shoumarov, V.Karimova, I.Yo/d-bov, B.Sodirov, S.Mir- uosilov, E.Usmonov, N.Soginov, F.AkraMova, L.Karimova, O.X,ayi- tov, N.Salayeva, O.Shamiyeva, O.Abdusattorova, N. Shomurotova va b-k.) aynan oilaviy xamda shaxslararo uzaro munosabatlardagi gender uziga xoslik masallariga e’tibor karatilgan.
Muallifningning oila va oilaviy munosabatlarning ijti- moiy-psixologik omillari va okibatlariga bagishlangan asarla- rida oilada yoshlarni gender munosabatlarga tayyorlash muammo- lariga17, gender tasavvurlarning shaxe tarbiyasidagi urni (2006) kabi masalalarda e’tibor karatilgan. Bizning oxirgi tadkikotla- rimizda18 er-xotin va oiladagi sibling munosabatlarning bola shaxeiga ta’siri, jumladan, erkaklik va ayollik fazilatlari shakllanishidagi urni urganilgan, ilmiy xulosalar chikarilgan.
Bu kabi ota-ona munosabatlarining farzandlarga ta’siri muammosi M.Salayeva (2005) tadkikotlarining xam predmetiga aylangan. Jumladan, u kulga kiritgan xulosalardan biri, “uzbek oilalarida onalarning otalarga nisbatan farzandlarga uta gamxurligi, ya’ni, ularni kiyinchiliklardan saklash, ziyon yetkazib kuyishdan kurkish, farzandning uziga boglanganligi va tobeli- gini ragbatlantirish, ularda shaxvoniylik va tajovujkorlikni bosish kabi xususiyatlarning kuchligigi, onalarda otalarga nisbatan demokratiklilikning kuchliligi isbotlangan”.Gender tafovutlarga bagishlangan ayrim tadkikotlar reklamadagi ayollar va erkaklar obrazi (A.Dudareva, 2003), ugil na kiz bolalarning obrazidan foydalanish samarasi (V.Karimova,2006, S.Abidov, 2006), er va xotinlarning reklama xilingan maxsulotlarga jinsga oid uziga xos munosabatlari {L.Karimova, 2003, 2004) kabi masalalarga bagishlangan. Utkazilgan tadxidotlar va olingan empirik ma’lumotlardan shunday xulosa xilish mumkinki, reklama soxasida kattalar va bolalar obrazidan keng foydalaniladi, lekin ularni idrok xilish va xaridorlik ustanovkalarida anik; ravshan jinsiy tafovutlar mavjduddir (.V.Karimova, S.Abidov, 2005, 2006; N. Shomurotova, 2010). Aynidsa, bola obrazi aks ettirilgan reklamaning kizlar va ugil bolalardagi jinsiy identifikatsiyaga bevosita ta’siri aloxida urganilsa, bizning fikrimizcha. ma’lumotlarning tatbidiy axamiyati yanada kuchli buladi.
L.I.Karimovatng yurtimizda utkazgan taddidotlarida yoshlarning reklama maxsulotlarining iste’molchisi sifatidagi ijtimoiy tasavvurlari urganilgan. Masalan, u uz taddidoti mobaynida 50 ta er-xotinlar juftligi urtasida surov utkazib, zamonaviy oilada kupchigina masalalarda xotin-kizlarning fikri yetakchi ekanligini aniklagan {L.Karimova, 2004). Masalan, “Oilangizda kim pul mablaglarini tadsimlaydi?” deb berilgan savolgz erkaklarning 73%i va ayollarning 51% “men uzim” degan javobni berishgan. Lekin “Kuniga uy uchun biror narsa xarid kilishga taxminan kancha vaxt sarflaysiz?” degan savolga esa, erkaklarning 69 foizi “bilmayman” javobini bergan bulsa, ayollarning 71 foizi - “bir soatgacha”, 7 foizi - 2 soatdan ortix vaxt ajratishlarini xayd etishgan. “Reklama xilingan xujalik mollarining sotib olasizmi?” deb berilgan savolga 14 foiz erkaklar va 32 foiz ayollar ijobiy javob bergani xolda, 58% erxaklar “yux” javobini berganlar. Shundan tadxixotchi ularning reklama xilinayotgan maxsulotlarga ishonchini anixlaganda, erkaklarning 45 foizi va ayollarning 48 foizi ishonishini xayd etganlar20. Demak, reklama xilinayotgan maxsulotlar dunyosida xotin-xizlarning faolligi bugungi kunda erkaklarnixidan ancha yuxori. Demak, zamonaviy oila bekalari oilaviy daromadning taxsimoti va uni nimaga ishlatish masalalarida xam yetakchilikka da’vo xiladilar. Chunki uy bekalari uy yumushlarini bajarishda kuprok xujalik mollaridan foydalanadi, farzandlarini yuvib- tarash va ularni bogcha yoki maktabiga zarur bulgan narsalarni xam yaxshirox bilgani sababli, reklama xilinayotgan tovarlarning eng yaxshisini va arzonini xarid dilish tarafdori xam bulib boradi. Bu xolatni millim reklama kompaniyalari inobatga olishlari kerak. Shu kabi Uzbekistonda muayyan ijtimoiy-psixologik muammo taddid etilganda, gender tafovutlarga e’tibor berish tobora an’anaga aylanib bormokda. Masalan, taddidotchi O.Abdusatto- rova (2007)ning dissertatsion izlanishi bu borada alodida adamiyatga ega bulib, unda usmir yoshli ugil va kiz bolalardagi gender tasavvurlarga boglid jinsiy identifikatsiyami apidlash va bunda oila muxitining rolini asoslash uchun ijtimoiy psixolo- giyada dullanilgan kator ishonchli metodikalardan foydalanilgan. Alodida ta’kidlash joizki, ota-onalar urtasidagi utkazilgan test va surovlar ularning gender ustanovkalarini va liderlik madomlarini anidlashga imkon bergan bulsa, farzaidlari urtasida olib borilgan empirik taddidot otalik va oialik tender makomlarining dizlar va ugil bolalarda uziga xos ustanovka shaklida identifikatsion jarayonlar yunalishini belgilashini isbot dildi. Zamonaviy uzbek oilasidagi erkaklar va ayollarning uzaro munosabatlarida ayollar mavdeining mustadkamlapib borayot- ganligi, ularning liderlik pozitsiyalarida xamda turmush urtod- larini x,amkor va sherikchilik munosabatlari tizimida kUrpnshi afzal kurishlarida namoyon buldi. Shu sababli dam bu xrlat ularning uz jinslarini va turmush urtogidagi darama-tsarshi jinsga nisbatan ustanovkalarini belgilaydi. Tadkdkot zamonaviy erkaklar va xotin-kizlarning ayollik va erkaklik obrazlarida femininlik damda sof maskulinlik sifatlari kuprok; androgin- lik sifatlariga urin berayotganligini, dizlarda maskulinlik sifatlari xam tobora sezilarlirok namoyon bulayotgapligini kursatdi. Shunday dilib, yurtimizda gender taddidotlari uchun kem g yul ochilgan va ularda oila va oilaga nisbatan ijtimoiy ustanovka ustuvor masala sifatida daraladi. Lekin uzbekistonlik ijtimoiy psixologlar oldida juda mudim taddidot mavzulari mavjudki, ularda xozirgi mustadillik sharoitida shaxe na turli ijtimoiy guruxlar psixologiyasida ruy berayotgan uzgarishlar, turli yosh, demografik, etnik, professional guruxdarga mansub bulgan kishilarning ijtimoiy tasavvurlari, ular asosida ijtimoiy xuld-atvorni ilmiy boshdarish asoslari ishlab chidilmogi lozim. Ya’ni, ishlab chidarish ijtimoiy psixologiyasi, boshkarish psixologiyasi, guruxlar psixologiyasi xamda ommaviy psixik jarayonlarning ta’siri masalalari uzbek psixologlaridan uz yechimini kutmovdaki, ularda ilgor fan yutuklaridan foydalanilgan xolda xududning milliy uziga xos kirralari ishlab chikilishi kerak.