Cəmiyyətə aid olan məsələlər bunlardır

TARİXDƏ ŞƏXSİYYƏTİN ROLU

Bəziləri iddia edirlər ki, «Tarix, istedadla adi hədd arasında mübarizədir». Yəni, adi şəxslər və orta səviyyəlilər, adətən etdikləri vəziyyətin tərəfdarıdırlar və istedad, mövcud vəziyyətin daha ali formaya çevrilməsini istəyir.

Karlayl iddia edir ki, tarix istedad və qəhrəmanlarla başlayır. Bu nəzəriyyə, əslində iki fərzə əsaslanır.

Birincisi, cəmiyyətin təbiət və şəxsiyyəti yoxdur. Cəmiyyətin tərkibi fiziki tərkib deyil. Üzvlər hamısı, bir-birindən müstəqildir. Üzvlərin bir-birinə təsir və əks təsirindən ictimai ruh və öz qanunları olan mürəkkəb varlıq yaranmır. Deməli, yalnız şəxslər və onların psixologiyaları mövcuddur. Bəşər üzvlərinin bir cəmiyyətdə, bir-birindən müstəqil olmaları baxımından əlaqələri, meşədə bitən ağacların əlaqəsinə bənzəyir. İctimai hadisələr, şəxsi hadisələrin cəmindən başqa bir şey deyil. Elə bu səbəbdən də, cəmiyyət üzərində ümumi səbəblərin deyil, xüsusi və şəxsi səbəblərin qarşılaşmasının nəticəsi olan təsadüflər hakimlik edir.

İkinci güman budur ki, bəşər üzvləri müxtəlif şəkildə yaradılıblar. Bəşər üzvlərinin ümumiyyətlə, mədəni varlıq olmasına baxmayaraq, eyni halda, insanların əksəriyyətində yaradıcılıq, yenilikçilik, ixtiraçılıq və s. yoxdur. Əksəriyyət, mədəniyyətin istehsalçısı deyil, istehlakçısıdır. Heyvanlarla fərqləri budur ki, heyvanlar hətta istehlakçı da ola bilməzlər. Bu əksəriyyətin ruhu təqlid, təqib etmə və qəhrəmanlara pərəstiş etmə ruhudur. Ancaq insanların çox az bir hissəsi qəhrəman, istedad, müstəqil fikirləşən, ixtiraçı və güclü iradə sahibidirlər və başqalarından fərqlənirlər. Sanki, başqa torpaqdan yoğrulmuşlar. Əgər elmi, fəlsəfi, zövqi, siyasi, ictimai, hərbi və s. istedadlar olmasaydı, bəşəriyyət ilk gündə olduğu formada qalacaqdı və hətta, bir addım belə irəli getməyəcəkdi.

Bizim fikrimizcə, hər iki güman nöqsandır. Birinci güman, öncədən cəmiyyət bəhsində cəmiyyətin şəxsiyyətə, təbiət və qanuna malik olmasına və bu ümumi qanunlara əsasən, hərəkət edir və bu «qanunlar öz-özlüyündə təkamül və inkişaf edəndirlər» cəhətindən iradlıdır. Deməli, bu gümanı kənara qoymalıyıq və cəmiyyətin şəxsiyyət, təbiət və qanunları olmasına və bu qanunlar əsasında hərəkət etməsinə baxmayaraq, fərdin şəxsiyyəti rol oynaya bilər, ya yox? Bu barədə sonra söz açacağıq. Ancaq ikinci güman, bu mətləbin inkar olunmadığına baxmayaraq – yəni, bəşər üzvləri müxtəlif yaradılıblar – doğru deyil. Doğru deyil ki, yalnız istedadların, şəxsiyyətlərin və qəhrəmanların yaradıcılıq və ixtiraçalıq qüdrəti var və qalan əksəriyyət, yalnız istehlakçıdır. Bütün insanlarda, az-çox yaradıcılıq istedadı var və buna görə də, hamı və ya bir çoxu, yaradıcılıqda, istehsalda və s. şərik ola bilərlər. Hətta istedadlılara nisbətən payları az olsa da belə.

Tarixi, şəxsiyyətlərin yaratdığını iddia edən bu nəzəriyyənin qarşılığı, onun tam əksini deyən nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyə iddia edir ki, şəxsiyyət tarixi deyil, tarix şəxsiyyətləri yaradır. Yəni şəxsiyyətləri cəmiyyətin hiss olunan ehtiyacları yaradır.

Monteskyunun dilindən deyilir: «Böyük şəxsiyyətlər və mühüm hadisələr geniş cərəyanların, nişanə və nəticəsidir.» Heygelin dilindən deyilir: «Böyük şəxsiyyətlər, tarixin yaradıcısı deyil, qadın həkimidirlər (mama).» Böyük şəxsiyyətlər nə nişanədirlər, nə də amil. Durkey kimi cəmin üstünlüyünə inananların fikrincə – onlar, insanların öz zatlarında şəxsiyyətsiz olduğuna və öz şəxsiyyətlərini cəmiyyətdə qazandıqlarına inanırlar – şəxsiyyətlər və fərdlər, ictimai ruhun tərənnümündən başqa bir şey deyillər.

Və Marks kimi, insanın sosiologiyasını onun ictimai işi saymaq və onu, ictimai şüurdan üstün tutmaqdan əlavə – yəni, insanların şüurunu ictimai maddi ehtiyacların tərənnümü sayırlar – bu qrupun fikrincə, şəxsiyyətlər cəmiyyətin maddi və iqtisadi ehtiyaclarının nümunəsidirlər (göstəricisidirlər).
MÜNDƏRİCAT

ÖN SÖZ 2

BİRİNCİ FƏSİL 5

CƏMİYYƏT 5

İKİNCİ FƏSİL 46

TARİX 46

TARİXİ MATERİALİZMİN ƏSASLARI 64

İSLAM VƏ TARİXİ MATERİALİZM 121

TARİXİ İNKİŞAF VƏ ONUN DƏYİŞDİRİLMƏSİ 176

1 Bax.-Əl-mizan.4-cü cild, səh-102.

1 Bəqərə surəsi, 79-cu ayə. Ali-İmran surəsi, 112-ci ayə.

2 Şəms surəsi, 14-cü ayə.

1 Nəhcül-bəlağə. 199-cu xütbə, Şüəra surəsi, 157-ci ayə.

1 İctimaiyyətdə fikrin əsas mərhələləri kitabı, səh-117.

2 Əl-mizan. 4-cü cild, səh-112.

1 İctimaiyyətdə fikrin əsas mərhələləri kitabı, səh-26.

1 İctimaiyyətdə fikrin əsas mərhələləri kitabı, səh-27.

1 Maidə surəsi, 54-cü ayə.

2 Nur surəsi, 55-ci ayə.

3 Ənbiya surəsi, 105-ci ayə.

1 Hücurat surəsi, 13-cü ayə.

1 İctimaiyyətdə fikrin əsas mərhələləri, səh-110.

1 Əhzab surəsi, 21-ci ayə.

2 Mümtəhinə surəsi, 4-cü ayə.

1 Marks və marksizm, səh-249.

2 Həmin mənbə, səh-37 və 38.

1 Ey. Eç. Kar, «Tarix nədir?» səh-144-145.

1 Həmin mənbə, səh-146.

2 İctimaiyyətdə fikrin əsas mərhələləri, səh-27.

3 Həmin mənbə, həmin səhifə.

1 Andre Piter, «Marks və marksizm» səh-39.

1 Tarixi materializm, səh-37.

1 İbni Sina, «İşarələr» kitabının 8-ci fəslində bu barədə geniş izah verib.

1 Marks və marksizm, səh-40-41.

2 Marks və marksizm, səh-40-41.

3 Həmin mənbə, səh-39.

1 Marks və Marksizm, səh-246.

1 Marks və Marksizm, səh-247.

2 Marks və Marksizm, səh-3.

3 Marks və Marksizm, səh-248.

4 Marks və Marksizm, səh-32-33.

1 Marks və Marksizm, səh-32-33.

2 P.Nikitinin «İqtisad elminin əsasları» kitabına bax.

1 Engels, «Meymunun insan olmağında əməyin rolu» kitabı.

2 Marks və Marksizm, səh-39.

1 Tarixi fəlsəfə baxımından Məhdinin inqilabı kitabı.

1 Marksdan Maoya qədər islahatlar, səh-225.

1 Marksdan Maoya qədər islahatlar, səh-345.

1 Alman ideologiyası, səh-61.

1 Marksdan Maoya qədər islahatlar, səh-314.

1 Marksdan Maoya qədər islahatlar, səh-222.

1 Marksdan Maoya qədər islahatlar, səh-282.

2 Marks və marksizm, səh-245.

1 Marksdan Maoya qədər islahatlar, səh-218-219.

1 Dörd fəlsəfi traktant, səh-54-55.

1 Dörd fəlsəfi traktant, səh-58-59.

1 Marksdan Maoya qədər islahatlar, səh-368.

2 Marksdan Maoya qədər islahatlar, səh-348.

1 Marksdan Maoya qədər islahatlar, səh-173.

1 Marksdan Maoya qədər islahatlar, səh-239.

2 Sosiologiyada düşüncənin əsas mərhələləri, səh-102.

1 Alman ideologiyası.

1 Yazıçının sağlığında, İranda olan ruhani hərəkatı nəzərdə tutulur.

1 Təhrim surəsi, 11-ci ayə.

1 Nisa-97, İbrahim-21, Səba-31-37, Ğafir-47-50.

1 Nazilat 17-19, Taha 44-45.

1 Bu toplunun ikinci hissəsi «Tohid dünyagörüşü» kitabı, səh-51-53.

1 İbrahim surəsi, 42-ci ayə.

1 Marks və Marksizm, səh-39.

1 Saffat 171-173-cü ayə.

1 Əl-mizan, Ali-İmran surəsinin axırıncı ayəsinin təfsiri.

1 Munafiqun, 8-ci ayə.

1 Bəqərə-283.

1 Mutəffifin-14.

2 Bəqərə-7.

3 Həcc-46.

4 Fussilət-44.

5 Şəms-10.

6 Zuxruf-23.

7 Əzhab-67.

8 Ənam-116.

1 Hud-116, Ənbiya-13, Muminun 33 və 64-cü səh.

1 Tarix nədir? Kitabına bax.