CEZÛLİ, İSÂ B. ABDÜLAZİZ
Ebû Mûsâ îsâ b. Abdilazîz b. Yelelbahtel-Cezûlî {ö. 607/1210) Mağribli Arap dil âlimi.
540 civarında (1145-46) doğdu. Mağ-rib'deki Berberi kabilelerinden Cezûle'-ye mensuptur. Dil ve gramer alanındaki İlk tahsilini Merakeş'te yaptı. Hac vazifesini ifa ettikten sonra Kahire'ye gitti. Orada Abdullah b. BenTden Ebü'l-Kâ-sım ez-Zeccâcî'nin el-Cümeî adlı eserini okudu ve meşhur el -Mukaddime'sini burada yazdı. Ebû Muhammed b. Ubey-dullah'tan Şahîh-i Buhârî'yi okudu. Ayrıca meşhur fakiri Ebü'l-Mansûr Zâfir el-HüseynFden de usûl-i fıkıh ve Mâlikî fıkhını tahsil etti. Kahire'de iken maddî sıkıntı içinde olması sebebiyle civar köylerden birinde İmamlık yaparak öğrenimini tamamladı. Daha sonra Mağrib'e döndü. Bir süre Bicâye'de kalıp Arap grameri üzerinde çalıştı. Oradan Endülüs'e geçerek Meriyye'de {Almeria) öğretimle meşgul oldu. Cezûlî, talebeliğinde olduğu gibi Meriyye'de hocalık yaptığı sırada da maddî sıkıntı içindeydi. Nitekim daha Kahire'de iken İbn Berrf den okuduğu ve onun ta'likat'ını ihtiva eden İb-nü's-Serrâc'ın ei-UşûJ'ünün bir nüshasını bu şehirde aldığı borç karşılığında rehin bırakmıştı. Kendisinden borç aldığı kişi Cezûirnin durumunu o yerin en büyük zahidi olan Ebü'l-Abbas el-Mağ-ribrye bildirdi: o da devrin Muvahhidler sultanından Cezûlfnin himaye edilmesini istedi. Bunun üzerine sultan onu hem Merakeş'teki büyük caminin hatipliğiy-le, hem de kadı ve valileri teftişle görevlendirdi. Üstün ahlâk ve faziletiyle tanınan Cezûlî, Merakeş yakınında Azem-mûr'da (veya Heskûre'de) vefat etti. Ölüm tarihi olarak kaynaklarda 606 (1209), 610 (1213) ve 616 (1219) yılları da verilmektedir.
Cezûlfnin yetiştirdiği önemli simalar arasında, Arap gramerine dair ilk elfiy-ye’yi kaleme alan İbn Mu'tî. el-Mukad-cüme'sine şerh yazan Ömer b. Muhammed eş-Şelevbînî ve nahiv âlimi Ebû Abdullah b. Muhammed b. Kasım b. Men-dâs zikredilebilir.
Eserleri:
1- el-Mukaddime. el-Mukad-dimetü'l- Cezûlİyye, el-Kânûn ve el-Vtimâd adlarıyla da bilinen eser, ders sırasında Cezûlî ve arkadaşlarının hocaları İbn Benfye sordukları soruların cevaplarından ibarettir. Bu sebeple eserin esas müellifinin kendisi olmadığını bizzat Cezûirnin de belirttiği söylenmektedir. Konular örneklerle açıklanmayıp çok veciz olarak ele alındığı ve anlaşılması güç olduğu için eser önce bizzat Cezûlî tarafından Şerhu'1-Mukaddimeti'l-Ce-zûiiyye adıyla şerhedilmiştir. Talebelerinden Şelevbînî ve başkalarının da eser üzerinde şerhleri vardır. Pratikte pek faydalı olmamasına rağmen büyük rağbet görmüş olan el-Mukaddime şerhlerinin pek çok nüshası Escorial Kütüp-hanesi'nde bulunmaktadır.67
2- Şerhu Kaşîdeti Bânet Sü'âd. Sahâbî şair Kâ'b b. Züheyr'in Bânet Sücâd adlı
kasidesinin şerhi olup M. R. Basset tarafından Fransızca tercümesiyle beraber yayımlanmıştır68. Cezûlî'nin kaynaklarda zikredilen diğer eserleri de şunlardır: Şerhu Uşûli İbni's-Serrâc69; Emâlî fi'n-nahv; Muhtüşarü'l - Fesr70, Şerhu'l-îz'âh71. Cezûlî, Ebü'l-Kâsım ez-Zeccâcrnin el-Cümel fi'n-nahv adlı eserine de bir haşiye yazmıştır.72
Bibliyografya:
İbnü'l-Klftî, İnbâhur-ruuât, II, 378-380; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 488-491; Süyûtî, Buğye-tul-vu'ât II, 236-237; Keşfuş-zunûn, I, 111, 605, 811; il, 1800, 1801; İbnü'l-İmâd. Şezer&t, V, 26; Zerıebî, Aclâmü'n-nübelâ\ XXI, 497; Brockelmann. GAL, 1, 33, 376; SuppL, I, 541-542; Kehhâle, Mu'cemü'l-mü'ellifîn, VIII, 27; Ömer Ferrûh, Târîhul-edeb, V, 593-594; Zirik-lî, el-A'tâm (Fethüllah), V, 104; Abdullah Ke-nûn, en-Nübûğu't-mağrib fil-edebil ''Arabi, Beyrut 1395/1975, I, 161-162; M. Ben Cherıeb. "Cezûlî", İA, III, 154; a.mlf., "al-Diazüll", El2
(ing.) II, 528.
CEZULİ, MUHAMMED B. SÜLEYMAN
Ebû Abdillâh Muhammed b. Süleyman el-Cezûlî (ö. 870/1465) Şâzeliyye-Cezûlîyye tarikatının kurucusu, Kuzey Afrikalı sûfî.
Fas'ın güneyinde bulunan Süs vadisinin Cezüle (Cüzûie) bölgesindeki Simlâl köyünde doğdu. O dönemde Güney Fas ve bölgenin itim merkezi olan Merakeş Portekiz tehdidi altında bulunduğundan Fas şehrine giderek memleketinde başladığı tahsilini orada sürdürdü. Aslen Cezûle kabilesine mensup bir Ber-berî olmakla birlikte seyyid olduğu kabul edilen Cezûlî, Fas'ta bugün Karaviy-yin Camii'nin yanında bulunan Medrese-tü's-saffârîn'de dil ve din ilimlerini tahsil etti. Sonraki dönemlerde Şâzeliyye tarikatının çok önemli temsilcilerinden biri durumuna gelecek olan Şeyh Ahmed ez-Zerrük ile muhtemelen burada tanıştı. Daha sonra memleketine dönen Cezûlî, burada iki kabile arasında çıkan çatışmada öldürülen bir kişinin katilinin tesbit edilememesi yüzünden tekrar çatışma noktasına gelen kabileleri uzlaştırmak üzere söz konusu kişiyi öldürme suçunu kendisi üstlenince gelenekler gereği kabile sınırları dışına çıkarıldı. Bunun üzerine önce Tanca'ya, ardından Mekke, Medine ve Kudüs'e gitti. Kırk yıl sonra Fas'a döndü. Bugün Kazablanka şehrinin yakınlarında küçük bir kasaba olan Aynülfıtr'da (Azemmur) bulunan Benî Amgar Zaviyesi şeyhi Ebû Abdullah Muhammed eş-Şerîf vasıtasıyla Şâzeliyye tarikatına girdi. Meşhur virdi DeJö11!-Iü'1-hayrût'ı bu yıllarda tertip etti. Daha sonra on dört yıl süren bir inziva hayatı yaşadı. Halvetten çıktıktan sonra yerleştiği Asfi'de çevresinde 10.000'in üzerinde mürid toplandı. Müridlerinin hızla artmasından endişe eden Süs bölgesi valisi tarafından isyana sebep olabileceği gerekçesiyle Asfı'den sürüldü. Birçok müridiyle birlikte Şeyzame bölgesine giderek Efûgâl köyüne yerleşti. 16 Rebîülevvel 870'te (6 Kasım 1465) sabah namazını kılarken secdede vefat etti ve burada yaptırmış olduğu camiye defnedildi. Vefat tarihi olarak bazı kaynaklarda 869 (1464), 872 (1467) ve 87S (1470) yılları da gösterilmektedir. Cezû-lî'nin siyasî otorite tarafından zehirletilerek öldürülmüş olması kuvvetle muhtemeldir.
Müridlerinden Ömer b. Süleyman es-Seyyâf, şeyhinin İntikamını almak için taraftarlarıyla birlikte Süs şehrini yakıp yıktı. Cezûlfnin cesedini bir tabuta koyarak gittiği her yere götürdü. Seyyâf'ın öldürülmesinden (890/1485) sonra Ce-zûlf'nin naaşı tekrar Efûgâl'de toprağa verildi. Ebü'l-Abbas Ahmed el-A'rec yetmiş yedi yıl sonra Merakeş'e girince Ce-zûlî'nin naaşım aynı yerde medfun olan babasının cesediyle birlikte Merakeş'te-ki bir türbeye nakletti.
Kuzey Afrika tasavvufunun en Önemli simalarından biri olan Cezûlî, Şâzeliyye tarikatının Cezûliyye kolunun kurucusudur. Muhammed Mehdi1 el-Fâsî, Müm -ücu7-esmoc iî zikri'l-Cezûİî ve't-Teb-bâc adlı eserinde Cezûlî ile halifesi Ab-dülazîz et-Tebbâ' ve tasavvufî görüşleri hakkında geniş bilgi vermiştir.
Cezûlî'nin İslâm dünyasının her tarafında çok yaygın olarak okunan Delâ'i-lü'1-hayrât' adlı evradının yanı sıra Hiz-bü'1-felâh, Hizbü'I- Cezûlî adlı iki evradı daha vardır. Hizbü sübhâni'd-dâ'i-mî lâ yezâl adıyla da tanınan son evrâd halk ağzıyla yazılmış olup Şâzeliyye tarikatı mensuplarınca okunur.
Şâzeliyye'nİn bir şubesi olması dolayısıyla bu tarikatın bütün özelliklerini taşıyan Cezûliyye, şeyhin vefatından sonra Tebbâiyye (kurucusu Abdülazîz b. Ab-dülhak et-Tebbâ' (ö. 914/ 15081), îseviyye (kurucusu Muhammed b. îsâ el-Muhtâr [ö 930/15241), Vezzâniyye (kurucusu Abdullah b İbrahim eş-Şerîf el-Vezzânî (ö. 1089/ 1678), tarikat dördüncü şeyh Mevtây et-Tayyib'den [ö. 1181-1767| sonra Tayyibiyye adıyla anılmıştır ve Hansaliyye73 gibi kollara ayrılmıştır.74
Bibliyografya:
İbnü't-Kâdî, Cezuetü'I-İktibas, Rabat 1973-74, I, 241, 319; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Ney-lü'l-ibtihâc75, Kahire 1329-30, s. 317; Muhammed Mehdf el-Fâsî. Mümti^u'l-esmâ fî zikri'I-Ce-zûlT ue't-Tebbâ\ Fas 1313, s. 2-33; Keşfü'z-zunûn, 1, 759; Harîrîzâde. Tibyân, I, vr. 217b-222J; Ahmed b. Hâlid en-Nâsırî, el-İstikşâ, Kahire 1312, II, 161; III, 7; L. Rinn. Marabouts et Khouan. Alger 1884, s. 269-270, 303; A. Le Chatelier. Les Confreries Musulmanes du Hed-jaz. Paris 1887, s. 100-107; Brockelmann, GAL, I], 252; Nebhânî. Kerâmâtü'l-evtiyâ', I, 165; J. S. Trimingham, The Sufi Orders in İslam, Oxford 1971, s- 84-86, 216, 240, 276-277; Ziriklî, e/-Ac/ânı, VII, 21; İbrahim Harekât, el-Mağrib 'ab-re't-târih, Darülbeyzâ 1984, s. 89-90; Vincent J. Cornell, "The Logic of Analogy the Role of the Sufi Shaykh", UMES, XV/1 (19831. s. 85-93; Moh. Ben Cheneb, "Cezûlî", İA, İÜ, 155-156; a.mlf.. "al-Djazüli", E/2(İng ). II, 527.
Dostları ilə paylaş: |