Çocuk Gelişimi ve Çocuk Edebiyatı Doç. Dr. Mahmut Çelik İştip “Gotse Delçev’’ Üniversitesi

Çocuk Gelişimi ve Çocuk Edebiyatı

Doç. Dr. Mahmut Çelik

İştip “Gotse Delçev’’ Üniversitesi

[e-mail]

Özet

Çocuk Edebiyatı kavramından, çocuklara yönelik olarak ortaya konulan edebiyatı anlıyoruz. Aslında bu konunun temel taşı çocuktur. Çocuk ve çocuk edebiyatı hakkında bir çok tanımlar vardır. Ne yazık ki bugüne kadar hala net bir tanım yoktur. Çocuk tanımlarını açıklamaya başlarken hemen akla bir soru geliyor, acaba çocuk kimdir? Çocuk edebiyatı kavramının iki temel belirleyeni vardır: Birisi "çocuk", diğeri de "edebiyat". Bu iki kavramı kendi içlerinde çözümlemeye çalıştık. Ondan sonra çocuğun ve çocuk edebiyatının ne olduğunu, özelliklerini ve neden var olması gerektiğini yorumlamağa çalıştık.

Çocuk, Allah tarafından insan oğluna hediye edilmiş en kutsal varlıktır. Çocuk tıpkı bir filozofa benzer. Çocuklar için dünya ve dünyadaki her şey yenidir, ilginçtir. Çocuk edebiyatı, çocuklara ait bir edebiyat mı? yoksa çocukların yarattıkları eserler mi? yoksa sadece edebiyat. Bu tür sorulara elbette herkesin vereceği yanıt başka olabilir. Ancak, çocuk edebiyatına bilimsel bir bakış açısıyla yaklaşmakta yarar vardır. Çocuk duyarlılığını edebî bir biçimde yansıtan, onların kişisel, ruhsal özelliklerini, kelime hazinesini göz önünde bulunduran bir edebiyattır.

Anahtar kelimeler: Çocuk, kavram, edebiyat, tanım

Giriş

Çocuk Edebiyatı kavramından, çocuklara yönelik olarak ortaya konulan edebiyatı anlıyoruz. Aslında bu konunun temel taşı çocuktur. Öncelikle çocuk tanımını yapalım sonra edebiyatına geçelim. Bugün ne çocuk edebiyatı kavramı nede çocuk tanımı hala tam olarak netleşmiş değildir. Çocuk tanımlarını açıklamaya başlarken hemen akla bir soru geliyor, çocuk kimdir? Çocuk edebiyatı kavramının iki temel belirleyeni vardır: Birisi "çocuk", diğeri de "edebiyat". Eğer, bu iki belirleyeni kendi içlerinde çözümleyebilirsek, çocuğun ve çocuk edebiyatının ne olduğunu, özelliklerini ve neden var olması gerektiğini daha iyi yorumlamış oluruz.

Çocuk, Allah tarafından insan oğluna hediye edilmiş en kutsal varlıktır. Çocuk Tıpkı bir filozofa benzer. Çocuklar için dünya ve dünyadaki her şey yenidir, ilginçtir. Büyükler için ise durum hiç de böyle değildir; büyüklerin çoğu için dünya sıradan bir şeydir. Çocukların benzer yönleri sadece filozoflarla var. Dünya onlar için hâlâ akıl olmaz bir şey, evet, hâlâ sırlarla dolu, gizemli bir şeydir. Filozoflarla küçük çocukların en önemli ortak yanları budur; bir filozof ömrü boyunca duyarlı bir çocuk olarak kalır.¹

Çocuğun diyer yönleri, hayret etme yeteneği çok güçlüdür. Hayata şaşarak bakar. Tereddütsüzdür, hayat konusunda görüş birliği yoktur.

Çocuk duyarlılığını edebî bir biçimde yansıtan, onların kişisel, ruhsal özelliklerini, kelime hazinesini göz önünde bulunduran bir edebiyattır. Çocukların ilgilerine, ihtiyaçlarına, okuma tercihlerine hitap eden ve çocukları temel dinleyici kitlesi olarak cezbeden alan edebiyattır.²

Çocuk Edebiyatı, erken çocukluk döneminden başlayıp ergenlik dönemini de kapsayan bir yaşam evresinde, çocukların dil gelişimi ve anlama düzeylerine uygun olarak duygu ve düşünce dünyalarını sanatsal niteliği olan dilsel ve görsel iletilerle zenginleştirilen, beğeni düzeylerini yükselten ürünlerin genel adı.³ Büyükler için ortaya konan edebiyatta olduğu gibi, çocuk edebiyatında da anlatım elbette edebî olacaktır. Edebî zevk ve kaygı taşımayan bir anlatımı, edebiyatla ilişkilendirmek mümkün değildir.

Çocuk şiiri ve hikayeleri, “şiir”in çocuklar için yazılanıdır. Bu iki tür yetişkinler ve çocuklar arasındaki temel fark, çocuk şiirinin çocuklara yönelik bir özellik taşımasıdır. Çocuk duyarlığı, dil zevki, kelime hazinesi, ruhsal yön, çevre, ilgi alanı yönünden çocuk eseri öne çıkar. Ninni ve masalla büyüyen çocuk, ritme, ahenge, sese ilgi duyar. Söz oyunları, benzerlikleri, tekerlemeler, kafiye, şiiri müziğe yaklaştırır. Çocuk şiirle, öyküyle, masalla, sesle kendisini ve çevresini (tabiatı, eşyayı vb.) tanır. Çocuk, şiir, oyun ve müzik, çocuk dünyasında bir arada iç içedir. Edebî bir zevkle sunulan ilginç buluşlar, çocukta merak duygusunu sorulara dönüştürür. Tasvirler ona yaşadığı dünyayı tanıtır. Çocuk edebiyatında işlenen konular, da çocuğa uygun olmalıdır. Sevgi, iyilik gibi insanî değerler, kuru bir öğüt biçiminde değil, çocuğun ilgisini çekebilecek edebî bir dil ve anlatımla verilmelidir. Değerler, eşyalar, bitkiler, hayvanlar konuşturularak fabl türüyle de sunulabilir. Bu tür anlatım, çocukların hayal dünyasını zenginleştirir.

Kitap okuma alışkanlığı kazandırmak için pek çok yol vardır. TV ve bilgisayarın alabildiğine yaygınlaştığı ve yanlış kullanıldığı günümüzde, kitap alışkanlığı kazandırmak kolay değil. Ödüllendirme, çocuklara örnek olma yönünden çok önemlidir. Çocukların ilgiyle izlediği program veya dizilerde kitap öne çıkmalı, okuma önemsenmelidir. Okullarda çocuk yazarlarıyla çocukları buluşturan etkinlikler yapılmalıdır. Çocuk Edebiyatçılar Birliği’nin bu anlamda yaptığı çalışmaların ses getirdiğini biliyoruz. Okuma alışkanlığının kazandırılmasında en etkin yol, çocuğun kendisine uygun, nitelikli bir kitapla tanıştırılmasıdır. Çocuk okuma zevkini tattığı an artık okumayı bırakmaz.

Bizde çocuk edebiyatına verilen önemin belirlenmesinde bakılacak ilk kaynak, çocuk yayınlarıdır. Nicelik arttığında beraberinde nitelik artışını da getirmelidir. Çocuk duyarlığı yeterince gözetilmelidir.

Çocuk ve gençlik edebiyatının geçiş edebiyatı özelliği vardır. Bu, çocukluk ve gençliğin yetişkinliğe bir geçiş aşaması olmasıyla da yakından ilgilidir. İlkgençlik edebiyatı ilkgençlik çağında soyut düşünceyi algılamada etkili bir uyarandır. Çocuk, ergenliğinin eşiğine yaklaştıkça, daha meraklı, daha ciddi, daha paylaşımcı ve daha güvenli olurlar.⁴

Çocuğun, orta çocukluk döneminde ( 6-12 ) zihinsel işlemleri yoğundur. Ergenliğe yaklaştıkça soyut düşünme yeteneğini de kazanmaya başlar çocuk. Bu evrede, görmedikleri nesne ve olaylar hakkında düşünce, kavram üretme; mantıki sonuç çıkarma,dikkati yoğunlaştırma yetileri gelişir. Soyut düşünme yeteneği ve bellek gücü geliştikçe, neden-sonuç arasında ilişki kurma başlar, davranış ve eylemlerin olası sonuçlarını göz önünde bulundurmaya, kendi düşünce ve davranışlarını geliştirmeye başlarlar.⁵ Yani yaşa ve gelişime bağlı olarak beliren ilgi ve ihtiyaçlardan kaynaklanmasındandır. Dolayısıyla çocuk edebiyatı, eğitimcilerce ve psikologlarca elbette bağımsız bir alan olarak algılanmaktadır. Başlı başına çocuk kitaplarına yönelmeyen fakat eserleri içinde çocuk kitapları da bulunan yazarlarla edebiyat araştırmacıları ise çocuklara yönelik kitapları genel edebiyat içinde, kendi yazış tarzı ve özellikleri bulunan özel bir alan olarak saymaktadırlar. Bağımsızlğı kabul edilsin ya da edilmesin, çocuklara yönelik, çocukları hedef alan kitapların birtakım özellikleri olduğu ve bunların göz ardı edilmeyeceği herkesin kabulüdür.

Çocuk edebiyatını genel edebiyattan ayıran temel belirleyici de dil ve anlatımdır. İşlenen konunun, çocuğun ve gencin dünyasıyla ilgili olması da çocuk edebiyatının, özelliklerindendir. Çocuk okuduğu kitapta merak, ilgi, beklenti ve hayallerine kavuştuğu oranda onu kendisine mal eder, onunla özdeşleşir. Aslında çocuklar düşünülerek kaleme alınmış olmayan kimi eserlerin (Robinson Crusoe, Paul ve Virginie, Gulliver'in Seyahatleri...) çocuklarca benimsenmesi, çocuklar için ilgi çekici olmasındandır. Çocuk sonsuz bir merak ve macera duygusuyla doludur. Yukarıda adı geçen eserlerde çocuk bu duygusunu tatmin edebilmektedir. Çocuk yazını her ne kadar doğrudan belli eğitsel amaçlara hizmet eden bir araç olarak görülmese de, çocuğa okuma eğitimi veren bir araçtır. Bu anlamda çocuk yazını, yetişkin yazınına geçişte bir “ ara basamak” ya da “geçiş yazını” işlevini üstlenmektir. Böylece, çocuk ve gençlik yazınının, okuma alışkanlığı veren ve yazınsal ürünleri alımlamayı öğreten bir işlevi ortaya çıkmaktadır.⁶

Bütün bunlar, çocuklar için yazan yazarın kendini edebiyatçı ya da çocuk edebiyatçısı olarak tanımlamasının ötesinde, bu tür edebiyatın kurallarına göre yazmanın önemli olduğunu göstermektedir.

Çocuğun temel ruhsal ihtiyaçları arasında “güven ihtiyacı (maddî, aklî ve sevme/sevilme), başarmak ihtiyacı, bir gruba kabul edilme ihtiyacı, oyun ve değişiklik ihtiyacı ve estetik”i sayar ve sözü “aşk”a getirir: Çocuk edebiyatında aşk erken başlar. Aslında masal ve hikayelerdeki bu aşk, iyi ve çalışkanın ödülüdür. Bununla birlikte yine de kız ve erkek çocuklarının gerçek yaşamdaki görevlerini anlamalarına ve benimsemelerine yardım eder.

İyi bir çocuk kitabı, çocuğun kendisini daha iyi tanıması, gerekiyorsa davranışlarını değiştirmesi ve kişiliğini geliştirmesi için ona kılavuzlukta bulunur. Çocuk kitapları, çocukların kişilik gelişiminde önemli etkileri olan araçlardır. İyilik, ahlâklılık, doğruluk, çalışkanlık, verimlilik vb. soyut kavramları canlı örnekler aracılığıyla öğrenmesine yardım ederler.. İlk çocukluk döneminden başlayan bu etkiler, ilköğretimin sonlarına kadar sürer. Bu etkinin amaca uygun olarak gerçekleştirilmesinde en belirleyici etken, çocukların kişilik özelliklerine uygun etkinliklerinin, uygun kitaplarla desteklenmesi ve bütünleştirilmesidir.⁷

Günümüzde çocuklar için yayınlanan yayınlar sayıca çok. Özellikle son yıllarda bu alanda önemli artış söz konusu. İçeriğiyle, görsel yönüyle, çok nitelikli yayınlar var. Ne var ki çocukların yaşını, ihtiyacını, dil, kelime dağarcığını, çocuk kitaplarında olması gereken fiziksel özellikleri dikkate almadan, yalnız ticari kaygılarla ortaya konulan yayınlar da az değil. Kitapların sadece görsel yönden değil, didaktik (eğitsel) yönden de önemsenmelidir.

Sonuç

Çocuk edebiyatı, edebiyat niteliğinden ödün vermeden, çocuğun gerçekliğinden hareket ederek, konularım onun doğal ve güncel çevresinden seçen ve çocuğun kendi dünyasına çok açılı bir anlayışla bakabilmesini sağlayan, ona bilinçli bir okuma alışkanlığı kazandırmayı öngören edebiyat ürünleridir. Çocuklara okutulacak kitaplar öncelikle yetişkinler tarafından okunulmalıdır. Yetişkinler okuduktan sonra çocuklara okutulmalıdır. Kitapların eğitsel yönünde yapılan araştırmalarda, bilimsel yönden bakıldığında çoğu kitapların çocuğun psikolojisine olumsuz yönde etkilediği vurgulanmıştır. Bu konuda tartışmalar yürütülmüşse de günümüzde yayın evleri çocuk kitaplarına kaliteden çok ticari amaçla yaklaşmaktadır.

Kaynaklar:

Çocuk ve Edebiyat, Sedat Sever, Kök Yayıncılık.Ankara: 2007.

Çağdaş Çocuk yazını, Selahattin Dilidüzgün, M orpa Kültür yayınları, İstanbul: 2003

Çocuk ve Ergen Gelişimi / M ary j. Gander Harry W. Gardiner.Yayıma Hazırlayan Prof. Dr.

Bekir Onur.İmge Kitapevi, Ankara, 1981

Çocuk Psikolojisi / Arthur T. Jersild.Çev. Gülseren Günce.Ankara Üniversitesi Eğitim

Fakültesi Yayınları.Ankara, 1979.

Çocuk Eğitimi / “Montessori metodu” / Maria M ontessori.Çev.Güler Yücel.Özgür

Yayınları.İstanbul, 1995.

İçimizdeki Çocuk / Doğan Cüceloğlu.Remzi Kitapevi.İstanbul, 33. Baskı.2003.

İçimizdeki Biz / Doğan Cüceloğlu.Sistem Yayıncılık.İstanbul, 1999.

Örneklerle Çocuk Edebiyatı / Recep Nas. Ezgi Kitapevi, Bursa , 2002

Yetişkin Çocuklar / Doğan Cüceloğlu.Remzi Kitapevi.22.Basım.İstanbul,2001.

1^ Jostein Gaarder, Sofi’nin Dünyası, s.26-27

2^ A. Ferhan Oğuzkan Yerli ve Yabancı Yazarlardan Örneklerle Çocuk Edebiyatı

3^ Sedat Sever Çocuk ve Edebiyat, s.9

4^ Çocuk ve Ergen Gelişimi,s.340

5^ H. Yavuzer, Çocuk Psikolojisi, s.13-16

6^ Çağdaş Çocuk Yazını, s. 26-27

7^ Sedat sever, Çocuk ve Edebiyat, s. 49