Çocuk Katılımı Değerlendirme Aracı 18 yaşından küçük gençlerin ve

Çocuk Katılımı Değerlendirme Aracı

18 yaşından küçük gençlerin ve

çocukların kendilerini ilgilendiren

kararlara katılımı konusunda

kaydedilen gelişmelerin

ölçümüne yönelik göstergeler

Avrupa Konseyi

Çocuk Hakları Birimi ve

Gençlik Dairesi

Çocuk Katılımı

Değerlendirme Aracı

18 yaşından küçük gençlerin ve

çocukların kendilerini ilgilendiren

kararlara katılımı konusunda

kaydedilen gelişmelerin

ölçümüne yönelik

göstergeler

Avrupa Konseyi

İçindekiler
ÖNSÖZ

GİRİŞ

DEĞERLENDİRME ARACININ KULLANIMI

GÖSTERGELER

VERİ KAYNAKLARI

DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ

AYRIŞTIRMA

DEĞERLENDİRME ARACI

KATILIM HAKKININ KORUNMASI

Gösterge 1

Anayasa ve kanunlarda çocukların katılım hakkını koruyan yasal hükümler bulunur.

Gösterge 2

Çocuk haklarını uygulamak üzere geliştirilen sektörler arası ulusal stratejide çocuk katılımı açıkça yer alır.

Gösterge 3

Bağımsız bir çocuk hakları kuruluşu mevcuttur ve yasal koruma altındadır.

Gösterge 4

Çocuklar ile gençlerin adli ve idari prosedürlere güvenli bir şekilde katılma haklarını kullanmalarını sağlayan mekanizmalar mevcuttur.

Gösterge 5

Çocuk dostu bireysel şikâyet prosedürleri mevcuttur.

KATILIM HAKKI KONUSUNDA FARKINDALIK YARATILMASI

Gösterge 6

Çocuklar için ve çocuklarla çalışan uzmanların eğitim programları, çocuk katılımı eğitimini kapsamaktadır.

Gösterge 7

Çocuklara katılım haklarına ilişkin bilgi sağlanmaktadır.

KATILIMA ELVERİŞLİ ORTAMLAR YARATILMASI

Gösterge 8

Çocuklar ve gençler kendi organizasyonları da dâhil olmak üzere yerel, bölgesel ve ulusal düzeylerdeki danışma ve yönetişim kuruluşlarında temsil ediliyor.

Gösterge 9

Çocukları hedefleyen kamu hizmetlerine ilişkin geri bildirim mekanizmaları bulunuyor.

Gösterge 10

Çocuklar ve gençler BMÇHK ve Çocuk Hakları Komitesi’nin (ÇHK) gölge raporlamasına ve ilgili Avrupa Konseyi enstrümanlarının ve sözleşmelerinin (bundan sonra çocuk hakları araçları olarak anılacaktır) izlenmesine katılmaları için desteklenmektedir.

Ek

Bakanlar Komitesi’nin üye Devletlere 18 yaşından küçük gençlerin ve çocukların katılımına ilişkin CM/Rec (2012) 2 sayılı tavsiye kararı.

Önsöz

Geçtiğimiz yıllarda çocukların kendilerini ilgilendiren kararlara katılımı konusunda önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Çocukları ve gençleri dinlemenin sağlıklı gelişimleri ve insanlık onuru açısından ne kadar önemli olduğu artık tartışmasız olarak kabul edilmektedir.

■ Çocukların Avrupa Konseyi faaliyetlerine katılmasına izin vermek, katılmaları için onları cesaretlendirmek ve kendileriyle ilgili dokümanları hazırlama sürecinde söz sahibi olmalarını sağlamak, herkes için faydalı ve eşsiz bir deneyim olmuştur. Bu konudaki kayda değer örneklerden biri de Avrupa Konseyi Çocuk Hakları Stratejisi (2012-2015)’nin hazırlanmasıdır.

■ Çocuklar, Bakanlar Komitesi tarafından 2012 yılında kabul edilen, 18 yaşından küçük gençlerin ve çocukların katılımı hakkında üye Devletlere tavsiye kararını hazırlama sürecine de başından itibaren dâhil olmuşlardır. Çocukların dile getirdiği görüşleri dikkatli bir şekilde inceledik, çünkü onlar bize yetişkinlerin egemen olduğu dünyada bir çocuğun iletişim kurarken ve etkileşimde bulunurken karşı karşıya kaldığı gerçeklere—ya da bazen hayal kırıklarına—ilişkin anlamlı öngörüler sağladılar. Bu tavsiye kararı, bugün Avrupa Konseyi dâhilindeki birçok sektöre bir çerçeve sunmakta ve kılavuzluk yapmaktadır.

■ Çocuklara değerli katkılarından dolayı teşekkür ediyoruz. Bu Değerlendirme Aracını hazırlamamıza yardım eden çok sayıdaki paydaşımıza da (uluslararası kuruluşlara, sivil topluma, üniversitelere, gençlik ve aile birliklerine) müteşekkiriz.

■ Hepimiz Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi’ni, özellikle de çocuğun görüşlerine saygı duyulmasına ilişkin Madde 12’yi, ilham kaynağı olarak görüyoruz. Madde 12’yle ilgili Genel Yorum’un temel hedefi, sözleşmeye taraf devletlerin maddeyi etkin bir şekilde uygulamalarına destek olmaktır. Değerlendirme Aracımız da bu noktada önem taşır: Avrupa düzeyinde, çocukların katılım hakkının uygulanmasını desteklemek ve kolaylaştırmak için bir yöntem sunar.

■ Dolayısıyla; bu Değerlendirme Aracı, Devletlerin aktif çocuk katılımını tüm alanlarda hayata geçirme sürecindeki bir sonraki aşamaya tekabül eder. Yazarlar, idari kuruluşlar için veri toplama, doğrulama ve analiz etme işlerini daha az külfetli hâle getirmişlerdir. Değerlendirme Aracı’nın Avrupa Konseyi’ne üye Devletlerde çocuk katılımının mevcut durumuna ışık tutacağını umuyoruz.

■ Bu Değerlendirme Aracı’nın hazırlanmasına katkıda bulunan çocuklardan biri yetişkinlerin “çocukların görüşlerini hafife aldıklarını ve katılımlarının faydalarını anlamadıklarını” düşünmektedir. Kuşkusuz görevimiz, yetişkinlerin çocukların katkılarının ne kadar önemli olabileceğini anlamalarına ve katılımlarını takdir etmelerine yardımcı olmak ve çocuk katılımının bir istisnadan ziyade kural olmasını sağlamaktır.

Snežana Samardžić-Marković

Demokrasi Genel Direktörü


Giriş

Bu Değerlendirme Aracı, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin 18 yaşından küçük gençlerin ve

Çocukların katılımı konusunda CM/Rec(2012)2 sayılı Tavsiye Kararını (bundan sonra tavsiye kararı olarak anılacaktır) uygulayan üye Devletlerin elde ettikleri başarıları değerlendirebilmeleri için belirli ve ölçülebilir göstergeler sağlamak üzere geliştirilmiştir. Bu tavsiye kararı, Madde 12’yi (çocuğun görüşlerine saygı duyma) temel bir hak olarak kabul etmekte ve BM Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin (bundan sonra BMÇHS olarak anılacaktır) genel prensibi saymaktadır. Dahası Madde 12’yi BMÇHS’nin diğer maddeleriyle de ilişkilendirmektedir. Madde 12 özellikle de şu maddelerle ilişkilendirilmiştir: Madde 2(ayrımcılık yapmama ilkesi), Madde 3’le (çocuğun yüksek yararına öncelik verilmesi), Madde 5 (ana babanın çocuğu yönlendirmesi ve çocuğun yeteneklerinin geliştirilmesi), Madde 6 (yaşama, hayatta kalma ve gelişme hakkı), Madde 13 (ifade özgürlüğü hakkı), Madde 15 (örgütlenme özgürlüğü hakkı) ve Madde 17 (bilgi edinme hakkı). Tavsiye kararında katılım şöyle tanımlanır: “bireylerin ya da birey gruplarının görüşlerini özgürce dile getirme, duyulma, yaşlarına ve olgunlarına göre görüşlerine gerekli önem verilerek kendilerini etkileyen karar alma süreçlerine katkıda bulunma hakkına, olanaklarına, ortamına, fırsatına ve gerektiğinde bu konularda desteğe sahip olmaları.”
■ Tavsiye kararının kabul edilmesi, üye Devletlerin çocukların katılma hakkına verdiği önemin bir göstergesidir. Bununla birlikte, çocuk katılımı ve bunun etkin bir şekilde uygulanması tavsiye kararında ve BMÇHS’de hayati bir öneme sahip olsa da üye Devletler bu hedefe ulaşmak için alınması gereken önlemleri belirlemek konusunda güçlükler yaşamıştır. Öte yandan, bugüne kadar Devletlerin çocuk hakları uygulamalarını ölçmelerine yardımcı olacak anlamlı göstergeler geliştirme konusunda az sayıda başarılı çalışma yapılmıştır. Bu nedenle, Avrupa Konseyi Çocuklar için ve Çocuklara birlikte bir Avrupa İnşa Etme Programı kapsamında, devletlerin gençlik sektörüyle birlikte çocuklarla etkileşimlerini arttırmalarına yardımcı olmak üzere bir Değerlendirme Aracı (bundan sonra araç olarak anılacaktır) geliştirilmesine karar verilmiştir. Bu araç ile Devletlere aşağıda belirtilen konularda yardımcı olmak üzere 10 temel gösterge sunulmaktadır:

-- tavsiye kararının uygulanışına ilişkin mevcut durumun değerlendirilmesi,

-- Devletlerin karara daha iyi uymalarını sağlamak için almaları gereken önlemleri tespit etmelerine yardım edilmesi

-- zaman içerisinde kaydedilen gelişmelerin ölçülmesi.

■ Değerlendirme Aracı, Devletlerin tavsiye kararında belirtilen hedeflere ulaşmalarına ve böylece de 18 yaşından küçük gençlere ve çocuklara ilişkin yükümlülüklerini yerine getirmelerine destek olmayı amaçlamaktadır. Göstergelerin, hâlihazırda elde bulunmayan verilerin toplanmasını da gerektirebileceği kabul edilmektedir. Mevcut verilere dair ilave analizler yapılması da gerekebilir. Bunları kısa vadede başarmak pek mümkün olmadığından dolayı göstergelerin işaret ettiği hedeflerin zaman içerisinde, kademeli olarak gerçekleştirilebileceğini anlamak önem taşır.
■ Devletlerin, Değerlendirme Aracını bakanlıklar ve yerel yönetimler aracılığıyla mahkemeler ve adli sistemlerle, çocuklarla çalışan uzmanlarla, üniversitelerdeki ve sivil toplum kuruluşlarındaki paydaşlarla, çocuklar ve gençlerle ilgili kuruluşlarla paylaşacağını umuyoruz. Değerlendirme Aracını yayma ve dağıtma süreci ne kadar açık ve şeffaf olursa aracın çocukların duyulma hakkına yönelik bir dönüşüm yaratma konusundaki etkinliği de o kadar fazla olur.
■ Bu Değerlendirme Aracı Dr. Anne Crowley (Bağımsız Uzman), Profesör Helen Stalford (Liverpool Üniversitesi) ve Gerison Lansdown’un (Bağımsız Uzman) katkılarıyla hazırlanmıştır.

Değerlendirme Aracının Kullanımı Değerlendirme Aracı’nda göstergelerin anlaşılabilmesi için ortak bir format kullanılmış ve kaydedilen gelişmeleri ölçme görevinin nasıl yürütüleceğine ilişkin kısa açıklamalara yer verilmiştir.

■ 10 gösterge de birer paragrafta kısaca tanımlanmış; göstergenin neyi amaçladığı ve neleri içerdiği belirtilmiştir. Göstergeler; yapısal göstergeler, süreç göstergeleri ve/veya sonuç göstergeleri olarak gruplandırılmıştır:

--Yapısal göstergeler kabul edilen sorumluluklarla ilgilidir. BMÇHS ve Avrupa Konseyi’nin standartlarına ve çocukların katılım haklarının gerçekleştirmesine yönelik politikaların ve kurumların mevcudiyetine işaret eder.

--Süreç göstergeleri bir taahhüt doğrultusunda atılan adımları ve gösterilen çabaları kapsar. Genelde çocuk katılım haklarını sağlama amaçlı belirli etkinliklere, kaynaklara ve girişimlere odaklanmaktadır.

--Sonuç göstergeleri çocukların katılım haklarının gerçekleştirilmesine yönelik ölçülebilir değişikliklere ve sonuçlara işaret eder.

■ Her göstergenin altında kullanılabilecek veri kaynaklarından bazıları belirtilmiştir. Bununla birlikte; verilerin mevcudiyeti, ülkeden ülkeye büyük ölçüde değişebilmektedir. Bazı göstergeler için verilerin bulunması diğerlerine kıyasla daha kolay olacaktır. Örneğin belli bir yasanın ya da politikanın yürürlükte olup olmadığını belirlemek nispeten kolaydır. Öte yandan konuyla ilgili tüm uzmanların eğitim materyallerine BMÇHS modüllerini ekleyip eklemediklerini ve çalışmalarında bu uygulamaları kullanıp kullanmadıklarını tespit etmek daha güçtür. Ayrıca bazı göstergeler için, gösterge ölçütlerinin karşılanıp karşılanmadığı hakkında daha kapsamlı bilgi edinebilmek için nitel bir araştırma yapmak da gerekecektir. Bununla birlikte, başlıca paydaşlarla kurulan ortaklıklar aracılığıyla göstergenin ne ölçüde başarıldığına ilişkin bilgi toplamak mümkündür.

■ Her gösterge için 0-3 arasında dört kademeli değerlendirme ölçütleri bulunmaktadır. Buna ek olarak, birçok göstergenin altına bir sonuç değerlendirme ölçütü de eklenmiştir. Önerilen bu ölçüt kullanılarak çocukların gündelik hayatlarında göstergenin başarısı hakkında ne düşündüklerine ilişkin faydalı bilgiler edinilebilir. Çocuklara ilişkin yükümlülüklerin yerine getirilmesi konusunda kaydedilen gelişmelerin ölçülmesi açısından bu Değerlendirme Aracı’nın önemini vurgulamak gerekir. Bu, Devletleri kıyaslama ya da yargılama amacı taşıyan bir yöntem değildir. Bulgular konusunda şeffaf ve titiz olmak belirtilen hedefe ulaşmak için şarttır.

■ Ayrıştırılmış veriler, görüşlerini dile getirme ve ciddiye alınma açısından çeşitli gruplardaki çocuklar arasında ne ölçüde fark bulunduğunu ortaya koyar. Bu hakkı kullanırken marjinalleştirilme riski taşıyan, farklı kategorilerde çocuklar bulunmaktadır, örneğin daha küçük yaştaki çocuklar, engelli çocuklar, Roman çocuklar, etnik azınlık gruplarının çocukları, fakir çocuklar gibi. Kırsal bölgelerden gelen çocuklar, kurumlardaki çocuklar vb. veri analizi ile belirli gruplardaki çocukların doğrudan ya da dolaylı olarak dışlandığı herhangi bir ölçüm bulunup bulunmadığı incelenmelidir ve tüm çocukların katılım hakkına eşit olarak erişip erişemediği de değerlendirilmelidir.

Değerlendirme Aracı

Katılım Hakkının Korunması

1	Anayasa ve kanunlarda çocukların katılım hakkını koruyan yasal hükümler bulunur.
Gösterge tipi:	Yapısal
Tanım:	Kendilerini etkileyen kararlarda çocuklara katılım hakkı sağlamaya yönelik kesin taahhüt, ulusal birincil mevzuatta yer almalıdır. Anayasada çocukların katılım hakkına atıfta bulunulması, üye Devlet’in duyulma hakkı konusundaki kararlılığını vurgulayan güçlü bir göstergedir. Çocuğun katılma hakkına ilişkin kanuni atıf, çocuğun yüksek yararı doğrultusunda, yaşına ve kapasitesine uygun bir şekilde görüşlerine gereken önemin verilmesine dair bir yükümlülüğü de içermelidir. Bu sorumluluk, doğrudan çocukları etkileyen belirli yasalara da dâhil edilmelidir; özellikle de aşağıdaki alanlarda yasalara eklenmelidir: Çocuk koruma/bakım/evlat edinme işlemleri, Eğitimle ilgili meseleler, Gözaltına alma ve sivil takibata erişim, Sağlık/tedavi izni, Aile, Göç ve sığınma işlemleri, Ceza adaleti işlemleri, Diğer sivil ve idari işlemler.
Veri kaynakları (sadece endikatif)	Anayasalar Aile hukuku, çocuk koruma, eğitim, sağlık, ceza adaleti, göç ve sığınma alanlarında başlıca politika araçları ve yasalar.
Değerlendirme ölçütleri	Devletler, aşağıdaki değerlendirme ölçütlerini kullanarak bu gösterge konusunda kaydedilen gelişmeleri ölçebilir: 0 = Çocukların görüşlerini dile getirmesine ve bu görüşlere gereken önemin verilmesine ilişkin yasal bir hüküm yok. 1 = Belirlenen en az iki alanda çocukların duyulma hakkına ilişkin bazı yasal ifadeler bulunuyor. 2 = Belirlenen en az dört alanda çocukların duyulma hakkına ilişkin bazı yasal ifadeler bulunuyor. 3 = Anayasada (bir anayasa mevcut ise) ve belirtilen tüm alanlarda çocukların görüşlerine gereken önemin verilmesi ve duyulma hakkına ilişkin açık kanuni yükümlülükler bulunuyor.
Ayrıştırma	Duyulma hakkı konusundaki hükümde herhangi bir kısıtlama (yaş, engelli olma durumu, savunmasızlık vb.) var mı? Çocukların, yukarıdaki bağlamlardan herhangi birinde, adli kovuşturmaya alternatif düzenlemelere (arabulucuk gibi alternatif uyuşmazlık çözümleri vb.) resmi katılım hakkına da dikkat çekilmeli.

TE

✎

Katılım Hakkının Korunması

2	Çocuk haklarını uygulamak üzere geliştirilen sektörler arası ulusal stratejide çocuk katılımı açıkça yer alır.
Gösterge tipi:	Yapısal/ Süreç
Tanım:	Çocuk katılımı; devletin Avrupa Konseyi sözleşmeleri ve BMÇHS’nin değerlendirilmesine, izlenmesine ve uygulanmasına yönelik daha geniş ölçekli stratejisinin bir parçası olmalıdır. Söz konusu strateji somut hedefler, gelişme göstergeleri ve uygulama için gereken bütçeyi de içermelidir.
Veri kaynakları (sadece endikatif)	Ulusal ve bölgesel politika ve programlama araçları
Değerlendirme ölçütleri	Devletler, aşağıdaki değerlendirme ölçütlerini kullanarak bu gösterge konusunda kaydedilen gelişmeleri ölçebilir: 0 = Çocuk haklarına yönelik bir strateji yok. 1 = Daha genel olan ulusal insan hakları stratejisinde çocuk haklarına ilişkin sınırlı sayıda atıf mevcut. 2 = Sektörler arası ulusal çocuk hakları stratejisinde çocuk katılımına ilişkin birkaç atıf var. 3 = Çocuk haklarıyla ilgili sektörler arası stratejide çocuk katılımına ilişkin ayrı bir bölüm ve bütünlüklü bir yaklaşım mevcut. Söz konusu bölümde belirli hedefler, bu konuda sorumluluk verilmiş belli bir kurum (gençlik bakanlığı gibi) ve uygulanması için tahsis edilmiş belirli kaynaklar da bulunuyor.
Ayrıştırma	Çocuk haklarına ilişkin ulusal stratejinin bir parçası olarak çocuk katılımı ulusal düzeyde mi uygulanıyor, yoksa uygulanışı bölgeden bölgeye değişiyor mu? Strateji tüm çocukları kapsıyor mu yoksa sadece belirli bağlamlardaki, belli çocuk gruplarına mı yönelik? Stratejide sağlık, eğitim, sosyal refah, gençlik, adalet, oyun, dinlenme, kültür, çevre, ulaşım ve maliyeden sorumlu bakanlıklar yer alıyor mu?

✎

Katılım Hakkının Korunması

3	Bağımsız bir çocuk hakları kuruluşu mevcuttur ve yasal koruma altındadır.
Gösterge tipi:	Yapısal
Tanım:	Bir kamu denetçililiği kurumu ya da çocuklardan sorumlu bağımsız bir tüzel kişilik kurulmuştur, kanunen belirli bir yetkiyle ve gerekli kaynaklarla (ofis, personel, bütçe) donatılmıştır ve yasal koruma altındadır. Söz konusu kurum kampanyalar yürütebilecek, kanun ve politika değişikliklerini tetikleyebilecek, çocuklar ve gençlerle ilgili sorunları ele alabilecek durumdadır. Bu kuruluş, devletten bağımsız olmalıdır ve de herhangi bir politik gündemle sınırlandırılmamalı ya da bunların etkisi altında bulunmamalı, daha ziyade çocuklar ve gençlerin kendileri tarafından belirlenen önemli meselelerle ve sorunlara müdahale etmelidir.
Veri kaynakları (sadece endikatif)	Millî kanunlar, ulusal kamu denetçiliği kurumu, Avrupa Çocuk Ombudsmanları Ağı (ENOC) üyeliği, nitel araştırmalar.
Değerlendirme ölçütleri	Devletler, aşağıdaki değerlendirme ölçütlerini kullanarak bu gösterge konusunda kaydedilen gelişmeleri ölçebilir: 0 = Çocuk ombudsmanı ya da kamu denetçiliği kurumu yok. 1 = Çocuk ombusmanı ya da kamu denetçiliği kurulmuş durumda, fakat kanunen koruma altında değil. 2 = Çocuk ombusmanı ya da kamu denetçiliği kurulmuş durumda ve kanunen koruma altında. 3 = Çocuk ombudsmanı ya da kamu denetçiliği kurulmuş durumda ve Paris Prensipleri’ne bütünüyle riayet ediyor.
Ayrıştırma	Kamu denetçisinin yetkisi her yaştan, tüm çocukları kapsıyor mu? Kamu denetçisi ya da çocuklardan sorumlu kişi, marjinal topluluklardaki çocuklar ve çok küçük yaştaki çocuklar da dâhil olmak üzere tüm çocukların seslerine ve kaygılarına gereken önemi veriyor mu? Kamu denetçisinin çalışmaları tüm ülkeyi kapsıyor mu ve uzak bölgelerdeki çocuklara erişebiliyor mu?

✎