Çuvaş TÜRKÇESİ-TÜRKİye tüRKÇESİ SÖZLÜk bülent bayram iZMİR, 2007

KISALTMALAR
(a) : Ada

AA : Anatri (Aşağı) Ağız

age. : Adı geçen eser

agm. : Adı geçen makale

bk. : Bakınız

ÇGİGN : Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıx Nauk

ÇKİ : Çuvaşskoye Knijnoye İzdatel’stvo

ÇKİİ : Çıvaş Kinegi İzdatel’stvi

ÇT : Çuvaş Türkçesi

(d) : Devlet

(g) : Göl

GT : Genel Türkçe

(ı) : Irmak

(i) : İlçe

(i. m. ) : İlçe merkezi

(k) : Köy

(ö. c. ) : Özerk Cumhuriyet

s. : Sayfa

S. : Sayı

(ş) : Şehir

TDK : Türk Dil Kurumu

VA : Viryal (Yukarı) Ağzı

vb. : ve başkası, ve başkaları, ve benzeri

vd. : ve diğerleri, ve devamı

Yay. : Yayınları
TRANSKRİPSİYON ALFABESİ

A a	A a
Ă ă	W w
Б б	B b
В в	V v
Г г	G g
Д д	D d
E e	E e (Kelime başında, ünlülerden sonra “ye” olarak telaffuz edilir.)
Ë ë	YO yo
Ё ё	É é
Ж ж	J j
З з	Z z
И и	İ i
Й й	Y y
К к	K k
Л л	L l
М м	M m
Н н	N n
O o	O o
П п	P p
P p	R r
C c	S s
Ç ç	Ş^śşś
Т т	T t
У у	U u
ӳ ӳ	Ü ü
Ф ф	F f
X x	H h
Ц ц	Ts ts
Ч ч	Ç ç
Ш ш	Ş ş
Щ щ	Şç şç
ъ	‘
Ы ы	I ı
ь	’
Э э	E e
Ю ю	Yu yu
Я я	Ya ya

GİRİŞ

1. Çuvaş Türkleri

1.1. Günümüz Çuvaş Türkleri

Çuvaş Türkleri, İdil-Ural bölgesinde yaşayan Türk topluluklarından biridir. Kendilerini Çıvaş şeklinde adlandırmaktadırlar. Bu topluluk, Rusya Federasyonu’na bağlı Çuvaş Cumhuriyeti’nin temel halkını oluşturmaktadır. İdil-Ural bölgesinin diğer cumhuriyet ve eyaletlerinde de çok sayıda Çuvaş Türkü yaşamaktadır. Tataristan, Başkurdistan, Mari El, Mordva, Udmurtya Cumhuriyetleri; Samara, Ulyanov, Orenburg, Saratov, Sveredlov eyaletlerinde, Tümen, Kemerov eyaletleri ve Krasnoyarsk bölgesinde de Çuvaşlar yaşamaktadır. ¹

1989 yılında yapılan nüfus sayımında, 1. 773. 600 olarak tespit edilen Çuvaş nüfusu, 2002 yılında yapılan son nüfus sayımında 136. 500 kişi azalarak 1. 637. 100’e düşmüştür.² Bu nüfusun büyük bir bölümü, Çuvaşistan’da yaşamaktadır.

Çuvaşlar etnografik olarak üç ana gruba ayrılırlar:

1. 
   Viryal/Turi (Yukarı) Çuvaşlar: Çuvaş Cumhuriyeti’nin kuzey ve kuzeybatı bölgelerinde yaşarlar.
   
2. 
   Anatri (Aşağı) Çuvaşlar: Cumhuriyetin güneyinde ve aynı zamanda cumhuriyetin sınırları dışında da yaşamaktadırlar.
   

3- Anat Yençi (Orta-Aşağı Çuvaşlar): Cumhuriyetin kuzeydoğu ve orta kesiminde yaşarlar. ³

1.2. Çuvaş Türklerinin Tarihi⁴

Rus yıllıklarında ilk defa XVI. yüzyılda Çuvaş adıyla kaydedilen bu Türk boyunun kökenleri Avarlarda, Bulgarlarda, Fin kavimlerinde, Hazarlarda, Burtaslarda, Sümerlerde, Sarmatlarda aranmıştır.

Bu teoriler içerisinde en ağır basanı, özellikle İdil Bulgarlarından kalan mezartaşlarının dili üzerine yapılan çalışmalar sonucu, Çuvaş Türklerinin İdil Bulgarları ile olan ilişkisi üzerine kurulan teoridir. Çuvaş-Bulgar ilişkisi ilk olarak Petersburg Üniversitesi okutmanlarından Hüseyin Feyizhan (1828–1866), 1863 yılında Bulgar mezar taşlarında Çuvaşça sözleri bularak ortaya koymuştur. Feyizhan, günümüz Çuvaş Türkçesinin İdil Bulgarlarının konuştuğu dilin devamı olduğunu belirtir.

Radlof, Levesёue, Castron gibi bilim adamları Çuvaşların Türkleşmiş bir Fin kavmi olduğunu iddia ederken; Malov, Baskakov, Serebrennikov, Ramsdett, Poppe, Aşmarin, Katanov, Bulgar, Hazar ve Çuvaş dillerini Bulgar dil grubuna dâhil etmişlerdir.

Çuvaş Türklerinin tarihini genel hatlarıyla şu şekilde ortaya koymak mümkündür. Çuvaş tarihi ile ilgili ilk bilgiler, MÖ II. yüzyıla aittir. Ermeni Tarihçi Movses Khorenatsi’nin, Süryani papaz Mar Abbas Katina’ya dayanarak verdiği bilgilere göre MÖ 149-127 yılları arasında Kafkas Dağlarının kuzeyine yerleşen Bulgarlar, burada kazaklık yapıyorlardı. Ermenistan’ın İranlı valisi 2. Val-Arşak, onların bir kısmını Kars civarına getirerek yerleştirmiştir. Bulgar kavim adına daha sonra da erken dönem Latin, Bizans, Ermeni ve Süryani kaynaklarında rastlanmaktadır.

MS 375 yılında Balamir önderliğinde kurulan Batı (Avrupa) Hun Devleti, 453’te Attila’nın ölümünden sonra parçalanmıştır. Hun birliğinin çözülmesinden sonra MS V. yüzyılda Aşağı İdil ve Karadeniz’in kuzeyinde Bulgarların önderliğinde bir kavimler birliği teşekkül eder. VI. yüzyılda bu Bulgarlar, büyük bir güce ulaşmıştır. Çeşitli Bulgar kavimleri 559 yılında Orta Asya’dan batıya göç eden Avarların hâkimiyetine girmiştir. Kubrat Han zamanında 635 yılında Avar idaresinden kurtulmuşlarsa da aynı yüzyılın sonlarında, Hazar Kağanlığı’nın baskısı neticesinde Bulgar halkı üçe bölünmüştür.

Bir bölümü batıya giderek Tuna Bulgarları adını almıştır. VII. yüzyılda Dobruca’ya gelerek Slavları hâkimiyetleri altına alan Bulgarlar, sayılarının azlığı sebebiyle Slavlar arasında asimile olmuşlardır. MS 864 yılında da Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir.

Bulgarların ikinci kısmı Kafkaslarda Hazar hakimiyeti altında kalmış ve burada başka kavimlerle karışmışlardır. Günümüzde Kafkaslarda yaşayan Türk boylarından olan Balkarların, Bulgarların devamı olduğu ileri sürülmektedir.

Üçüncü grup ise İdil boyundan yukarı çıkarak Kama (Çulman) sahasına yayılmış, bugünkü Tatar ve Çuvaş Türklerinin yaşadıkları topraklara yerleşmişlerdir.

İdil Bulgarları, VII-X. yüzyıllar arasında Hazarlara vergi vererek yaşamışlardır. Hazarların zayıf düşmesiyle Bulgarlar, bağımsız gibi hareket etmeye başlamışlardır. 965 yılında Kiev prensi Vladimir Svyatoslav, Hazarları yenilgiye uğratmış ve bu devlete son vermiştir. 922 yılında İdil Bulgarları İslamiyeti kabul ederler. İslam, İdil Bulgarları arasında hızla yayılır; fakat herkes bu dini kabul etmez.

XII. yüzyılda, Bulgar devleti içindeki boy farklılıkları azalmıştır. İslamı kabul etmeyen Bulgar-Suvarların “Çuvaşlar” olarak ortaya çıkışı belirginleşmiştir. Muhtemelen eski dini inanışlarını muhafaza eden halk, İdil’in sağ kıyısında toplanmıştır. Hatta XVII. yüzyıl başında, İdil-Bulgar devletinin kırsal kesimindeki Türk halkı arasında, İdil’in sol kıyısı da dâhil olmak üzere geleneksel inanışlarını muhafaza edenler bulunmuştur. İslam, Bulgarlar arasında öncelikle şehirlerde, asiller, tüccarlar, zanaatkârlar ve şehir ahalisi arasında yayılmıştır. Bu dönemlerde Çuvaşlar ve Bulgar-Çuvaşlar İdil’in diğer tarafında bugünkü Tataristan’la Samara vilayetinin güneyindeki yerleşim bölgelerinde, Çuvaşistan’ın güney ve güneydoğusunda yaşamışlardır.

XIII. yüzyılda, Bulgar devletinin Tatar-Moğollar tarafından yıkılışından sonra Çuvaşlar, Altınordu hâkimiyetine girmişlerdir. 1236 yılında Moğollar tarafından İdil-Bulgar devleti sınırlarındaki birçok şehir yakılıp yıkılmış ve yerli halk kuzeye, Marilerin ve Udmurtların yaşadıkları bölgeye doğru yer değiştirmiştir. Moğol istilası Tatar-Çuvaş etnik ayrımını belirgin bir şekilde ortaya çıkarmıştır. XV. yüzyılda Altınordu’nun yıkılmasından sonra Çuvaşlar, Kazan hanlığının sınırları içerisinde kalmıştır. XV. yüzyılda “Bulgar” adını taşıyan kavim ortadan kalmış ve onun yerini, “Kazanlı”, “Tatar” ve “Çuvaş” gibi isimler almıştır. Ancak yine de Bulgarlık geleneği 20. yy başlarına kadar, en azından aydın çevrelerde sürmüştür.

Çuvaş Türklerinin bir etnik grup olarak X. yüzyılda şekillenmeye başladığı ve bu sürecin Bulgar devleti bünyesinde günümüz Çuvaşistan topraklarında XV. yüzyıla kadar şekillendiği kabul edilir.

Çuvaş nüfus, XV. yüzyılda Rus, Mordva ve Tatar köylüleriyle Orta İdil bölgesinde boş alanlarda; XVI. yüzyılın ilk yarısı ve XVII. yüzyılda günümüz Çuvaşistan’ın güney bölümünde ve Simbirsk’te; XVII-XVIII yüzyıllarda Tataristan’ın güney bölgelerinin birçok yerinde; Başkurdistan ve Orenburg’un bazı yerlerinde yerleşmiştir. XIX-XX. yüzyıllarda ise Çuvaş Türklerinin bir kısmı, Sibirya’ya sürülmüştür.

1552 yılında Kazan’ın işgaliyle başlayan süreç, günümüze kadar süren Çuvaşlar üzerindeki Rus hâkimiyetini getirmiştir.