DəDƏ qorqud dada gorgud elmi-ədəbi toplu

Ключевые слова: Солнце, культ, Деде Гюнеш, первобытный человек, Египет, огонь
Məsələnin qoyuluşu. Azərbaycan folklorunda Günəş kultu ilə bağlı örnək­lərin araşdırılması qarşıya məqsəd qoyulmuş və tədqiqatçı alimlərin fikirlərinə əsasən problemi öyrənmək əsas götürülmüşdür.
Təbiət kultlarının araşdırılması dünya folklorşünaslığı qarşısında duran mühüm məsələlərdən biridir. Kult uca və müqəddəs sayılan varlıqlara tapınma kimi başa dü­şü­lür. Daha doğrusu, inanc deməkdir. Təbiət kultlarının tərkib hissəsi olan astral kultlarla bağlı folklor nümu­nələri şifahi xalq ədəbiyyatımızda kifayət qədərdir. Günəş kultu da Günəşə inam kimi anlaşılır. Kultlar folklorşünaslıq elmində bu və ya başqa sferadan öyrənilir: “Bildiyimiz kimi, kultlar mərasimlərlə bağlı olur. Başqa sözlə, kultlar – pərəstiş obyektləridir. Onlara pərəs­tişin, tapın­manın üsulu (şəkli, rəsmi) mərasimlərdir. Bu cəhətdən mərasim­lərin varlığı həmişə kultların varlığından xəbər verir” (1, 19).

İbtidai insanları ilk maraqlandıran təbiət obyekti günəş olmuşdur. Hər gün onun doğuşu ilə təbiətin isinməsi, qürubu ilə qaranlığın və soyuğun düşməsi insan­larda həm marağa, həm də qorxuya səbəb olan amil idi. Günəş astral varlıqdır. Həm də od mənbəyi, işıq mənbəyidir. Qədim insanlar bəzən Günəşin yandırıcı həmlələrinə də tuş gəlirdilər. Bundan qurtulmaq ibtidai insana mümkünsüz görünür­dü. Ya da uzun müddət davam edən qarlı, şaxtalı qışdan qurtulmaq üçün müxtəlif ayinlər icra edirdilər. Bunlardan biri də “Günəşi çağırmaq mərasimi”dir. Məsələn:

Gün çıx, gün çıx!

Kəhər atı min çıx (4).

R.Allahverdi “Günəş” sözünün morfoloji quruluşu barədə yazır: “Göründüyü kimi, Günəş sözünün ekvivalenti kimi işlədilən gün sözü birbaşa zamanın müəyyən işıqlı hissəsi deməkdir. Zamanın konkret halda on iki saatdan ibarət həmin gündüz hissəsini də özünün simasında ehtiva edən Günəş obrazı antropomorfik xüsusiy­yətlərlə qavranılır və təqdim edilir” (2, 66).

Qeyd edək ki, zaman keçdikcə günəş, ay və s. astral varlıqlar haq­qında insanın mifoloji təfəkkürü forma­laşdı. Dünyanın əksər xalq­ları­nın əsatiri görüş­lərində bu varlıqlar modelləşdi. Bir qədər sonra artıq qurbanlar kəsildi, in­sanlar bu varlıqlara sədaqətli olduqlarını nümayiş etdirməyə başladılar. Qədim Misirdə Ra (Günəş Allahı) ən nüfuzlu allah hesab olunurdu: “...Misirdə Günəş tanrısı kultu Şumer və Akkad rituallarına nisbətən daha mühüm rol oynamışdır. Misirdə isə Ra ənənəyə əsasən Misirin birinci padşahı olmuş Atum kimi dünyanın yaradıcısı hesab olunurdu. Heliopol şəhəri Ra kultunun əsas mərkəzi olmuşdur və yəqin ki, qədim padşahlıq dövründə elə həmin şəhərdə Osiris kultu ilə günəş tanrısı kultunun birləşməsi baş vermişdir” (3).

Bir məsələni də vurğulayaq ki, bəzən müqəddəs insanların adlarının Günəşlə əla­qə­­lənməsi hallarına da rast gəlirik. Şamaxı rayonunun Dədəgünəş kəndində yerləşən pi­rin adı “Dədəgünəş”dir. Tədqiqatçı alim M.Nemət yazır ki, “Dədəgünəş XII əsrdə ya­şa­yıb-yaratmış şair və mütəfəkkir Ə.Xaqaninin əmisi Kafiəddin Ömər ibn Osmanın ləqəbi olmuşdur. Dədəgünəş məşhur alim, təbib və filosof idi. Rəvayətə görə onu “Yerin və in­san­ların günəşi” adlandırmışlar. Dədəgünəş kəndinin adı da onunla əlaqədardır” (2). La­kin bu fikir özünü doğrultmamışdır. Çünki “Dədəgünəş” piri islamaqədərki dövrün inanc­ları ilə bağlı hadisədir. Bu insanların Göy tanrısına və Günəşə inancları ilə yaran­mış mifdir. Müəyyən zaman­larda həmin abidə dövrün inancları ilə bağlı adlandırılmışdır.

Göyə, səmaya böyük önəm verən, Göy tanrını tanrılar tanrısı olaraq görən qədim türklər yer üzündəki bütün canlıların Günəş sayəsində yaşadığını, günəşsiz həyatın mövcud olmayacağını dərk etmişdilər. Günəş gecə ilə gündüzün, fəsillərin bir-biri ilə əvəzlənməsində mühüm rol oynayır. Məsələn, nümunə gətirdiyimiz bir tapmacada bunu aydın görə bilərik:

Bir ağacın iki meyvəsi var:

Biri ağ, biri qara (5, 282). (Gecə-gündüz)

Ümumiyyətlə, günəş kultu ilə bağlı istər dünya, istərsə də Azərbaycan folk­lor­şü­naslığında dəyərli fikirlər irəli sürülmüşdür. Bu sahədə aparılan tədqi­qatlar folklor­şü­nas­­lıq elmimiz üçün dəyərli töhfə sayılır. M.H.Təhmasib, M.Seyidov, T.Hacıyev, A.Şü­kürov, B.Abdulla, İ.Vəliyev, R.Qafarlı, R.Əliyev, S.Rzasoy, A.Hacılı, Q.Sa­yı­lov, A.Xə­lil, R.Əlizadə və s. folklorşünas alimlər Günəşlə bağlı sistemli araşdırmalar aparmışlar. Xalq yaradıcılığında, eləcə də şifahi ədəbiyyatda Günəşlə bağlı onlarla mətn mövcuddur:

...Gün özün yetirəcək,

Qarı tez götürəcək,

Keçəl qızı aparacaq,

Saçlı qızı gətirəcək (5).

Xalq təfəkküründə özünə yer almış bu nümunə elmi ədəbiyyatda polemika yaratmışdır: “Günəşin “keçəl” və “saçlı” qızları qış və yazın təbiətinə uyğun şəkildə təsəvvür edilmişdir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, onlar günəşlə bağlı əkslikləri təmsil edirlər. Nəğmədən aydın olur ki, başlanğıcların – yazın (saçlı qızın) qışın (keçəl qızın) kökü birdir – günəşdir” (6, 118).

Tədqiqatçı alim İ.Vəliyev “Mif: keçmişdən gələcəyə” kitabında yazır: “...di­riliyin, ölümsüzlüyün məkanı iki yerdə axtarılır:

1) dənizlərin o tayında, Günəşin doğduğu yerdə.

2) qaranlıq aləmdə, yeraltı dünyada, gedər-gəlməz məkanda (6, 63).

“Gəmiqaya təsvirlərində və arxeoloji əsərlərdə Günəş təsvirlərinin geniş yayılması Azərbaycanda Günəşlə bağlı inancların geniş yer tutduğunu göstərir. Günəşə, şüaya inam türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin mifolo­giyasında əks olunmuşdur. Azərbaycan folklorunda günəş və ayla bağlı xeyli əfsanələr var. Bu nümunələr günəşə tapınmanın qədim tarixi kökləri olduğunu göstərir. M.Seyidov apardığı araşdırmalara dayanaraq qeyd edir ki, bir çox xalqlarda olduğu kimi azərbaycanlılarda da Günəş Tanrısı – şüa, zoomorfik onqon və insan kimi təsəvvür edilmişdir. Günəşin mifləşdirilməsi, Günəş tanrısına inam şübhəsiz ki, onun təbiətin məhsuldar qüvvəsinin başlanğıcı olması ilə bağlıdır. Bu, günəşli günlərin insanların həyatında mühüm yer tutduğunu göstərir” (8).

Folklorşünas alim Q.Sayılov “Azərbaycan etnokulturoloji sistemində xalq bayramlarının yeri” məqaləsində ilk dəfə olaraq Günəşin dünya modelini təqdim etmişdir: “İbtidai insanlar Günəşə qeyri-adi varlıq kimi baxırdılar. Elə əslində indi də qeyri-adi varlıqdır. Elm nə qədər inkişaf etsə də, bir çox müəmmalar açılmamışdır. Əcdadlarımız isə Günəşin Dan oğlu, yəni Dan ilahəsinin oğlu olduğu iddiasında idilər. Qədim türklər Tanq Uiri, daha sonra Tenqri kimi çağırdıqları Günəş Tan oğlu anlamını verirdi. Günəşin doğması insanlara sevinc bəxş edirdi, çünki Günəş doğarkən təbiət oyanır, ərzaq bolluğu yaranırdı. İbtidai görüşə malik insanlar Günəşin şərəfinə qurbanlar kəsirdilər. Qobustan qayaların­dakı 25 min illik mədəniyyətin təsvirləri də insanların Günəşi kutlaması ilə bağ­lıdır. Eləcə də Kəlbəcər qayaüstü rəsmlərində Kəhər atın Günəşə qurban verilməsi təsvir olunub” (9).

Günəş həyat verməklə, torpağı canlandırmaqla, bitkiləri cücərtməklə yanaşı, həm də yandırıb-yaxır. Məhz buna görə qədim insanlar günəşə yalvarıb, ona sitayiş etmişlər. Bəlkə bu yolla da olsa canlarını günəşin yandırıcı şüalarından qoruya bilsinlər. Günəşin bu xüsusiyyəti nəhayətdə ona tapınmağa gətirib çıxarmışdır. Təkrarən qeyd edək ki, ibtidai insanlar günəşin böyüklüyünü və gücünü qəbul edib ona pərəstiş etmişlər.

Bütün xalqlar, eyni zamanda azərbaycanlılar da odu, atəşi müqəddəs sayıblar. Müqəddəs saydıqları üçün də odun şəninə müxtəlif mərasimlər keçiriblər. Əcdad­larımız günəşi od mənbəyi hesab ediblər. İnsanlarda belə etiqad yaranıb ki, günəşə, oda həmişə inam gətirmək gərəkdir. Odla zarafat etmək, oda su atmaq, odla oynamaq günah sayılıb.

Xalqıımızın Novruzda od yandırması da Günəş kultu ilə əlaqədardır. Araş­dır­ma­lardan məlum olduğu kimi, “Novruzla bağlı ilkin inanclar və mərasimlər (od kultu, gü­nəşin ilahiləşdirilməsi, xeyir və şər arasında mübarizə ideyası və s.) qədim İran mən­bələrində “sana”, yunan mənbələrində “skit”, “Avesta”da “tur” və ya “turanlı”, müasir rus elmi ədəbiyyatında isə “skif” adlandırılıan etnoslar arasında yayılmışdır” (10).

Miladdan öncə I minilliyin birinci yarısında sana tayfaları Baykal gölündən Qara dənizə qədər uzanan Avrasiya çöllərində məskunlaşmışlar. İranlıların “tur”lar adlandırdığı bu xalqların Günəş kultu ilə bağlı bir çox inancları mövcud idi. Onlar Günəşin şərəfinə Novruz ərəfəsində çərşənbələrdən birini od çərşənbəsi adlan­dırıblar.

Od çərşənbəsinin səhəri insanlar sübh tezdən durar, Günəşin doğmasını səbirsizliklə gözləyərdilər. Tədqiqatlarda oxuyuruq ki, qədim dövrlərdə hətta Günəşi salamlamaq üçün xüsusi nəğmələr oxuyar, tonqallar yandırıb ətrafda dövrə vurar, sonra da o tonqaldan hərə bir məşəl götürüb öz ocaqlarını alışdırmaq üçün evlərinə tələsərdi. Günəşin şəninə qoşulan el nəğmələrində dərin bir inam əks olunardı:

Göydə uçar bir maya,

İşıq salar dünyaya.

Göydən durar qızıl daş,

Dünya əyər ona baş (11, 18).

Bayatıda Günəşin obrazı canlandırılıb. Günəşin milli folklorumuzda simgə­sindən biri də “qızıl yaylıq”dır. Bu yaylığın sahibi isə dünyadır. Bu deyimlərdən gələn mənanı araşdırdıqca xalqımızın hələ qədimdən sülhsevər, bəşəri hisslərlə çırpınan böyük ürəyə malik olduğu duyulur.

Əski zamanlardan əcdadlarımızın oda olan münasibəti nəticəsində şifahi ədə­biy­yatda odla bağlı müxtəlif janrlar yaranmışdır.

M.Həkimovun araşdırmalarında odla bağlı onlarla atalar sözü, tap­maca və rəvayət vardır: “Odsuz ocaq olmaz”, “Oda pənah aparanın ocağı sönməz”, “Od imandandır”, “Od yanan yerdən tüstü çıxar”, “Odu-çırağı yandıran xeyir aparar”, “Od küllə gizlənər”, “Odla oynayan odsuz qalar”, “Ocaq sönməyən yerdə məskən salarlar”, “Od eləyəni fələk eləyə bilməz” (12).

İnanclarda da odla bağlı maraqlı fikirlər var. İllərin sınağından çıxmış bu inanc­­lar çox düşündürücüdür. Məsələn, “Ocaq dağıdanın ocağı dağılar”, “Ocaqda kül titrəyəndə od xeyirə oynayır” deyərlər. “Od hisli olarsa, uzaqdan qonaq gələcək”, “Ocaq yananda səs çıxırsa, kimsə sözünü danışır”, “Ocağın tüstüsü üzünə gəlsə, sevgilin göyçək olar” (12). Bu inanclar təbii ki, xalq təbabətində də öz əksini tapmışdır. Bilici nənə-babalarımız yaraya ocaq külü bağlayarlar ki, zədələnən yer infeksiya tapma­sın və tez sağalsın. İslam öncəsi isə yeni doğulmuş körpəni külün üstünə qoyardılar ki, xəstəlik tapmasın. Günəş doğulanda dünyaya gələn körpə isə göyçək olar – deyərlər. Bir çox qövmlər Günəş doğmamış evdən çıxmazdılar. Oda münasibət həmişə məişətdə, təbabətdə özünü göstərmişdir. Xalq təbabətinə görə, qədimlərdə yaranı mütləq odla dağlayardılar. Hətta evlərdə yandırılan çırağın da yönünü qibləyə çevirərdilər ki, ailə uğur içində yaşasın.

Od-ocaq sevgisi insanlar arasında bir sınağa, inanca çevrilmişdir. Andlar, alqışlar, qarğışlar insanın oda münasibətidir. İnandırmaq üçün “Od haqqı” deyib­lər. Alqışlarda “ocağın odlu, qazanın qaynar olsun” söyləyiblər. Qarğışların ahən­gindən isə vahimə tökülüb. “Ocağın qazan görməsin”, “İçinə od düşsün”, “Od-ocağa həsrət qalasan” – deyiblər.

Qeyd etdiyimiz kimi, ilkin mədəniyyətlərdə odun ilk simvolu günəş sayılıb. Çünki günəş həyatın və varlığın yaradıcısıdır. Bu səbəbdən də törənən inanclarda, bilməcələrdə qətiyyətlə bildirilib: “Günəş düşən yerdə xəstəlik olmaz”, “Günəşə and olsun”, “Gün güzəranlıq gətirər”, “Ocağın odlu olsun, qazanın qaynar”. Günəşlə bağlı bayatı və tapmacalar da maraqlıdır:

Oturmuşdum səkidə,

Ürəyim səksəkədə.

Göydən bir alma düşdü,

Bir qızıl nəlbəkidə. (Günəş)

Qazdım, qazdım qum çıxdı,

Qumdan miyanə çıxdı.

Şər vaxtı ölən oğlan

Sübhdən bazara çıxdı. (Günəş)

Burdan vurdum baltanı,

Ordan çıxdı qaltanı.

Anam bir oğlan doğub,

Yerin, göyün sultanı. (4) (Günəş)

Odla bağlı xeyli nəğmələr, xalq mahnıları yaranmışdır. Hətta elə xalq mahnılarımız var ki, sanki onun mayası da elə od çərşənbəsində tutulub. P.Əfən­diyev qeyd edir ki, Novruz bayramında qızlar saçlarından üç tel ayırıb sinələrinə sıxaraq belə oxuyarmışlar:

Samovara od salmışam,

İstəkana qənd salmışam.

Yarım gedib tək qalmışam,

Yar bizə qonaq gələcək,

Bilmirəm nə vaxt gələcək?! (13, 174).

Təbiətin oyanmasını, yazın şahlıq çağını özündə təmsil edən yaz bayramı xal­qın təsərrüfat məişətindən, iqtisadi güzəranından yaranmışdır. Bu barədə mən­bələrdə qiy­mətli məlumatlar vardır. 1637-ci ildə Şamaxıda olmuş və Novruz bayramında iştirak etmiş Adam Oleari yazır ki, “Astroloq stolun arxasından tez-tez öz üstürlabı ilə Günəşi müşahidə edir, saata baxır, beləliklə günəşin gecə ilə gündüzün bərabərlik nöqtəsinə çatdığı anı müşahidə edirdi. Elə ki gözlənilən dəqiqə çatdı, o, ucadan yeni ilin gəlişini elan etdi. Dərhal yaylım atəşi açıldı. Şəhərin qala divarları və bürclərin hər yerindən gəranay çalındı, təbillər səsləndi. Beləliklə də böyük şənlik bayramı başladı” (9).

Çox qədimdən üzü bəri bayram şənliklərində mahnılar oxunar, rəqs edilər, yallı gedilərmiş. Novruz bayramı ilə həmahəng səslənən, xalqın sevincinə səbəb olan Novruz musiqi avazı olmuşdur. Xalqımızın “Novruzu” rəqs melodiyası da bayramla əlaqədar yaranmışdır. O da tarixən məlumdur ki, Novruzxan adlı müğənnilər (ozan­lar) yaz bayramı şənliklərinin yaraşığı olmuş, bu mərasimi vəsf etməklə dinləyicilərə sevinc, şadlıq bəxş etmişlər (13). Yəqin ki, tarixi bayram şənlik­lərində ibrətamizliklə dolu bayatı söyləmək, mahnı oxumaq və deyişmələrlə yanaşı, müxtəlif rəqslər, güləş, tutaş, dirədöymə, cıdır və onlarla başqa əyləncələr icra olunmuşdur.

Novruz bayramı həm də od-atəş, yanar Günəş bayramıdır. Havalar mülayim­ləş­dikcə güllər-çiçəklər yarpaqlayır, çiçəkləyir, ləçək tökür. Bu zaman novruzgülü kimi göz oxşayan, könül xoşlayan zərif yarpaqlı, incə saplaqlı, xoş ətirli, kövrək qəlbli bitkilər öz adlarını yaz bayramından – Novruzdan götürüblər. Tər bənövşələr, yasəmənlər bu yazda oyanır, ətir saçır.

Od çərşənbəsində açılan süfrələr də zəngin olmalıdır. Burada quru meyvələr, müx­təlif şirniyyatlar, süd, su mütləq qoyulmalıdır. Bütün çərşənbələrdə süfrənin şa­hı plovdur. Buğda Su çərşənbəsində isladıldığı üçün səmənini ancaq Axır çərşənbədə və Novruzda süfrəyə qoyarlar. Od çərşənbəsində də insanlar bir-birinə qonaq gedər, “Çər­şənbən mübarək” – deyərlər. “Ağrın-acın odda yansın, yel dərd-qəmini aparsın” söy­ləyərlər. Bu alqışlar həm də ona işarədir ki, qarşıdakı əziz gün Yel çərşənbəsi olacaq.