Derme Geliştirme – I Temel Kavramlar, tanımlar… Yurdagül Ünalyurdagul@hacettepe.edu.tr
Derme nedir? - Derme; Fransızca'dan dilimize geçmiş olan 'koleksiyon’ (collection) sözcüğünün eşanlamlısıdır.
- TDK’ya göre "Aynı türden bir araya getirilmiş şeylerin hepsi, koleksiyon" (TDK Büyük Türkçe Sözlük, 2011)
- Peki koleksiyon nedir? “Öğrenme, yarar sağlama veya zevk amacıyla bir araya getirilmiş ve özelliklerine göre sınıflara ayrılmış nesnelerin bütünü, derlem“ (TDK)
- Derlem: Koleksiyon (TDK)
- Püsküllüoğlu’nun Türkçe Sözlüğüne göre ise "koleksiyon" "boş zamanları değerlendirme, zevk alma, öğrenme ya da yarar sağlama ereğiyle toplanmış, biriktirilmiş ve özelliklerine göre bölümlendirilmiş türdeş ya da benzer şeylerin tümü" (Püsküllüoğlu, 2003, s. 813).
… - Ekşi sözlük: “çatmanın sevgülüsü…” (daphne)
- Arşivcilikte “derme”= arşiv malzemesi: Aynı kaynaktan türetilmiş ve bir bütün olarak elde edilen belge topluluğu.
- SORU: Kütüphane dermesi ile arşiv malzemeleri arasındaki fark nedir?
- YANIT: Kütüphane dermesi bir plan dahilinde geliştirilir: Kimin için, hangi kapsamda, hangi biçimde malzeme alınacağına kütüphanenin türüne göre uzmanlar karar verir. Arşiv materyalleri, örneğin, yazışma süreçleri içerisinde üretilmiştir ve üretilmektedir. Onları seçmek, saklamak ve uzun süreli korumak için kullanılan prensipler farklıdır.
Peki sizce bu ders kapsamında derme kavramı ile ifade edilmek istenen nedir? - Peki sizce bu ders kapsamında derme kavramı ile ifade edilmek istenen nedir?
… - Derme, belirli bir kullanıcı kitlesine ya da bir grup farklı kullanıcıya hitap edecek biçimde bilgi uzmanları tarafından geliştirilen bilgi kaynakları topluluğudur.
Derme… - "Bir konu veya bir tür üzerine çok sayıda kitap veya diğer materyaller veya bir türde bir kişi veya organizasyon tarafından toplanmış çok sayıda kitap veya diğer materyallere" derme denir (Prytherch, 2000, s. 162).
- Derme; “Bilgi merkezinin kullanıcıları için topladığı her tür materyal bütünü“dür (Prytherch, 2000, s. 445).
… - “Kurumdaki bir kişi tarafından bir konu veya bir tür üzerinde toplanan kitaplar veya diğer materyallere" 'derme' denir (Harrod, 1977, s. 210).
- Tanımlardaki kitaplar ve diğer materyaller yaklaşımı
- Derme, bilgi merkezine önceden belirlenmiş bir politika uyarınca satın alma, değişim, bağış, lisans ve elektronik paylaşım yöntemleriyle sağlanan materyal topluluğudur (Bayram, Ders Notları).
Derme… - Verilen tanımlara dayalı olarak derme, ortak özelliklerine göre bir araya getirilmiş nesneler bütünü olarak algılanmaktadır.
- Doğru mu ya da sizce eksik olan nedir bu tanımlarda??
- Örneğin sizin bilgi merkezinizden derme kapsamında beklentileriniz nelerdir?
Derme… - Kütüphane dermesinde, farklı materyaller belirli bir kullanıcı kitlesine hizmet verme amacını gerçekleştirmek için bir araya getirilerek örgütlenmektedir.
- Burada dikkat edilmesi gereken konu farklı tür ve beklentisi olan kullanıcı topluluğudur.
Access vs. Ownership… - Derme, bir kütüphanedeki mevcut kaynakları oluşturan, kitap, elyazması, süreli yayın, resmi yayınlar, broşürler, kataloglar, raporlar, ses ya da görüntü kayıtları, mikroformlar, delikli kartlar ve bilgisayar kartları gibi her türden kütüphane materyalinin toplamıdır (Kent & Lancour, 1971, s. 260).
- Tanımın yapıldığı tarihe dikkat!
- Tanımda kütüphanelerde fiziksel olarak var olan (somut olma-tangibility) ve kütüphanenin sahip olduğu (sahip olma-ownership) kaynaklar ifade ediliyor.
- Bu iki varsayım geçmişte geleneksel kütüphanelerde geleneksel derme yönetimi ilkelerini şekillendirirken, günümüzde “sahip olma”, kaynakları “fiziksel olarak” kütüphanede bulundurma gibi kavramlar çok ciddi biçimde değişti.
Sahip olma… - Geçmişte kütüphaneler, belirli bir mekân içerisinde “kitap” adlı “veri tabanlarında” bilgi dermesini barındırırdı. Bu bilginin paylaşılmak için –sadece kütüphane binasına gelen belirli bir insan topluluğu ile paylaşılmak için- var olduğu kabul edilirdi.
- Bu noktada “duvar”lar, pratikte tanıma uygun, yadsınamayacak bir kavramdı ve kütüphaneler ancak duvarlar içerisinde yer alabilen bilgiye sahip olurlar, bilgiye o duvarları aşan insanlar ulaşabilirlerdi (Peek, 1998, s. 36).
- Bu tanım, kütüphane ve derme arasındaki “somutluk” ve “sahip olma” ilişkisine bir de “kullanıcı toplulukları” kavramını ekliyor.
… - “Bildiğimiz anlamda kütüphaneler, yakın bir gelecekte yok olacak. Çünkü, bilgiye yalnızca elektronik ağlar yardımıyla erişmeye başlandığında fiziksel olarak kütüphaneye olan ihtiyaç ortadan kalkacak” (Kurzweil, 1992). (Katılıyor musunuz???)
- O halde bildiğimiz anlamda kütüphaneler:
- “Kütüphane yalnızca somut (fiziksel) olarak var olan bilgiyi depolar.”
- “Tarih boyu kütüphane kavramı fiziksel yapı (bina) ile özdeşleştirilmiştir.”
- “Kütüphane somut bir mekândır, kaynakları somut varlıklardır (kitap, vb.), o zaman kütüphane dermesi “sanal/elektronik/dijital bilgi” den oluşamaz.
Derme… - Peki sizce günümüzde derme geliştirme kavramının, geldiğimiz noktada dayandığı gerçek nedir???
Derme… - Şu anda derme geliştirme kavramının, geldiği noktada dayandığı gerçek şu:
- Kütüphane, bilgi kaynağının biçimsel özelliklerinden bağımsız olarak kullanıcıları için yararlı, onların ihtiyaçlarına uygun ve en ekonomik olan bilgi kaynaklarını sağlamalıdır. Bu kaynakların fiziksel olarak elle tutulur (somut) olması şart değildir.
Derme… - “Motto”: Derme, kullanıcıların bilgi ihtiyaçlarına hizmet etmek için geliştirilir (Lee, 2000, s. 1108).
- Bu nedenle derme geliştirme konusunda şunlar tartışıl(makta/malı)dır:
- Kullanıcılar ihtiyaç duydukları bilgiyi ararken dermeyi nasıl algılıyor?
- Uzmanlar derme geliştirirken bilginin nasıl aranacağını düşünüyor?
- Nasıl bir derme yaklaşımı bilgi arama/bulmayı daha kolaylaştırır?
Derme… - “Kütüphane dermesi”nin kapsamı gün geçtikçe gelişiyor.
- Basılı materyallerden çok elektronik olanlar kütüphanelere alınmaya başlandı.
- H.Ü. Kütüphaneleri örneği
- 1990’ların ortalarında yalnızca Tıp Merkezi Kütüphanesi’nde 400 civarında basılı dergiye abonelik yapılmaktaydı.
- Bu rakam 2010 yılı itibarı ile 200 civarına düşmüştür. Bunların yaklaşık 40 tanesi Tıp Merkezi Kütüphanesi tarafından kullanılmaktadır.
- Soru: Özellikle Tıp merkezinde abone olunan basılı dergi sayısındaki dramatik düşüşün sebebi ne olabilir?
- Kullanıcı beklenti ve talepleri. Kullanıcıların bilgiyi kullanma biçimleri.
- Bugün H.Ü. yaklaşık 60 farklı vt’ye abonedir.
- (Bu vt’ler aracılığıyla erişilen dergi sayısı yaklaşık ne kadardır? Ebrary? ScenceDirect?)
Kaynak sahibi olma - Geçmişteki kavramsal yaklaşım… - Kütüphane dermesi, kütüphanenin sahip olduğu materyallerden oluşur.
- Uzaktan erişilen (remote access) bilgi/kaynak, kütüphane dermesine dahil değildir.
… - Örneğin, A Kütüphanesinin bir kullanıcısı, gerekli anlaşmalar yapılmışsa, kütüphaneler arası ödünç verme işlemi ile B Kütüphanesinden bir kitap getirtebilir ve bunu ödünç alabilir.
- Bu kaynak A kütüphanesine ait değildir.
- Kullanıcı söz konusu kitaba A Kütüphanesi aracılığı ile erişebilir ancak adı geçen kütüphane bu kaynağa “sahip” değildir.
… - Elektronik kaynaklar da örnekteki mantık temel alınarak mı değerlendirilmelidir?
- Kullanıcı elektronik kaynağa uzaktan “erişebilir”, ancak kütüphane bu kaynaklara “sahip” midir, değil midir, sahip kim o zaman???
Günümüzde kaynakları dermeye “dahil etme” yaklaşımı: - “Access vs. ownership”: Sahip olma yerine erişim.
- Sizce önemli olan fiziksel olarak bilgi kaynaklarına sahip olmak mı, bilgiye erişmek mi???
- Günümüzde sahip olma yerine erişim ilkesi benimsenen ve “elektronik derme” diye tanımlanan kaynaklara örnek:
- Elektronik veri tabanları
- Elektronik dergiler
- Elektronik kitaplar
… - Örneklenen elektronik bilgi kaynakları genellikle satın alınmayıp, kaynaklara abonelik yolu ile “erişim” sağlanır.
- Hacettepe Üniversitesi Kütüphanelerinden duyuru:
- “... tarihinde “erişime açılan” x, y, z adlı yayıncılara ait dergilerinin listesi...”
- Erişim kavramı, kaynakları farklı biçimlerde dermeye dahil etme yollarını beraberinde getirmektedir:
- Ortak derme geliştirme:
- Paylaşılan dermeler (shared collections)
- Konsorsiyumlar aracılığı ile bilgi kaynaklarına erişim
Dermenin niteliği: - Etkin kullanılan bir derme kaliteli bilgi kaynaklarından mı oluşur?
- Derme geliştirilirken bilgi kaynaklarının niteliğini dikkate almak yeterli mi?
- Değilse neden?
Kullanıcı faktörü ile derme ilişkisi… - Kütüphaneciler zaman içerisinde etkin bir dermenin ancak kullanıcı ihtiyaçlarının doğru analizi ve bu ihtiyaçları karşılamaya yönelik bilgi kaynaklarının alınması ile yaratılabileceğini keşfettiler.
- Bir grup yüksek kalitedeki bilgi kaynağı, eğer hitap edilen kullanıcı kitlesine uygun değilse o derme iyi ve nitelikli bir dermedir denemez.
Google’ı bir derme olarak düşünebilir miyiz? - Herkesin kullanabilmesi için, her tür insana hitap edecek şekilde geliştirilmiştir.
- Bilgi kaynaklarına erişim sağlar.
- Bu bağlamda Google’ın sunduğu içerik “derme” sözcüğünün sözlük anlamına, yani “bir araya getirilmiş nesneler grubu” tanımına uymaktadır.
- Buna karşılık literatürde aktarılan ve yıllardır kütüphaneciler önderliğinde geliştirilen derme kavramına çok uzaktır.
Google ve profesyonel anlamda “derme” kavramı: - Google profesyonel anlamda tanımladığımız “iyi geliştirilmiş, kullanışlı derme” yaklaşımından neden uzaktır?
- Bir ilköğretim öğrencisinin Fen Bilgisi dersi için “fotosentez” hakkında bilgi aradığını ve Google’ı kullandığını düşünelim.
- Gelen sonuç sayısı: 185.000
- Sizce bu 185 bin kaynağın ne kadarı bu öğrencinin kapasitesine uygundur?
… - Bu bağlamda düşündüğümüzde Google aracılığı ile bilgi bulmaya çalışmak, araştırma yapmak, gereksiz yere zaman kaybı olmakla kalmayıp elde edilen kaynakların çoğunun nitelik olarak da ihtiyaçlara uygun bilgi barındırmıyor olması araştırmacı için can sıkıcı olabilmektedir.
- Neden?
… - Çünkü Google’daki derme, kullanıcı türlerine göre sınıflandırılmamıştır.
- Kaynaklar, kullanıcıların bilgi ihtiyaçlarına uygun olacak şekilde bir araya getirilmez, Google’ın amacı Internet üzerindeki erişilebilir tüm kaynakları bünyesinde toplamaktır (insanları bu kaynaklara eriştirmektir).
- Profesyonel olarak bir dermeyi oluşturabilmek için en gerekli olan iki unsur Google’da yoktur:
Değerlendirme ve seçme - Bir dermeyi profesyonel anlamda derme yapan şey, dermedeki kaynakların uzmanlar tarafından seçilmiş ve belirli bir değerlendirmeye tabi tutulmuş olmasıdır.
- Uzmanların seçim ve değerlendirme kriterleri, kaynakları kullanacak kullanıcıların bilgi ihtiyaçları ve beklentilerini temel alır.
- Bu nedenle bir dermeyi oluşturmak için kritik önem taşıyan eleman:
Peki neden derme geliştirme? - Bir kütüphaneyi oluşturan temel unsurların başında “derme” gelir. Kütüphanelerin varlık gayelerini iyi bir şekilde yerine getirebilmeleri sahip oldukları derme ile ilişkilidir.
… - Kütüphaneler kendileri için çok önemli fakat bir o kadar da pahalı olan dermelerinin geliştirilmesinde ve yönetiminde bir politika izlemek ve bu politikada dermenin kullanım bilgilerini dikkate almak zorundadırlar.
- Bu bilgiler:
- Belge sağlama,
- Kütüphane içi kullanım ya da
- Elektronik dergi veri tabanlarının kullanımlarının
- izlenmesiyle sağlanabilir.
… - Günümüzde, iyi bir bütçeye sahip olsalar bile kütüphanelerin ihtiyaç duydukları kaynakların hepsini dermelerine sağlayabilme imkânları yoktur.
- Kütüphanelerin en kritik fonksiyonlarından biri olan “derme yönetimi”, bir kütüphanede bulunması ya da bir kütüphanenin erişim sağlaması gereken her türlü materyalin seçimini ve bu materyallerle ilgili kullanım değerlendirmelerinin yapılmasını gerektirir.
… - Bir materyalin geçmişteki kullanımı, gelecekteki kullanımı hakkında fikir verir. (Katılıyor musunuz?)
- Derme, kütüphaneler için oldukça pahalı bir yatırımdır ve dermenin temel bileşenlerinden biri olan süreli yayınların fiyatlarında ve sayılarında çok yüksek artışlar görülmektedir.
Kullanım analizi… - Ne yazık ki, ülkemizde kullanımla ilgili verilerin belirli bibliyometrik yöntemlerle analiz edildiği çalışmalar azdır.
- Bibliyometri: Matematiksel ve istatistiksel yöntemlerin kitaplar ve diğer yayınlar üzerinde uygulanmasıdır (Pritchard, 1969).
- Dolayısıyla derme yönetimi politikalarının oluşturulmasında bu tür araştırma sonuçlarından yararlanma olanağı bulunmamaktadır.
Kullanım analizi… - Bu ise artan bilgi kaynakları ve fiyatları karşısında zaten yetersiz olan kütüphane bütçelerinin iyi kullanılamamasına daha da önemlisi dermede bulundurulan kaynakların kullanıcıların ihtiyaçları doğrultusunda şekillendirilememesine neden olmaktadır.
- Derme geliştirmede amaç bütün kaynakların değil, ki bu zaten mümkün değildir, kullanıcıların ihtiyacı olan kaynakların dermede bulundurulmasıdır.
- Kullanıcıların ihtiyacı olan kaynaklar ise ancak kullanım analizi çalışmaları ile belirlenebilir.
Okuma listesi ve yararlanılan kaynaklar - Agee, J. (2005). Collection evaluation: A foundation for collection development. Collection Building, 24 (3), 92-95.
- Evans, E.G. (2000). Developing Library and Information Center Collections (4th edt.). Greenwood Village, Colorado: Libraries Unlimited.
- Kayaoğlu, H.D.(1999). Derme Oluşturma ve Geliştirme: İ.Ü. Merkez Kütüphanesinde Bütçe Yönetimi (Nisan 1994-Kasım 1997). İstanbul: Mavibulut.
- Kent, A., & Lancour, H. (Eds.). (1971). Encyclopedia of library and information science. New York: Marcel Dekker.
- Kurzweil, R. (1992). The future of libraries, part 3: The virtual library. Library Joumal, 117(5), 63-64.
- Lee, H.L. (2000). What Is a Collection? JASIS, 51(12), 1106-1113.
- Peek, R. (1998). Miss Web Manners on digital libraries. Information Today, 15(7, July/August), 36.
- Singh, S.P. (2004). Collection management in the electronic environment. The Bottom Line: Managing Library Finances, 17 (2), 55-60.
- Ünal, Y. (2008). Dergi Kullanım verilerinin bibliyometrik analizi ve koleksiyon yönetiminde kullanımı. Yayımlanmamış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
- Soydal, İ. ve Polat C. Derme Geliştirme Ders notları…
Dostları ilə paylaş: |
