Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 25 fevral 2010-cu IL tarixli 235
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3. 3 Banklarda nağd pul emissiyası
Ölkənin ərazisində nağd pul emissiyası üzrə inhisarçı hüququ əsasən hökumətin Mərkəzi Bankı yerinə yetirir. Hal- hazırda nağd emissiya əsasən tədavülə buraxılmış banknotlar formasında yerinə yetirilir, bunlar isə pul nişanlarıdır, dövlət tərəfindən emissiyalaşdırılır və qanunla rəsmi surətdə hesablaşma və ödəmə vəsaiti kimi tanınır. Bir neçə ölkələrdə Mərkəzi Banklar tərəfindən emissiya edilən sikkələrə də inhisar qoyulub, amma dünya təcrübəsində onların buraxılışı ilə əsasən Maliyyə Nazirliyi məşğul olur (xəzinədarlıq). Mərkəzi Bank o sikkələri onların dəyərində satın alır və banknotlarla yanaşı tədavülə buraxır. Müasir pulların nominal qiyməti onların istehsal maya dəyərindən dəfələrlə yüksəkdir. Pulların emissiyası imkan yaradır ki, emissiya gəliri almaq mümkün olsun. Bu da banknotun (sikkənin) nominal qiymətinin, onun istehsalına çəkilən məsrəflə və tədavülə buraxılma fərqləri deməkdir. Aydındır ki, nominallar böyük olduqda, banknotun emissiya gəliri də getdikcə artacaqdır. O da pul bazasının artımının dövlət büdcəsinin ümumi daxili məhsuluna və ya gəlirinə münasibəti kimi hesablanır. Bu emissiya gəliri tam dövlət mədaxilinə köçürülür. Mərkəzi Bankdakı nağd pul emissiyası pulların hazır- lanmasının texniki prosesi ilə üst-üstə düşmür. Yeni çap olunmuş banknotların Mərkəzi Bankın anbarına daxil olması iqtisadiyyatda nağd pul kütləsini artırmır. Banknot emissiyası Mərkəzi Bankda müəyyən əməliyyatlar posesində aparılır. Nağd pul emissiyası ─ iqtisadi agentlərin əlavə tələblərini ödəmək üçün Mərkəzi Bank tərəfindən tədavülə buraxılmış nağd 70 pul nişanlarıdır. Bu, bütövlükdə ölkədə nağd pul verilməsinin banklara daxil olan puldan artıq olmasının nəticəsidir. Mərkəzi Bankın sadələşdirilmiş balansından görünür ki, banknot emissiyası Mərkəzi Bankın passiv əməliyyatıdır. ”Banknotlar tədavüldə” balansının passiv maddəsinin artımı Mərkəzi Bankda aktiv əməliyyatların aparılması zamanı baş verir. Beləliklə, iqtisadiyyata daxil olan nağd pulların əsas mənbələri aşağıdakılardır: ● Mərkəzi Bankın kommersiya banklarını kreditləşdirməsi; ● Mərkəzi Bankın dövlət qiymətli kağızlarının alınması; ● Mərkəzi Bankın xarici valyutanı və qızılı alması. Qeyd etmək lazımdır ki, tədavüldə olan banknotların həcmi, ancaq Mərkəzi Bankın cari daxili və xarici aktivlərinin artması zamanı baş verir. Mərkəzi Bankın kommersiya banklarına və hökumətə verilmiş kreditlərnin məbləğinin artması emissiyaya təsir edir. Bu vəsaitlər Mərkəzi Bankın hesabında saxlanılır və burada yaranmış fərq Mərkəzi Bankın kommersiya banklarına və hökumətə kreditlərin verilməsi zamanı nəzərə alınır. Mərkəzi Bankda eyni zamanda bu məbləğ qədər kommersiya banklarının hesablarında vəsait həcmi artarsa, o zaman “Banknotlar tədavüldə” balansı maddəsinin artımı bu mənbələr hesabına baş verməyəcəkdir. Mərkəzi Bankın real xarici aktivi xarici valyutanın alış və satış saldosu deməkdir. Bu Mərkəzi Bankın xarici valyutanı alması zamanı əldə olunan məbləğə ( xarici valyuta satışı əməliyyatı zamanı əldə olunmuş vəsait məbləğini çıxmaq şərti ilə) bərabərdir. Emissiya hesabına Mərkəzi Bankın əldə etdiyi xarici valyuta təcrübədə əsasən geniş bir amil kimi qəbul edilməlidir. Xarici aktivlər ölkənin xarici hesablaşma və ödəmələrini yerinə yetirilməsi üçün zəruridir. Bu həm də Mərkəzi Bank tərəfindən milli valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin və dəyişmə məzənnəsinin sabit saxlanılması üçün ehtiyatdır. 71 Mərkəzi Bankın sadəlşdirilmiş balansından görünür ki, “Banknotlar tədavüldə” maddəsinin böyüklüyünə Mərkəzi Bankın aktiv əməliyyatlar həcmindən əlavə pul bazasının quruluşu da təsir edir. Kommersiya banklarının ehtiyatları artıdıqca, banknotların emissiyası bu şəraitdə az olur. Beləliklə, nağd pulların emissiya kanalı Mərkəzi Bankın aktiv əməliyyatlarına aiddir. Bilavasitə emissiya Mərkəzi Bankın passiv balansının artması nəticəsində baş verir və emissiya üçün banknotların təmin edilməsi Mərkəzi Bankın aktivləridir. Beləliklə, müasir dövrdə banknotların buraxılışı qızılla təmin olunmamışdır, onların tədavülü ölkə əhalisinin banknotların emitentinə etibarı ilə hesablanıb. Müasir pul emissiyası banknotların kredit xarakterli təminatı ilə bağlıdır. Kommersiya bankları kreditləşmə nəticəsində emissiya yerinə yetirirsə, onda kommersiya banklarının öhdəliklərindən biri banknotların təmin edilməsidir. Hökumətin kreditləşməsi nəticəsində emissiya baş verir, bu emissiyanın təminatı hökumətin öhdəliyidir (dövlət qiymətli kağızları). Emissiya zamanı bərabər valyuta əməliyyatı keçirilərsə, emissiyanın təminatı xarici valyuta olur, buna isə xarici Mərkəzi Bankların öhdəliyi kimi baxmaq olar. Banknot emissiyasının təminatı milli pul vahidinin sabitli- yinə bilavasitə təsir edir, ölkələrin çoxunda belə təminat qabi- liyyəti və normaları qanunçuluq qaydası ilə təyin olunur. Hər bir ölkənin öz xüsusiyyəti mövcuddur, amma bir qayda olaraq təminat növündə yalnız tam, etibarlı, qısa müddətli öhdəliklər zəruridir. Nağd pulların emissiyası Mərkəzi Bank tərəfindən yerinə yetirilir. Bu o məqsədlə edilir ki, təsərrüfatçılıq subyektlərinin və əhalinin əlavə tədavül vəsati və ödəniş tələblərini yerinə yetirmək mümkün olsun. Kommersiya banklarının depozit hesabında nağdsız pul vəsaitlərinin həcmi iqtisadi inkişaf nəticəsində artarsa, onda müştərilərin nağd pula tələbi də müvafiq surətdə artır. 72 Kommersiya bankları öz müştərilərinə əməliyyat kassala- rından nağd pul verirlər, bu kassalarda isə müəyyən həcmdə banknot olur, bu da hər anda nağd pulun əməliyyat kassasına daxil olması ilə oradan verilən nağd pula bərabərdir. Əməliyyat kassasında olan nağd pul kommersiya bankının əməliyyatıdır və gəlir gətirmir, ona görə bank həmin pulu böyük banknot ehtiyatında saxlamaq marağında deyil və artıq pulların geriyə, Mərkəzi Bankın kassasına qaytarırlar. Əgər kommersiya bankında müştərilərin tələbini ödəmək üçün bankın əməliyyat kassalarında lazımi miqdarda nağd pul yoxdursa, kommersiya bankı Mərkəzi Banka əlavə pul almaq üçün müraciət edir. Mərkəzi Bank kommersiya bankına öz kassasından bankın artıq ehtiyat həcmi dəyərində banknotlar verir. Mərkəzi Bank öz dövriyyə kassasından nağd pulların verilməsindən əlavə nağd pulların qəbulu əməliyyatını yerinə yetirir. Əgər dövriyyə kassasına daxil olmuş pullar kommersiya banklarının nağd pula tələbatını ödəmək üçün çatmırsa və yaxud azlıq edirsə, onda Mərkəzi Bank lazım olan məbləği öz ehtiyatından dövriyyə kassasına köçürür. Beləliklə, tədavüldə nağd pulun həcmi artır, Mərkəzi Bankın nağd- pul emissiyası həyata keçirilir. |