Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi Metodik Şurasının

 
Mexaniki dislaliya zamanı səs tələffüzünün xüsusiyyətləri 
Mexaniki dislaliyanın aradan qaldırılması üçün aparılan loqopedik 
iĢin əsasını orqanizmin kompensator imkanları (eĢitmə, görmə, 
qavrama, taktil və kinestetik hissiyyat) təĢkil edir.

---

44 
Tələffüz qüsurlarının aradan qaldırılması məĢğələləri müəyyən 
ardıcıllıqla aparılır. Bütün artikulyasiya çalıĢmaları aĢağıdakı növlərə 
görə təyin edilir.
1.Səsin qoyulması. 
2.Səslərin hecalarda tələffüz vərdiĢlərinin avtomatlaĢ-dırılması. 
3.Səslərin sözlərdə tələffüz vərdiĢlərinin avtomatlaĢ-dırılması. 
4.Səslərin cümlələrdə tələffüz vərdiĢlərinin avtomatlaĢ-dırılması. 
5.Səslənmə 
və 
artikulyasiyasına 
görə 
oxĢar 
səslərin 
diferensiasiyası. 
6.DanıĢıq nitqində səslərin avtomatlaĢdırılması.
Mexaniki 
dislaliya 
zamanı 
düzgün 
səs 
tələffüzünün 
formalaĢdırılmasında üç əsas vasitədən istifadə edilir.
Birinci üsul – təqlidə əsaslanır. UĢaq eĢitmə, görmə taktil 
vibrasiya və əzələ hissiyyatından istifadə edərək fonemləri səslənmə və 
artikulyasiyaya görə qavrayır və Ģüurlu olaraq orqanlarının lazımı 
hərəkətinə, səslənməsinə çalıĢır. Bu zaman uĢaq güzgünün köməyi ilə 
nitq aparatının görünən üzvlərinin hərəkətini görür, onu təqlid edir, əli 
ilə hava axınını, xirtdəyin titrəyiĢini hiss edir. Qeyd etmək lazımdır ki, 
loqoped məĢğələlərində müxtəlif vasitələrdən sadə kağız zolağından, 
pambıq parçalarından baĢlayaraq və elektroakustik cihazlardan istifadə 
edir.
Əgər lazımi artikulyasiya almaq mümkün olmazsa, onda loqoped 
ilkin olaraq onun ayrı-ayrı hissələrini əldə etməyə çalıĢmalıdır. Bəzən 
nitq aparatı üzvlərinin qeyri-mütəhərrikliyi və ya idarə edilməsinin 
çatıĢmamazlığı loqopedi məcbur edir ki, o, bir sıra artikulyasiya 
çalıĢmalarına, özünəməxsus artikulyasiya gimnastikasına müraciət etsin. 
(Məsələn: dili «Bel» Ģəklinə salmaq, dili ensiz, biz Ģəklinə salıb, növbə 
ilə sağ və sol qulaq istiqamətinə aparmaq – «saat» və s.) 
İkinci üsul – nitq üzvlərinə mexaniki təsiri nəzərdə tutulur. Bu 
üsul zamanı müxtəlif vasitə-spatel, zondlarla baĢlanğıcı artikulyasiya 
vəziyyətində nitq orqanlarına təsir edib, onları lazımi tələb edilən 
vəziyyət və hərəkətə salırlar.
Nəticədə, nitq orqanlarının vəziyyət və hərəkəti eĢitmə və görmə 
qıcıqları ilə birlikdə baĢ beyin qabığında möhkəmlənir, müəyyən iz 
buraxır, sonra isə lazımi artikulyasiyanı Ģüurlu və fəal təkrar etmək üçün 
Ģərait yaradır.
Üçüncü üçül – qarıĢıq olub, həm birinci, həm də ikinci üsulu 
özündə birləĢdirir. Bu zaman nitq üzvlərinə edilən mexaniki təsir sözlü 

---

45 
izahla birlikdə dəqiq və tam artikulyasiyanı təqlid etməklə həyata 
keçirilir.
Mexaniki dislaliya zamanı səs tələffüzünün çatıĢmamazlığı 
müxtəlif cür özünü göstərir. Belə ki, bir sıra samitlərin fitli və fıĢıltılı s, 
s, z, z, Ģ, j, ç, c səslərin qüsurlu tələffüzü siqmatizm adlanır. Bu səslərin 
Azərbaycan dilində əvəzlənməsi, yəni fitli səslərin, fıĢıltılı və əksinə, 
səslər kimi tələffüz edilməsi isə parasiqmatizm adlanır.
Siqmatizmin aĢağıdakı növləri var: