Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Ġdarəçilik

Qrammatik norma. 
Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin 
istər şifahi, istərsə də yazılı nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir. 
Bu əlaqələr düzgün qurulmadıqda qrammatik səhvlərə yol verilir. 
Qrammatik normalar dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: 
1. Miqdar saylarından sonra gələn isimlər təkdə işlədilir. 
Məs: üç kitab, iki adam (Bu sözlər üç kitablar, iki adamlar 
şəklində işlətsək, ədəbi dilin qrammatik norması pozular). 
2. Adlara (isim, sifət, say və s.)sıra ilə cəm, mənsubiyyət, 
hal və xəbərlik şəkilçiləri artırılır. Məsələn, övlad-lar-ınız-dır, 
dost-lar-ınız-dan-am və s. 
3. Fel kökünə sıra ilə təsirlilik, qrammatik məna növü, sadə 
şəkillərin morfoloji əlaməti və şəxs (xəbərlik) şəkilçiləri artırılır. 
Məsələn: inan-dır-ıl-ma-lı-dır. 
4. Mübtəda ilə xəbər şəxsə və müəyyən dərəcədə kəmiyyətə 
görə uzlaşır. Məsələn: Mən müəllim-əm, Onlar alim-dir-lər.
5. Cümlədə söz sırası gözlənilir. Yəni cümlənin əvvəlində 
mübtəda, sonra tamamlıq, cümlənin sonunda isə xəbər gəlir. 
Təyin olunandan sonra əvvəl gəlir, zərflik isə xəbərdən əvvəl 
gəlir. Məsələn, Leyla armudu stəkanları ehtiyatla qurulayırdı. 
Bütün bu qaydalara əməl edilmədikdə, sözlərin qrammatik 
cəhətdən bir-biri ilə əlaqələnməsində səhvə yol verildikdə qram-
matik norma pozulur. Ədəbi dilin bu normaları müəyyən bir 
tarixi dövrdə bütövlükdə bir sistem şəklində fəaliyyət göstərir. 
Ədəbi dilin normaları uzun müddət dəyişməz, sabit qalır. Lakin 
leksik normada zaman keçdikcə müəyyən dəyişiklik baş verir. 
Fonetik və qrammatik normalarda isə dəyişmə nisbətən gec olur. 
Norma tarixi kateqoriyadır. Zaman keçdikcə ədəbi dilin nor-
masında əvvəlkindən fərqli müəyyən əlamətlər, keyfiyyətlər 
meydana çıxır. Məsələn, 1930-cu illərə qədər Azərbaycan ədəbi 
dilinin fonetikasında sağır n (nuni-səğir) adlı bir səs əlifbada 

---

 
183 
xüsusi işarə ilə – hərflə göstərilirdi. 1930-cu ildən sonra həmin 
səs fonetik normativliyini itirdi. Yaxud bir neçə il bundan əvvələ 
kimi ədəbi dilimizdə işlənən sosializm, kolxoz, sovxoz, raykom, 
kommunizm, partkom və s. bu kimi sözlər artıq fəal nitq pro-
sesindən çıxmışdır. Ədəbi dilin normasında həmişə sabitlik olur. 
Amma bu sabitlik də nisbi xarakter daşıyır. Leksik normada hə-
min nisbilik özünü daha çox göstərir, yəni leksik normada də-
yişmə daha tez gedir. Fonetik və qrammatik normalarda isə də-
yişmə daha ləng gedir. 
Nitq normalarının tarixliyi ədəbi dilin inkişafının, təkamü-
lünün nəticəsidir. 
Ədəbi dilin müəyyən inkişaf mərhələsində norma ilə yanaşı, 
nitq istisnaları – qeyri-normativ hallar da olur. Nitq istisnaları 
iki halda ortaya çıxır: 
1. Ədəbi dildə işlənməyən, öz dövrünü keçirmiş nitq 
vahidləri bu və ya digər üslubda özünü göstərir; 
2. Yeni yaranmış nitq vahidləri norma halına düşmür – 
normativləşə bilmir.