Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
290 10.5. Ġstehsalın rentabelliyi və onun yüksəldilməsi yolları Məhsulun hər növü üzrə olan mənfəət müəssisə qiy- məti ilə məmulatın maya dəyəri arasındakı fərqdən ibarət- dir. Mənfəət öz iqtisadi mahiyyəti etibarı ilə cəmiyyətin xalis gəlirinin bir formasıdır. Müəssisə mənfəətinin ümu- mi məbləği hazırlanan və realizə edilən məhsulun hər nö- vündən alınan mənfəətdən əmələ gəlir. Beləliklə, müəssi- sənin mənfəətinin ümumi miqdarı məhsul vahidi qiyməti- nin səviyyəsindən, onun maya dəyərindən, hazırlanan və satılan məhsulun miqdarından asılıdır. Dövlət orqanları tərəfindən eyni növlü məhsul üzrə bütün dövlət müəssisələri üçün vahid qiymətlər müəyyən edilir. Məhsulun maya dəyərinin səviyyəsi və satılan məmulatın miqdarı isə müəssisələrin fəaliyyətindən ası- lıdır. Deməli, müəssisənin ala biləcəyi mənfəətin ümumi məbləği də onun öz işindən asılıdır. Fərz edək ki, iki müəssisə tərəfindən buraxılan eyni məhsulun topdansatış qiyməti və plan maya dəyəri bəra- bərdir. Həmin müəssisələrdən biri yaxşı işləyir və məhsu- lun maya dəyərinin aşağı salınması və satış planlarını artırması ilə yerinə yetirilir. O biri müəssisə isə pis işləyir. Hər iki müəssisə yeni məhsul buraxır ki, bunların da vahidinin topdansatış qiyməti eynidir, lakin, onların bu- raxılan məhsulun maya dəyərində fərq, onların realizə et- diyi məhsuldan mənfəəti müəyyən məbləğdə alırlar, yəni, aşağı xərclə daha çox mənfəət əldə edilir. Qiymətlərin səviyyəsi sabit olduqda məhsulun maya dəyəri aşağı düşdükcə, müəssisənin mənfəətinin miqdarı da bir o qədər çox olacaqdır. Əksinə maya dəyəri artdıqda 291 və məhsulun buraxılışı və realizasiya planı yerinə yetiril- mədikdə müəssisənin mənfəətinin miqdarı azalacaqdır. Müəssisənin mənfəətinin miqdarı buraxılan məhsul- ların keyfiyyətindən də asılıdır. Məhsul keyfiyyətcə pis ol- duqda onun qiyməti də aşağı olur. Məhsulun çeşidi, komp- lektliyi, standartı və keyfiyyəti pozulduqda məhsulun daha aşağı qiymətlərlə realizə edilməsi üzündən, mal verən müəssisə nəzərdə tutulmuş gəlirləri itirir. Həmin müəssisə habelə çox hallarda cərimə də verir. Sənayedə belə bir qayda mövcuddur ki, bəzi mal verən müəssisələr buraxdı- ğı məhsul üzrə təminatlı öhdəçilik daşıyır. Təminatlı öhdə- çilik yerinə yetirilən zaman aşkara çıxarılmış nöqsanları aradan qaldırılması üzrə alıcı müəssisə və təşkilatlar tərə- findən çəkilən xərcləri mal verən müəssisə öz mənfəəti he- sabına ödəməlidir. Beləliklə, müəssisənin istehsal, satış və təchizat fəaliyyəti onun rentabelliyinin səviyyəsinə təsir göstərir ki, burada bir tərəfdə məhsulun maya dəyəri, digər tərəfdən müəssisə tərəfindən buraxılan məmulatın qiyməti əks olunur. Hər bir müəssisə, öz hazırladığı məhsulu tələb-təklif nisbətindən asılı olaraq bazar qiyməti üzrə realizə edərək, əldə etdiyi gəlirlə məhsulun istehsal və satış xərclərini ödəməli və mənfəət almalıdır. Bu məqsədlə məhsulun qiy- məti, bir qayda olaraq maya dəyərindən yüksək müəyyən edilir. Mədaxilin məxaricdən çox olması müəssisənin gə- lirliyini, rentabelliyini xarakterizə edir. Müəssisənin renta- belliyi onun işinin müəyyən dövr ərzində iqtisadi effektli- liyinin ümumiləşdirici göstəricisidir. Müəssisənin rentabelliyi həm alınan mənfəətin məblə- ği ilə həm də rentabelliyin səviyyəsi ilə xarakterizə edilir. Müəssisənin rentabelliyi səviyyəsi mənfəət məbləğinin rea- 292 lizə edilmiş məhsulun tam maya dəyərinə nisbətinin faizlə ifadəsidir. Rentabellik göstəricisi nəinki pul yığımlarını, eyni zamanda müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin effek- tivliyini göstərir. Bütün müəssisə və istehsal sahələrində işin rentabelliyinin təmin edilməsi sənayenin daha da inki- şaf etməsi və xalqın maddi rifah halının müntəzəm surətdə yaxşılaşdırılması üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Müəssi- sələrin rentabelliyi yüksək olduqca cəmiyyətin gəliri də çoxalır və ölkədə təsərrüfat və mədəniyyəti hərtərəfli inkişaf etdirmək üçün dövlət daha çox vəsaitə malik olur. Dövlət ayrı – ayrı müəssisələrin rentabellik səviyyə- sini tarazlaşdırmaq üçün müəyyən tənzimedici tədbirlər həyata keçirir. Bu zaman istehsalın plana uyğun surətdə inkişaf etdirilməsi vəzifələri və müəssisələrdə təsərrüfat hesabının möhkəmləndirilməsi zərurəti əsas tutulur. İsteh- salın şərait və xarakterindən asılı olaraq, ayrı – ayrı müəs- sisələrinin rentabelliyinin plan səviyyəsi də müxtəlif tərz- də təyin edilir. Təcrübədə müəssisələrin əksəriyyəti üçün rentabellik səviyyəsi planı faizlə müəyyən edilir. İstehsalın rentabellik səviyyəsi kapitalizmdə olan mənfəət normasından prinsipial surətdə fərqlənir. Renta- bellik səviyyəsi kortəbii surətdə deyil, planlı qaydada tə- yin edilir. Müəssisələrdə mənfəətin mənbəyini istismardan azad adamların cəmiyyət üçün verdikləri əmək təşkil edir. Bu mənfəət dövlətə, cəmiyyətə və cəmiyyət üzvlərinə məxsusdur. Ayrı – ayrı müəssisələr minimum rentabellik- lə, bəzən isə onsuz da, işləyə bilər. Müvəqqəti olaraq ren- tabelli olmayan müəssisələr bağlanmır, onlara öz istehsal fəaliyyətini davam etdirmək üçün, bankdan borc hesabına lazımi vəsait alırlar. Lakin rentabelli olmayan müəssisələr uzun müddət ərzində belə qala bilməz və qalmamalıdır. 293 İstehsalın inkişafı və təsərrüfat hesabının möhkəmləndiril- məsi vəzifələri müəssisələrin zərərli işləməsinin aradan qaldırılmasını və onların rentabelliyinin yüksəkləşdirilmə- sini tələb edir. Sənaye istehsalı həcminin müntəzəm surətdə və sürət- lə artırılması, əmək məhsuldarlığının yüksəkləşdirilməsi və maya dəyərinin aşağı salınması nəticəsində sənaye müəs- sisələri mənfəətinin ümumi məbləği durmadan çoxalır. Təsərrüfat fəaliyyətini təhlil etməkdə ayrı–ayrı müəs- sisələrin rentabellik səviyyəsi ilə yanaşı olaraq ayrı–ayrı sənaye məmulatı növlərinin də rentabellik səviyyəsini müəyyən edir. Bunun üçün hər məmulat növünə qiymət nəzərə alınır. Ayrı–ayrı məhsul növlərinin rentabelliyi müəssisə topdansatış qiyməti üzrə məmulatın maya dəyəri ilə mənfəət arasındakı nisbətlə müəyyən edilir. Yüklə 2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|